سەرچاوەکانی وزەی لەش و شێوازی کارکردنی

وزە و میتابۆلیزمی جەستە لە بنەڕەتدا بەهۆی کارلێکە کیمیاییەکانەوە بەهێز دەکرێت، بە پلەی یەکەم **ئەدینۆسین ترای فۆسفات (ATP)** دەگرێتەوە. لە خوارەوە ڕوونکردنەوەیەکی ورد لەسەر سەرچاوەی وزە و پرۆسەکانی میتابۆلیزم و کاتابۆلیزم و پەیوەندییان بە سیستەمی جەستەوە دەخەینەڕوو: **1. سەرچاوەکانی وزە** - **کاربۆهیدرات:** دابەش دەکرێت بۆ گلوکۆز کە سووتەمەنی سەرەکییە بۆ بەرهەمهێنانی ATP. - **چەوری :** دابینکردنی هەڵگرتنی وزەی درێژخایەن؛ دەشکێت بۆ ترشە چەوریەکان و گلیسیرۆل بۆ وزە لە کاتی بەڕۆژووبوونی درێژخایەن یان وەرزشکردن. - **پڕۆتینەکان:** وەک دوا ڕێگا بەکاردێت؛ دەشکێت بۆ ترشە ئەمینیەکان، کە دەتوانرێت بگۆڕدرێت بۆ گلوکۆز (gluconeogenesis). - **ئۆکسجین:** زۆر گرنگە بۆ فۆسفۆڕیلاسیۆنی ئۆکسجینی لە مایتۆکۆندریادا کە زۆربەی ATP دروست دەکات. **2. ATP: دراوی وزە** ATP ئەو مۆلیکولەیە کە وزە بۆ هەموو پرۆسە بایۆلۆژییەکان هەڵدەگرێت و دەیگوازێتەوە. کاتێک ATP دەشکێت بۆ ADP (ئەدینۆسین دیفۆسفات) و فۆسفاتی نائۆرگانیک (Pi)، وزە ئازاد دەکرێت بۆ بەهێزکردنی چالاکییە خانەییەکان. **کاردانەوە سەرەکییەکانی بەرهەمهێنانی ATP:** 1. **گلایکۆلیسیس:** دابەشبوونی گلوکۆز بۆ پیرۆڤات، بەرهەمهێنانی 2 مۆلیکولی ATP (پرۆسەی بێهەوا). 2. **خولی کرێبس (خولی ترشی لیمۆ):** لە مایتۆکۆندریایەکاندا ڕوودەدات؛ هەڵگری وزەی بەرز (NADH، FADH2) دروست دەکات. 3. **زنجیرەی گواستنەوەی ئەلکترۆنی (ETC):** هەڵگری وزەی بەرز و ئۆکسجین بەکاردەهێنێت بۆ بەرهەمهێنانی ~34 مۆلیکولی ATP (پرۆسەی ئایرۆبی). **3. میتابۆلیزم و کاتابۆلیزم** **میتابۆلیزم** کۆی هەموو کارلێکە کیمیاییەکان لە جەستەدا، دابەشکراوە بەسەر: - **ئەنابۆلیزم:** مۆلیکولی ئاڵۆز دروست دەکات (بۆ نموونە پرۆتین، DNA) و پێویستی بە وزە هەیە. - **کاتبۆلیزم:** مۆلیکولەکان دەشکێنێت بۆ دەردانی وزە (بۆ نموونە گلایکۆلیسیس، لیپۆلیسیس). **کاردانەوە کاتبۆلیکەکان** - **گلایکۆلیسیس:** گلوکۆز → پیرۆڤات + 2 ATP. - **ئۆکسانی بێتا:** ترشە چەوریەکان → ئەسیتیل-CoA بۆ بەرهەمهێنانی ATP. - **پڕۆتینی کاتابۆلیزم:** ترشە ئەمینیەکان → گلوکۆز یان مادەی نێوان بۆ وزە. **4. لینکی ئۆرگان و وزە** - **مایتۆکۆندریا:** هێزی ئەو خانەیە کە زۆربەی ATP تێیدا بەرهەم دەهێنرێت. - **جگەر:** ناوەندی بەرهەمهێنان و هەڵگرتنی گلوکۆز (گلایکۆجینۆلیسیس و گلوکۆنۆجینێسیس). - **ماسولکەکان:** بەکارهێنانی ATP بۆ گرژبوون؛ گلایکۆجین هەڵبگرە بۆ وزە لە کاتی چالاکییدا. - **شانە چەوریەکان:** وزە وەک چەوری (ترایگلیسیرید) هەڵدەگرێت. - **مێشک:** زۆر پشت بە گلوکۆز دەبەستێت؛ لە کاتی بەڕۆژووبوونی درێژخایەندا کیتۆنەکان بەکاردەهێنێت. **5. کارلێکە کیمیاییە سەرەکییەکان** **ئات پی هایدرۆلیسیس:** ATP + H2O → ADP + Pi + Energy (بەکاردێت بۆ گرژبوونی ماسولکەکان، گواستنەوە و هتد) 2. **فۆسفۆریلاسیۆنی ئۆکسجینی:** ADP + Pi + O2 → ATP (لە مایتۆکۆندریایەکاندا). **6. بەستنەوەی وزە بە پرۆسەکانی جەستە** وزە بۆ: - **چالاکی ماسولکەکان:** گرژبوون و ئیسراحەت. - **گەرمی دروستکردن:** پاراستنی پلەی گەرمی لەش. - **بایۆسێنتێز:** دروستکردنی مۆلیکولی نوێ (ئەنابۆلیزم). - **گواستنەوە:** جوڵەی مادەکان بەسەر پەردەکاندا (گواستنەوەی چالاک). **پوختەیەکی ئاسانکراو** جەستە کاربۆهیدرات و چەوری و پرۆتینەکان دەگۆڕێت بۆ ATP کە مۆلیکولی وزەیە لە ڕێگەی کارلێکە کاتابۆلیکەکانی وەک گلایکۆلیسیس و خولی کرێبس و ETC. ئەم پرۆسانە بە پلەی یەکەم لە مایتۆکۆندریایەکاندا ڕوودەدەن و پەیوەستن بە ئۆکسجین و ماددە خۆراکییەکانەوە. پاشان ATP سووتەمەنی دەدات بە هەموو کارەکانی جەستە، لە جوڵەی ماسولکەکانەوە تا دروستکردنی بایۆکیمیایی.