گەڕانەوەی دەریچەی میترال (Mitral Regurgitation)
وەسف
گەڕانەوەی دەریچەی میترال (Mitral Regurgitation) حاڵەتێکی پزیشکییە کە تێیدا دەریچەی میترالی دڵ بە شێوەیەکی تەواو دانەخرێت لە کاتی گرژبوونی سکۆڵەی چەپی دڵدا. دەریچەی میترال دەکەوێتە نێوان گوێچکەڵەی چەپ و سکۆڵەی چەپی دڵ. ئەرکی سەرەکی ئەم دەریچەیە ڕێگەدانە بە ڕۆیشتنی خوێنی ئۆکسجیندار لە گوێچکەڵەی چەپەوە بۆ سکۆڵەی چەپ، و لە هەمان کاتدا ڕێگریکردنە لە گەڕانەوەی خوێنەکە بۆ دواوە. کاتێک ئەم دەریچەیە بە باشی کارناکات و بە تەواوی دانەخرێت، بڕێک لە خوێن لە جیاتی ئەوەی بچێتە ناو خوێنبەری سەرەکی (ئەئۆڕتا) و بە لەشدا بڵاوببێتەوە، دەگەڕێتەوە بۆ ناو گوێچکەڵەی چەپ. ئەم گەڕانەوەیە دەبێتە هۆی زیادبوونی بارگرانی لەسەر دڵ. ئەم حاڵەتە دەکرێت بە شێوەیەکی لەناکاو (تیژ) یان بە شێوەیەکی درێژخایەن (قورمیش) پەرەبسێنێت. لە حاڵەتی تیژدا، کە زۆرجار بەهۆی جەڵتەی دڵ یان هەوکردنێکی توندەوە ڕوودەدات، نیشانەکان زۆر بەخێرایی دەردەکەون و حاڵەتەکە مەترسیدارە. بەڵام لە حاڵەتی درێژخایەندا، کە باوترە، دڵ بۆ ماوەیەکی درێژ هەوڵدەدات خۆی لەگەڵ ئەم بارگرانییە زیادەیەدا بگونجێنێت. ئەمەش لە ڕێگەی گەورەبوون و ئەستووربوونی ماسولکەی سکۆڵەی چەپەوە دەبێت. بۆ ماوەیەکی زۆر، لەوانەیە نەخۆشەکە هەست بە هیچ نیشانەیەک نەکات، بەڵام بە تێپەڕبوونی کات، توانای دڵ بۆ قەرەبووکردنەوە کەم دەبێتەوە و نیشانەکانی وەک هەناسەبڕکێ و ماندوێتی دەردەکەون. گەڕانەوەی دەریچەی میترال یەکێکە لە باوترین کێشەکانی دەریچەکانی دڵ، بەتایبەتی لە کەسانی بەساڵاچوودا. بڵاوبوونەوەی ئەم نەخۆشییە لەگەڵ تەمەندا زیاد دەکات. هۆکارە سەرەکییەکانی بریتین لە شلبوونەوەی دەریچەی میترال (Mitral Valve Prolapse)، نەخۆشی ڕۆماتیزمی دڵ، و زیان گەیشتن بە ماسولکەی دڵ بەهۆی نەخۆشی خوێنبەرەکانی کۆرۆنەری یان جەڵتەی دڵەوە. گرنگیی ئەم حاڵەتە لەوەدایە کە ئەگەر چارەسەر نەکرێت، دەتوانێت ببێتە هۆی ئاڵۆزیی مەترسیدار. بارگرانی بەردەوام لەسەر دڵ دەبێتە هۆی سستبوونی دڵ (Heart Failure)، کە تێیدا دڵ ناتوانێت بە شێوەیەکی کاریگەر خوێن پەمپ بکات. هەروەها، گەورەبوونی گوێچکەڵەی چەپ مەترسیی تووشبوون بە جوڵەی ناڕێکی گوێچکەڵە (Atrial Fibrillation) زیاد دەکات، کە ئەمەش خۆی لە خۆیدا مەترسیی جەڵتەی مێشک زیاد دەکات. لەگەڵ ئەوەشدا، فشاری خوێنی سییەکان بەرز دەبێتەوە (Pulmonary Hypertension) کە دەبێتە هۆی هەناسەبڕکێی زیاتر. بۆیە دەستنیشانکردنی زوو و بەڕێوەبردنی گونجاو زۆر گرنگە بۆ ڕێگریکردن لەم ئاڵۆزییانە و پاراستنی تەندروستی دڵ.
