acyclovir

وەسف

• زانیارییە فارماکۆلۆژییەکان: - پۆلی دەرمان و میکانیزمی کارکردنی دەرمان (Mechanism of Action): ئەسایکلۆڤیر دەرمانێکی دژەڤایرۆسە کە سەر بە پۆلی ئەنالۆگەکانی گوانۆزین (Guanosine Analog)ـە. میکانیزمی کارکردنی بریتییە لەوەی کە دەبێتە هۆی ڕێگریکردن لە دووگیانبوونی ڤایرۆسی هێرپێس. کاتێک دەچێتە ناو خانەی تووشبوو بە ڤایرۆس، لەلایەن ئەنزیمێکی ڤایرۆسییەوە بە ناوی "تایمیدین کیناز" (Thymidine Kinase) فۆسفۆریلەیت دەکرێت بۆ ئەسایکلۆڤیر مۆنۆفۆسفەیت. پاشان، ئەنزیمەکانی ناو خانە زیاتر فۆسفۆریلەیتی دەکەن بۆ ئەسایکلۆڤیر ترایفۆسفەیت. ئەم شێوە چالاککراوەی ئەسایکلۆڤیر، وەک ئەنالۆگێکی ساختە بۆ گوانۆزین ترایفۆسفەیت، دەچێتە ناو DNAـی ڤایرۆس و دەبێتە هۆی وەستاندنی دروستبوونی DNAـی ڤایرۆسەکە، چونکە توانای درێژکردنەوەی زنجیرەی DNAـی نییە. ئەمەش بە شێوەیەکی هەڵبژاردەیی کاریگەری لەسەر ڤایرۆسەکان هەیە و کاریگەری کەمترە لەسەر خانەکانی مرۆڤ. - گرووپی کیمیایی و تایبەتمەندییەکانی: ئەسایکلۆڤیر ئەنالۆگێکی پۆرینە (Purine Analog) کە پێکهاتەیەکی کیمیایی نا-حەلەقەیی (acyclic)ـی هەیە. ئەم تایبەتمەندییە کیمیاییە وای لێدەکات کە بە شێوەیەکی تایبەت لەلایەن ئەنزیمەکانی ڤایرۆسەوە چالاک بکرێت. کەمتر لە ئاودا دەتوێتەوە و بە شێوەیەکی باش لە ڕیخۆڵەکانەوە هەڵناژمێردرێت. - چۆنیەتی کاریگەری لەسەر سیستەمی جەستە: ئەسایکلۆڤیر بە پلەی یەکەم کاریگەری لەسەر ڤایرۆسەکانی گرووپی هێرپێس (Herpesviridae) هەیە، بەتایبەتی ڤایرۆسی هێرپێسی سادە جۆری ١ و ٢ (HSV-1, HSV-2) و ڤایرۆسی ڤاریسێلا-زۆستەر (Varicella-Zoster Virus - VZV). بە کەمکردنەوەی توانای ڤایرۆس بۆ دووگیانبوون، یارمەتی کەمکردنەوەی توندی و ماوەی نیشانەکانی نەخۆشییەکە دەدات، هەروەها ڕێگری دەکات لە دووبارە دەرکەوتنەوەی نیشانەکان لە هەندێک حاڵەتدا. • فارماکۆکینێتیکس (Pharmacokinetics): - هەڵمژین و بەردەستبوونی زیندەیی (Bioavailability): هەڵمژینی ئەسایکلۆڤیر لە ڕێگەی دەمەوە کەم و ناڕێکە، بەردەستبوونی زیندەیی نزیکەی ١٠-٣٠%ـە و لەگەڵ زیادبوونی دۆزدا کەم دەبێتەوە. - دابەشبوون لە جەستەدا (Distribution): بە شێوەیەکی بەرفراوان لە شانەکانی جەستەدا دابەش دەبێت، لەوانەش مێشک، شلەی مێشک و بڕبڕەی پشت (CSF)، گورچیلەکان، جگەر، سییەکان، منداڵدان، و شلەی ڤێسیکڵ. بە ڕێژەی نزیکەی ٩-٣٣% بە پڕۆتینەکانی پلازما دەبەسترێتەوە. - میتابۆلیزم و دەرچوون (Metabolism & Excretion): بە شێوەیەکی سەرەکی لە گورچیلەکانەوە دەردەچێت، بە زۆری بە شێوەی دەرمانی نەگۆڕدراو (نزیکەی ٦٢-٩١% لە دۆزی دەمی). میتابۆلیزمێکی کەمی هەیە بۆ ٩-کاربۆکسیمیتۆکسی مێتیلگوانین (9-carboxymethoxymethylguanine)، کە میتابۆلیتێکی ناکارایە. - نیوە تەمەن (Half-life) و کاتی گەیشتن بە لوتکەی بەرزترین چڕی: نیوە تەمەنی لە پلازمادا نزیکەی ٢.٥ بۆ ٣.٣ کاتژمێرە لە کەسانی خاوەن گورچیلەی تەندروست. کاتی گەیشتن بە لوتکەی بەرزترین چڕی (Tmax) دوای وەرگرتنی دەمی نزیکەی ١.