نیشانەکان
- نیشانە سەرەتاییەکان:
- • مڕەی دڵ (Heart murmur) کە پزیشک لە ڕێگەی بیستۆکەوە گوێی لێدەبێت
- • هەناسەبڕکێ، بەتایبەتی لە کاتی چالاکی جەستەیی یان پاڵکەوتندا
- • ماندوێتی و هەستکردن بە بێهێزی
- • لێدانی دڵ بەخێرایی یان هەستکردن بە لێدانی ناڕێکی دڵ (Palpitations)
- • ئاوسانی سووکی قاچ و قولەپێ
- نیشانە پێشکەوتووەکان:
- • هەناسەبڕکێی توند، تەنانەت لە کاتی پشوودانیشدا
- • کۆکە، بەتایبەتی لە شەواندا یان لە کاتی پاڵکەوتندا
- • ئاوسانی بەرچاوی قاچەکان، قولەپێ، و ورگ (Edema)
- • کەمبوونەوەی ئارەزووی خواردن
- • میزکردنی زۆر لە شەواندا
هۆکارەکان
- هۆکارە سەرەکییەکان:
- • شلبوونەوەی دەریچەی میترال (Mitral Valve Prolapse): ئەمە باوترین هۆکارە لە وڵاتە پێشکەوتووەکاندا. تێیدا پەڕەکانی دەریچەکە لە کاتی گرژبوونی سکۆڵەی چەپدا بەرەو دواوە و بۆ ناو گوێچکەڵەی چەپ دەچەمێنەوە، کە دەبێتە هۆی نەگونجانیان و گەڕانەوەی خوێن.
- • نەخۆشی ڕۆماتیزمی دڵ (Rheumatic Heart Disease): بەهۆی تا ڕۆماتیزمییەوە ڕوودەدات کە ئاڵۆزییەکی هەوکردنی گەرووە بە بەکتریای سترێپتۆکۆکەس. ئەم نەخۆشییە دەتوانێت زیان بە دەریچەکانی دڵ بگەیەنێت و ببێتە هۆی ئەستووربوون و کلسکردنیان، کە کاراییان کەم دەکاتەوە.
- • هەوکردنی ناوپۆشی دڵ (Infective Endocarditis): هەوکردنێکی بەکتریاییە کە تووشی ناوپۆشی دڵ و دەریچەکان دەبێت. ئەم هەوکردنە دەتوانێت ڕاستەوخۆ زیان بە پەڕەکانی دەریچەکە بگەیەنێت و ببێتە هۆی کونبوون یان دڕانیان.
- هۆکارە یارمەتیدەرەکان:
- • جەڵتەی دڵ (Heart Attack): دەتوانێت زیان بەو ماسولکانە (papillary muscles) بگەیەنێت کە دەریچەی میترال کۆنترۆڵ دەکەن، و ببێتە هۆی گەڕانەوەی خوێنی تیژ.
- • لاوازبوونی ماسولکەی دڵ (Cardiomyopathy): گەورەبوونی سکۆڵەی چەپ دەبێتە هۆی کشانی بنکەی دەریچەکە، کە وادەکات پەڕەکانی دەریچەکە لێک دووربکەونەوە و بە باشی دانەخرێن.
- • کێشەی زگماکی دڵ (Congenital Heart Defects): هەندێک کەس بە کێشەی پێکهاتەیی لە دەریچەی میترالدا لەدایک دەبن.