٥ بۆ ٢ کاتژمێرە. • بەکارهێنانەکانی کلینیکی: - بەکارهێنانی سەرەکی و پەسەندکراو: بەکاردێت بۆ چارەسەرکردنی تووشبوونەکانی ڤایرۆسی هێرپێسی سادە (HSV) و ڤاریسێلا-زۆستەر (VZV)، وەک هێرپێسی زاوزێ، برینی سەر لێو (cold sores)، شێرپەنجەی ئاوڵە (chickenpox)، و زۆستەر (shingles). - بەکارهێنانی لاوەکی (Off-label uses) ئەگەر هەبێت: هەندێک جار بۆ چارەسەرکردنی تووشبوونەکانی ڤایرۆسی ئیپشتاین-بار (Epstein-Barr virus) و ڤایرۆسی سایتمێگالۆ (Cytomegalovirus) لە کەسانی لاوازدا بەکاردێت، هەرچەندە دەرمانەکانی تر زیاتر پەسەندکراون بۆ ئەم مەبەستە. - نەخۆشییە ئامانجەکان: ڤایرۆسی هێرپێسی سادە جۆری ١ و ٢، ڤایرۆسی ڤاریسێلا-زۆستەر. - سوودەکانی چارەسەرکردن و ئەنجامەکان: کەمکردنەوەی توندی و ماوەی نیشانەکانی تووشبوون، خێراکردنی چاکبوونەوەی برینەکان، و کەمکردنەوەی فرێکوێنسی دووبارە دەرکەوتنەوەی نیشانەکان. • کاریگەری و کات بۆ دەرکەوتنی سوود: - کاتی دەستپێکردنی کاریگەری: کاریگەری دژەڤایرۆسی دەتوانێت لە ماوەی چەند کاتژمێرێکدا دەست پێبکات، بەڵام سوودە کلینیکییەکان (وەک کەمبوونەوەی ئازار یان خێراکردنی چاکبوونەوەی برین) لە ماوەی ٢٤ بۆ ٧٢ کاتژمێردا دەردەکەون. - ماوەی کارکردنی دەرمان: بەپێی دۆز و فرێکوێنسی وەرگرتن، دەرمانەکە بەردەوام کاریگەری دژەڤایرۆسی دەبێت. بۆ نموونە، دۆزی دەمی کە چەند جارێک لە ڕۆژێکدا وەردەگیرێت، ئاستێکی جێگیری دەرمان لە پلازمادا دەپارێزێت. - کارلێکەکانی دەرمانی (Drug Interactions): کارلێک لەگەڵ دەرمانەکانی تر کە لە ڕێگەی گورچیلەکانەوە دەردەچن (وەک پرۆبێنەسید) دەتوانێت ببێتە هۆی زیادبوونی ئاستی ئەسایکلۆڤیر لە خوێندا. هەروەها، دەرمانە نەفرۆتۆکسیکەکان (وەک ئەمینۆگلایکۆسایدەکان، سایکلۆسپۆرین) دەتوانن مەترسی زیانی گورچیلە زیاد بکەن. - کاریگەری خۆراک لەسەر هەڵمژین: خۆراک کاریگەرییەکی بەرچاوی لەسەر هەڵمژینی ئەسایکلۆڤیر نییە، بۆیە دەتوانرێت لەگەڵ یان بەبێ خۆراک وەربگیرێت. • تایبەتمەندییەکانی گرنگ: - خاڵە کلینیکییە تایبەتەکان: ئەسایکلۆڤیر بە شێوەیەکی هەڵبژاردەیی کاریگەری لەسەر خانە تووشبووەکان هەیە بەهۆی چالاککردنی لەلایەن ئەنزیمی ڤایرۆسییەوە. ئەمەش وای لێدەکات کە دەرمانێکی سەلامەت بێت بۆ بەکارهێنان. - جیاوازی لە دەرمانە هاوشێوەکان: لەچاو ڤالاسایکلۆڤیر (valacyclovir) و فامسایکلۆڤیر (famciclovir)، ئەسایکلۆڤیر بەردەستبوونی زیندەیی کەمترە و پێویستی بە وەرگرتنی زیاتر هەیە لە ڕۆژێکدا، بەڵام نرخەکەی هەرزانترە. ڤالاسایکلۆڤیر شێوەیەکی پرۆدرەگی ئەسایکلۆڤیرە و بەردەستبوونی زیندەیی باشترە. - پرۆفایلی سەلامەتی و گرنگی چارەسەری: بەگشتی دەرمانێکی سەلامەتە، بەڵام پێویستە ئاگاداری کاریگەرییە لاوەکییەکانی سەر گورچیلە و کۆئەندامی دەمار بین، بەتایبەتی لە کەسانی بەساڵاچوو یان ئەوانەی کێشەی گورچیلەیان هەیە. گرنگییەکەی لە چارەسەرکردنی تووشبوونەکانی هێرپێس و کەمکردنەوەی توندی و ماوەی نیشانەکان و ڕێگریکردن لە دووبارە دەرکەوتنەوەیاندایە.

جۆری دەرمان

نیشانەکان

• چارەسەرکردنی تووشبوونەکانی هێرپێسی زاوزێی سەرەتایی و دووبارە دەرکەوتووەکان: ئەسایکلۆڤیر بە شێوەیەکی کاریگەر بەکاردێت بۆ کەمکردنەوەی توندی و ماوەی نیشانەکانی هێرپێسی زاوزێ
• لەوانەش برین
• هەروەها بۆ سەرکوتکردنی دووبارە دەرکەوتنەوەی تووشبوونەکان.
• چارەسەرکردنی برینی سەر لێو (Herpes Labialis یان Cold Sores): بەکاردێت بۆ کەمکردنەوەی ماوە و توندی نیشانەکانی برینی سەر لێو کە بەهۆی ڤایرۆسی هێرپێسی سادە جۆری ١ دروست دەبێت
• بەتایبەتی کاتێک چارەسەرەکە زوو دەست پێبکرێت.
• چارەسەرکردنی شێرپەنجەی ئاوڵە (Chickenpox یان Varicella) لە منداڵان و پێگەیشتووان: لە منداڵانی تەندروستدا کە تەمەنیان لە ٢ ساڵ زیاترە و لە پێگەیشتوواندا
• ئەسایکلۆڤیر دەتوانێت ماوەی نەخۆشییەکە کەم بکاتەوە و توندی نیشانەکان سووک بکات.
• چارەسەرکردنی زۆستەر (Shingles یان Herpes Zoster): بەکاردێت بۆ کەمکردنەوەی ئازار و خێراکردنی چاکبوونەوەی برینەکانی زۆستەر
• هەروەها بۆ کەمکردنەوەی مەترسییەکانی ئازاری دوای زۆستەر (Postherpetic Neuralgia).
• چارەسەرکردنی تووشبوونەکانی هێرپێس لە کەسانی لاوازدا (Immunocompromised Patients): بۆ چارەسەرکردن و ڕێگریکردن لە تووشبوونەکانی هێرپێسی سادە و ڤاریسێلا
• زۆستەر لەو نەخۆشانەی کە سیستەمی بەرگرییان لاوازە
• وەک نەخۆشانی ئایدز یان ئەوانەی وەرگری ئەندامن.
• چارەسەرکردنی هێرپێسی مێشک (Herpes Encephalitis): شێوەی دەرزی لێدانی ئەسایکلۆڤیر چارەسەرێکی سەرەکییە بۆ هێرپێسی مێشک
• کە حاڵەتێکی مەترسیدارە و پێویستی بە چارەسەری خێرا هەیە.
• چارەسەرکردنی تووشبوونەکانی هێرپێسی چاو (Herpes Keratitis): بەکاردێت بۆ چارەسەرکردنی تووشبوونەکانی ڤایرۆسی هێرپێس لە چاودا
• کە دەتوانێت ببێتە هۆی زیانێکی جددی بە بینین.