چارەسەرەکان
- چارەسەری گەڕانەوەی دەریچەی میترال پشت بە توندی حاڵەتەکە، بوونی نیشانەکان، و کاریگەریی لەسەر کارایی دڵ دەبەستێت. ئامانجی چارەسەر کەمکردنەوەی نیشانەکان، باشترکردنی کارایی دڵ، و ڕێگریکردنە لە ئاڵۆزییەکانی داهاتوو.
- بۆ حاڵەتە سووک و مامناوەندەکان کە نیشانەیان نییە، لەوانەیە تەنها پێویست بە چاودێری ورد و پشکنینی ئیکۆی دڵ بە شێوەیەکی خولی بکات. ئەم ستراتیجییە پێی دەوترێت "چاودێری چاوەڕوانکارانە" (watchful waiting).
- بۆ کۆنترۆڵکردنی نیشانەکان و کەمکردنەوەی بارگرانی لەسەر دڵ، پزیشک لەوانەیە چەند جۆرە دەرمانێک بنووسێت:
- • دەرمانی میزپێکەر (Diuretics): یارمەتی کەمکردنەوەی کۆبوونەوەی شلە لە لەش و سییەکاندا دەدات، کە نیشانەکانی هەناسەبڕکێ سووک دەکات.
- • دەرمانەکانی دابەزاندنی فشاری خوێن (وەک ACE inhibitors یان ARBs): یارمەتی کەمکردنەوەی ئەو بەرگرییە دەدەن کە دڵ ڕووبەڕووی دەبێتەوە لە کاتی پەمپکردنی خوێندا، کە بارگرانی لەسەر دڵ کەم دەکاتەوە.
- • دژە مەیینەکان (Anticoagulants): ئەگەر نەخۆشەکە تووشی جوڵەی ناڕێکی گوێچکەڵەی دڵ (AFib) بووبێت، ئەم دەرمانانە بۆ ڕێگریکردن لە دروستبوونی کڵۆی خوێن و جەڵتەی مێشک بەکاردێن.
- بۆ حاڵەتە توندەکان، بەتایبەتی ئەگەر نیشانەکان دەرکەوتبن یان کارایی دڵ دابەزیبێت، لەوانەیە پێویست بە چارەسەری نەشتەرگەری بکات:
- • چاککردنەوەی دەریچەی میترال (Mitral Valve Repair): ئەمە بژاردەی یەکەم و باشترینە ئەگەر بکرێت. تێیدا نەشتەرگەر هەوڵدەدات دەریچە سروشتییەکەی نەخۆشەکە چاک بکاتەوە. ئەمەش تەمەنی دەریچەکە درێژ دەکاتەوە و پێویستی بە بەکارهێنانی درێژخایەنی دژە مەیینەکان نییە.
- • گۆڕینی دەریچەی میترال (Mitral Valve Replacement): ئەگەر چاککردنەوەی دەریچەکە ممکن نەبێت، ئەوا بە دەریچەیەکی دەستکرد (میکانیکی یان بایۆلۆجی) دەگۆڕدرێت.
- • چارەسەری کەمترین دەستێوەردان (Minimally Invasive Procedures): بۆ ئەو نەخۆشانەی کە مەترسی نەشتەرگەرییان زۆرە، تەکنیکی نوێ وەک (MitraClip) بەکاردێت، کە لە ڕێگەی قەستەرەوە کلیپێک لەسەر پەڕەکانی دەریچەکە دادەنرێت بۆ کەمکردنەوەی گەڕانەوەی خوێن.
پێشگری
- ڕێگرتنی سەرەتایی:
- • چارەسەری خێرا و گونجاوی هەوکردنی گەروو بە دژەزیندەیی بۆ ڕێگریکردن لە تا ڕۆماتیزمی.
- • پەیڕەوکردنی شێوازێکی ژیانی تەندروست بۆ دڵ، وەک خۆراکی هاوسەنگ و وەرزشی بەردەوام.
- • کۆنترۆڵکردنی فشاری خوێن، شەکرە، و ئاستی کۆلیسترۆڵ.