دژە نیشانەکان

• هەستیاری زۆر (Hypersensitivity) بە ئەسایکلۆڤیر یان ڤالاسایکلۆڤیر: نابێت ئەسایکلۆڤیر بدرێت بەو کەسانەی کە پێشتر کاردانەوەی هەستیاری توندیان (وەک ئەنافیلاکسی
• ئەنجیۆئێدێما) بە ئەسایکلۆڤیر یان ڤالاسایکلۆڤیر هەبووە.
• کێشەی گورچیلەی توند (Severe Renal Impairment) بەبێ گونجاندنی دۆز: هەرچەندە کێشەی گورچیلە دژبەرکارهێنانێکی ڕەها نییە
• بەڵام لە حاڵەتی تونددا و بەبێ گونجاندنی دۆز
• دەتوانێت ببێتە هۆی کۆبوونەوەی دەرمانەکە لە جەستەدا و زیادبوونی مەترسی کاریگەرییە لاوەکییەکان
• بەتایبەتی نەفرۆتۆکسیسیتی و کاریگەرییە دەمارییەکان.
• بەکارهێنانی هاوکات لەگەڵ دەرمانە نەفرۆتۆکسیکەکان (Nephrotoxic Drugs) بەبێ چاودێری: هەرچەندە دژبەرکارهێنانێکی ڕەها نییە
• بەڵام بەکارهێنانی ئەسایکلۆڤیر لەگەڵ دەرمانەکانی تر کە زیان بە گورچیلە دەگەیەنن (وەک ئەمینۆگلایکۆسایدەکان
• NSAIDs) پێویستی بە چاودێری وردی گورچیلەکان هەیە و دەبێت بە وریاییەوە بەکاربهێنرێت.
• حاڵەتی وشکبوونەوەی توند (Severe Dehydration) لە کاتی وەرگرتنی دۆزی بەرز: لە کاتی وەرگرتنی دۆزی بەرزی ئەسایکلۆڤیر
• بەتایبەتی لە ڕێگەی دەرزییەوە
• مەترسی دروستبوونی کریستاڵ لە گورچیلەدا زیاد دەکات ئەگەر نەخۆشەکە وشک بێتەوە
• بۆیە پێویستە ئاوێکی زۆر بخورێتەوە.

کارەساتەکان

• کاریگەرییە باوەکان (Common):
• سەرئێشە (Headache)
• دڵتێکەڵهاتن و ڕشانەوە (Nausea and Vomiting)
• سکچوون (Diarrhea)
• ئازاری سک (Abdominal Pain)
• خوران (Pruritus)
• هەستکردن بە ماندوێتی (Fatigue)
• need immediate medical attention):
• زیانی گورچیلە یان سستبوونی گورچیلە (Renal Impairment or Failure): بەتایبەتی لە دۆزی بەرزدا یان لە نەخۆشانی وشکبووەوە
• دەتوانێت ببێتە هۆی دروستبوونی کریستاڵ لە گورچیلەدا. نیشانەکانی بریتین لە کەمبوونەوەی میز
• ئازاری پشت
• یان ئاوسانی قاچەکان.
• کاریگەرییە دەمارییەکان (Neurological Effects): وەک سەرلێشێواوی (Confusion)
• خەیاڵات (Hallucinations)
• گێژبوون (Dizziness)
• خەواڵوویی (Somnolence)
• یان تەنانەت گرتن (Seizures)
• بەتایبەتی لە نەخۆشانی بەساڵاچوو یان ئەوانەی کێشەی گورچیلەیان هەیە.
• ئەنجیۆئێدێما (Angioedema)
• یان سندرۆمی ستیڤنس
• جۆنسۆن (Stevens
• Johnson Syndrome)
• کە پێویستی بە دەستوەردانی پزیشکی خێرا هەیە.
• پەنکریاسیتس (Pancreatitis): هەوکردنی پەنکریاس
• کە نیشانەکانی بریتین لە ئازاری توندی سک
• دڵتێکەڵهاتن
• و ڕشانەوە.
• تڕۆمبۆتیک تڕۆمبۆسایتۆپێنیک پۆرپورا/سندرۆمی هیمۆلیتیک یورێمیک (Thrombotic Thrombocytopenic Purpura/Hemolytic Uremic Syndrome
• نیشانەکانی بریتین لە کەمخوێنی
• کەمبوونەوەی پلاکت
• و زیانی گورچیلە.