- • خۆپاراستن لە بەکارهێنانی ماددە هۆشبەرەکان و دوورکەوتنەوە لە جگەرەکێشان.
- ڕێگرتنی لاوەکی:
- • سەردانی پزیشکی پسپۆڕی دڵ بە شێوەیەکی ڕێک و پێک بۆ چاودێریکردن.
- • ئەنجامدانی پشکنینی ئیکۆی دڵ (Echocardiogram) بە شێوەیەکی خولی بۆ هەڵسەنگاندنی توندی حاڵەتەکە.
- • بەکارهێنانی دەرمانەکان بەپێی ڕێنمایی پزیشک بۆ کۆنترۆڵکردنی نیشانەکان و ڕێگریکردن لە ئاڵۆزییەکان.
- • کۆنترۆڵکردنی حاڵەتە تەندروستییەکانی تر وەک بەرزی فشاری خوێن و جوڵەی ناڕێکی گوێچکەڵەی دڵ.
دۆزینەوە
دەستنیشانکردنی گەڕانەوەی دەریچەی میترال بە چەند قۆناغێکدا تێدەپەڕێت، کە لە وەرگرتنی مێژووی نەخۆشی و پشکنینی جەستەییەوە دەست پێدەکات. پزیشک پرسیار لەبارەی نیشانەکانت دەکات، وەک هەناسەبڕکێ و ماندوێتی. لە کاتی پشکنینی جەستەییدا، گرنگترین نیشانەی سەرەتایی بریتییە لە بیستنی دەنگێکی نائاسایی لە دڵدا کە پێی دەوترێت "مڕەی دڵ" (systolic murmur) لە ڕێگەی بیستۆکەوە. ئەم مڕەیە بەهۆی گەڕانەوەی خوێنەکەوە دروست دەبێت. ئامرازی سەرەکی و زێڕین بۆ دەستنیشانکردنی ئەم حاڵەتە بریتییە لە پشکنینی ئیکۆی دڵ (Echocardiogram). ئەم پشکنینە شەپۆلی دەنگی بەکاردەهێنێت بۆ دروستکردنی وێنەیەکی جوڵاوی دڵ. لە ڕێگەی ئیکۆوە، پزیشک دەتوانێت پێکهاتەی دەریچەی میترال ببینێت، توندی گەڕانەوەی خوێنەکە بە بەکارهێنانی تەکنیکی دۆپلەر (Doppler) دیاری بکات، و قەبارە و کارایی سکۆڵە و گوێچکەڵەکانی دڵ هەڵبسەنگێنێت. هەندێک جار، لەوانەیە پێویست بە ئیکۆی دڵ لە ڕێگەی سورێنچکەوە (Transesophageal Echocardiogram - TEE) بکات بۆ بەدەستهێنانی وێنەیەکی ڕوونتر و وردتر. پشکنینەکانی تر بریتین لە: • هێڵکاری کارەبایی دڵ (ECG or EKG): بۆ دیاریکردنی هەر ناڕێکییەک لە لێدانی دڵدا وەک جوڵەی ناڕێکی گوێچکەڵەی دڵ (AFib)، یان نیشانەکانی گەورەبوونی سکۆڵەی چەپ. • تشیعی سینی سنگ (Chest X-ray): دەتوانێت گەورەبوونی دڵ یان بوونی شلە لە سییەکاندا نیشان بدات. • قەستەرەی دڵ (Cardiac Catheterization): لە هەندێک حاڵەتدا، بەتایبەتی پێش نەشتەرگەری، ئەنجام دەدرێت بۆ پێوانەکردنی فشارەکانی ناو دڵ و هەڵسەنگاندنی خوێنبەرەکانی کۆرۆنەری.
بەڕێوەبردن
بەڕێوەبردنی درێژخایەنی گەڕانەوەی دەریچەی میترال پێویستی بە پابەندبوونی نەخۆش و چاودێری بەردەوامی پزیشکی هەیە. ئامانج لێی پاراستنی کارایی دڵ و ڕێگریکردنە لە خراپتربوونی حاڵەتەکە. یەکەم هەنگاو بریتییە لە گۆڕانکاری لە شێوازی ژیاندا. پەیڕەوکردنی خۆراکێکی تەندروست بۆ دڵ کە کەم خوێ و کەم چەوری بێت زۆر گرنگە بۆ کۆنترۆڵکردنی فشاری خوێن و کەمکردنەوەی کۆبوونەوەی شلە. ئەنجامدانی وەرزشێکی گونجاو و بەردەوام بەپێی ڕێنمایی پزیشک، دابەزاندنی کێشی زیادە، وازهێنان لە جگەرەکێشان، و کەمکردنەوەی خواردنەوە کحولییەکان هەمووی یارمەتیدەرن. چاودێری بەردەوامی پزیشکی زۆر گرنگە. نەخۆش پێویستە بە شێوەیەکی ڕێک و پێک سەردانی پزیشکی پسپۆڕی دڵ بکات. پشکنینی ئیکۆی دڵ بە شێوەیەکی خولی (بۆ نموونە ساڵانە یان شەش مانگ جارێک، بەپێی توندی حاڵەتەکە) ئەنجام دەدرێت بۆ چاودێریکردنی قەبارە و کارایی دڵ و توندی گەڕانەوەی خوێنەکە. پابەندبوون بە وەرگرتنی دەرمانەکان بە شێوەیەکی ڕێک و پێک زۆر گرنگە. ئەم دەرمانانە یارمەتی کۆنترۆڵکردنی نیشانەکان و پاراستنی دڵ دەدەن. هەروەها، نەخۆش پێویستە ئاگاداری نیشانەکانی بێت و لە کاتی خراپتربوونیاندا (وەک زیادبوونی هەناسەبڕکێ یان ئاوسان) ڕاستەوخۆ پەیوەندی بە پزیشکەوە بکات.
هۆکاری مەترسی
- فاکتەرەکانی گۆڕانپەزیر:
- • بەرزی فشاری خوێن (Hypertension)
- • نەخۆشی خوێنبەرەکانی کۆرۆنەری (Coronary Artery Disease)
- • هەوکردنە چارەسەرنەکراوەکان، وەک هەوکردنی گەروو بە بەکتریای سترێپتۆکۆکەس
- • بەکارهێنانی هەندێک جۆری دەرمان یان ماددەی هۆشبەر
- فاکتەرەکانی ناگۆڕانپەزیر:
- • تەمەن (مەترسی لەگەڵ بەساڵاچووندا زیاد دەکات)
- • مێژووی هەبوونی هەندێک نەخۆشی دڵ، وەک جەڵتەی دڵ یان شلبوونەوەی دەریچەی میترال
- • کێشەی زگماکی دڵ
- • هەندێک حاڵەتی بۆماوەیی وەک نەخۆشی مارفان (Marfan Syndrome)
ئالۆزەکان
- ئاڵۆزییەکانی کورتخایەن:
- • کۆبوونەوەی شلە لە سییەکاندا (Pulmonary Edema)
- • جوڵەی ناڕێکی گوێچکەڵەی دڵ (Atrial Fibrillation)
- • شۆکی دڵ (Cardiogenic Shock)، بەتایبەتی لە حاڵەتە تیژ و توندەکاندا
- • خراپتربوونی لەناکاوی نیشانەکانی سستبوونی دڵ
- ئاڵۆزییەکانی درێژخایەن:
- • سستبوونی دڵ (Heart Failure)
- • بەرزی فشاری خوێنی سییەکان (Pulmonary Hypertension)
- • جەڵتەی مێشک (Stroke)، بەهۆی دروستبوونی کڵۆی خوێن لە ئەنجامی جوڵەی ناڕێکی گوێچکەڵەی دڵەوە
- • زیادبوونی مەترسی تووشبوون بە هەوکردنی ناوپۆشی دڵ (Endocarditis)