ئاگادارییەکان

• • ئاگاداری بۆ دووگیانی و شیردان: ئەسایکلۆڤیر لە پۆلێنی FDAـدا لە پۆلی Bـدایە بۆ دووگیانی، واتە لێکۆڵینەوەکان لەسەر ئاژەڵەکان هیچ مەترسییەکیان دەرنەخستووە، بەڵام لێکۆڵینەوەی پێویست لەسەر مرۆڤ نەکراوە. دەتوانرێت لە کاتی دووگیانیدا بەکاربهێنرێت ئەگەر سوودەکانی زیاتر بن لە مەترسییە ئەگەرییەکان. ئەسایکلۆڤیر دەردەچێتە ناو شیری دایکەوە، بۆیە پێویستە بە وریاییەوە لە کاتی شیرپێداندا بەکاربهێنرێت و چاودێری منداڵەکە بکرێت بۆ هەر کاریگەرییەکی لاوەکی.
• • ئاگاداری بۆ لێخوڕین لەسەر ئۆتۆمبێل/ئامێرەکان: ئەسایکلۆڤیر دەتوانێت ببێتە هۆی کاریگەرییە دەمارییەکان وەک گێژبوون، خەواڵوویی، یان سەرلێشێواوی، بەتایبەتی لە نەخۆشانی بەساڵاچوو یان ئەوانەی کێشەی گورچیلەیان هەیە. پێویستە نەخۆش ئاگادار بکرێتەوە کە لە کاتی هەستکردن بەم نیشانانەدا، خۆی بەدوور بگرێت لە لێخوڕینی ئۆتۆمبێل یان کارکردن بە ئامێرە قورسەکان.
• • کارلێکی دەرمانی گرنگەکان: بەکارهێنانی هاوکات لەگەڵ پرۆبێنەسید (Probenecid) دەتوانێت ببێتە هۆی زیادبوونی ئاستی ئەسایکلۆڤیر لە خوێندا بەهۆی کەمکردنەوەی دەرچوونی لە گورچیلە. هەروەها، دەرمانە نەفرۆتۆکسیکەکان (وەک NSAIDs، ئەمینۆگلایکۆسایدەکان، سایکلۆسپۆرین) دەتوانن مەترسی زیانی گورچیلە زیاد بکەن کاتێک لەگەڵ ئەسایکلۆڤیر بەکاردێن.
• • خاڵەکانی تری گرنگ: ئەسایکلۆڤیر چارەسەرێکی ڤایرۆسی هێرپێس نییە و تەنها یارمەتی کۆنترۆڵکردنی نیشانەکان و کەمکردنەوەی فرێکوێنسی دووبارە دەرکەوتنەوەیان دەدات. ڤایرۆسەکە لە جەستەدا دەمێنێتەوە.
• • ئاگاداری تری گرنگ: پێویستە نەخۆش ئاوێکی زۆر بخواتەوە لە کاتی چارەسەرکردندا، بەتایبەتی لە کاتی وەرگرتنی دۆزی بەرز یان شێوەی دەرزی، بۆ کەمکردنەوەی مەترسی دروستبوونی کریستاڵ لە گورچیلەدا. چاودێری فەنکشنی گورچیلە پێویستە، بەتایبەتی لە نەخۆشانی بەساڵاچوو یان ئەوانەی کێشەی گورچیلەیان هەیە.

دۆز و بەکارهێنان

• پێگەیشتووان (Adults):
• • دۆزی ئاسایی:
• • هێرپێسی زاوزێی سەرەتایی: ٢٠٠ ملگم ٥ جار لە ڕۆژێکدا بۆ ١٠ ڕۆژ، یان ٤٠٠ ملگم ٣ جار لە ڕۆژێکدا بۆ ٧-١٠ ڕۆژ.
• • سەرکوتکردنی هێرپێسی زاوزێ: ٤٠٠ ملگم ٢ جار لە ڕۆژێکدا.
• • شۆربوونی ئاوڵە (Shingles): ٨٠٠ ملگم ٥ جار لە ڕۆژێکدا بۆ ٧-١٠ ڕۆژ.
• • شێرپەنجەی ئاوڵە (Chickenpox): ٨٠٠ ملگم ٤ جار لە ڕۆژێکدا بۆ ٥ ڕۆژ.
• • هێرپێسی مێشک (IV): ١٠ ملگم/کگم ٣ جار لە ڕۆژێکدا بۆ ١٠-٢١ ڕۆژ.
• • دۆزی زۆرترین لە ڕۆژێکدا: بۆ دۆزی دەمی، بەگشتی ٤٠٠٠ ملگم لە ڕۆژێکدا تێپەڕ ناکات. بۆ دۆزی دەرزی، بەپێی حاڵەتەکە دەگۆڕێت.
• • ماوەی نێوان دۆزەکان: بەپێی جۆری تووشبوونەکە، دەکرێت هەر ٤ کاتژمێرێک (بۆ ٥ جار لە ڕۆژێکدا) یان هەر ٨ کاتژمێرێک (بۆ ٣ جار لە ڕۆژێکدا) بێت.
• • ماوەی چارەسەر: لە ٥ ڕۆژەوە بۆ ٢١ ڕۆژ دەگۆڕێت، بەپێی جۆری تووشبوون و توندییەکەی.
• منداڵان (Pediatric):
• • دۆز بەپێی تەمەن یان کێش:
• • شێرپەنجەی ئاوڵە (Chickenpox):
• • تەمەن ٢ ساڵ یان زیاتر: ٢٠ ملگم/کگم ٤ جار لە ڕۆژێکدا بۆ ٥ ڕۆژ (نابێت لە ٨٠٠ ملگم بۆ هەر دۆزێک تێپەڕێت).
• • هێرپێسی زاوزێ (Genital Herpes) لە هەرزەکاراندا: هەمان دۆزی پێگەیشتووان.
• • هێرپێسی مێشک (IV):
• • منداڵانی تەمەن ٣ مانگ بۆ ١٢ ساڵ: ١٠-٢٠ ملگم/کگم ٣ جار لە ڕۆژێکدا بۆ ١٠-٢١ ڕۆژ.
• • منداڵانی تەمەن ١٢ ساڵ یان زیاتر: ١٠ ملگم/کگم ٣ جار لە ڕۆژێکدا بۆ ١٠-٢١ ڕۆژ.
• • سنووری تەمەن: بەکارهێنانی ئەسایکلۆڤیر لە منداڵانی خوار ٢ ساڵ بۆ شێرپەنجەی ئاوڵە بەگشتی پێشنیار ناکرێت، مەگەر لە حاڵەتی تایبەتدا بێت.
• • ئاگادارییەکانی تایبەت: پێویستە دۆزەکان بە وردی بەپێی کێشی منداڵ و فەنکشنی گورچیلە حیساب بکرێن.
• • ڕێنماییەکانی بەکارهێنان: دەرمانی دەمی دەتوانرێت لەگەڵ یان بەبێ خۆراک وەربگیرێت. پێویستە نەخۆش ئاوێکی زۆر بخواتەوە بۆ کەمکردنەوەی مەترسی دروستبوونی کریستاڵ لە گورچیلەدا. شێوەی دەرزی پێویستی بە تێکردنی هێواش هەیە (لەسەر ماوەی ١ کاتژمێر).
• • گۆڕانکاری بۆ کێشەی گورچیلە یان جگەر ئەگەر پێویست بێت: لە نەخۆشانی خاوەن کێشەی گورچیلەدا، پێویستە دۆزەکە کەم بکرێتەوە یان ماوەی نێوان دۆزەکان درێژ بکرێتەوە بەپێی ڕێژەی پاکبوونەوەی کریاتینین (Creatinine Clearance). کێشەی جگەر بەگشتی پێویستی بە گۆڕانکاری دۆز نییە.

دووگیانی یان شیردەر

• تکایە پرس بە پزیشک بکە پێش بەکارهێنانی لە کاتی دووگیانی و شیرداندا.

سەرچاوەکان

• Drugs.com - acyclovir Information
• RxList - acyclovir Drug Information
• WebMD - acyclovir Overview