گەڕانەوەی دەریچەی ترایکۆسپید (Tricuspid Regurgitation)

وەسف

گەڕانەوەی دەریچەی ترایکۆسپید (Tricuspid Regurgitation) حاڵەتێکی دڵە کە تێیدا دەریچەی ترایکۆسپید، کە دەکەوێتە نێوان گوێچکەڵەی ڕاست و سکۆڵەی ڕاستی دڵ، بە شێوەیەکی تەواو داناخرێت لە کاتی گرژبوونی سکۆڵەی ڕاستدا. ئەمەش دەبێتە هۆی ئەوەی کە بەشێک لەو خوێنەی کە دەبوو پاڵبنرێت بۆ ناو سییەکان، بە پێچەوانەوە بگەڕێتەوە بۆ ناو گوێچکەڵەی ڕاست. ئەم دەریچەیە لە سێ پەڕە (leaflets) پێکدێت کە وەک دەرگایەکی یەکلایەنە کاردەکەن بۆ ڕێگەدان بە ڕۆیشتنی خوێن لە گوێچکەڵەوە بۆ سکۆڵە و ڕێگریکردن لە گەڕانەوەی. کاتێک ئەم پەڕانە بەهۆی کێشەیەکەوە بە باشی یەکناگرن، دزەکردن یان گەڕانەوەی خوێن ڕوودەدات. ئەم حاڵەتە دەکرێت بە دوو جۆری سەرەکی پۆلێن بکرێت: یەکەمیان "سەرەتایی" یان "ئۆرگانیک"ە، کە کێشەکە ڕاستەوخۆ لە خودی پەڕەکانی دەریچەکەدایە، وەک لە حاڵەتەکانی نەخۆشیی زگماکی (وەک ناتەواویی ئێبشتاین)، تاوی ڕۆماتیزمی، یان هەوکردنی ناوپۆشی دڵ (infective endocarditis). جۆری دووەم، کە زۆر باوترە، "دووەمی" یان "کارایی"یە (functional)، کە تێیدا پەڕەکانی دەریچەکە خۆیان تەندروستن، بەڵام بەهۆی گەورەبوون و فراوانبوونی سکۆڵەی ڕاست یان بازنەی دەوری دەریچەکەوە (annulus)، پەڕەکان ناتوانن بە تەواوی بگەن بەیەک و دابخرێن. ئەم جۆرەیان زۆربەی کات بەهۆی نەخۆشییەکانی تری دڵ و سییەکانەوە ڕوودەدات، وەک بەرزیی فشاری خوێنی سییەکان (pulmonary hypertension) یان سستبوونی لای چەپی دڵ. گەڕانەوەی دەریچەی ترایکۆسپیدی سووک زۆر باوە و لە زۆر کەسی تەندروستدا بە ڕێکەوت لە پشکنینی ئیکۆی دڵدا دەبینرێت و زۆرجار هیچ مەترسییەکی نییە. بەڵام کاتێک حاڵەتەکە مامناوەند یان توند دەبێت، دەبێتە بارگرانییەکی زیادە لەسەر لای ڕاستی دڵ. گەڕانەوەی خوێن بۆ گوێچکەڵەی ڕاست دەبێتە هۆی بەرزبوونەوەی فشار تێیدا و لە ئەنجامدا لە خوێنهێنەرەکانی لەشدا. ئەم بارگرانییە درێژخایەنە دەبێتە هۆی گەورەبوونی گوێچکەڵە و سکۆڵەی ڕاست و لاوازبوونی توانای پاڵنانی خوێنیان. گرنگیی ئەم حاڵەتە لەوەدایە کە ئەگەر چارەسەر نەکرێت، دەتوانێت ببێتە هۆی ئاڵۆزیی مەترسیدار. بە تێپەڕبوونی کات، فشارە بەرزەکە دەگوازرێتەوە بۆ جگەر و گورچیلەکان و ئەندامەکانی تری لەش، کە دەبێتە هۆی کۆبوونەوەی شلەمەنی لە قاچەکان و سکدا (edema and ascites)، تێکچوونی فرمانی جگەر (cardiac cirrhosis)، و لە کۆتاییدا سستبوونی لای ڕاستی دڵ (right-sided heart failure). ناسینەوە و چارەسەرکردنی زووەکیی هۆکارە بنەڕەتییەکە و بەڕێوەبردنی حاڵەتەکە زۆر گرنگە بۆ ڕێگریکردن لەم ئاڵۆزییانە و باشترکردنی کوالێتی ژیانی نەخۆشەکە.

نیشانەکان

• نیشانە سەرەتاییەکان:
• • ماندوێتی و بێهێزیی گشتی، بەتایبەت لە کاتی ئەنجامدانی چالاکیی جەستەییدا.
• • هەناسەبڕکێی سووک لە کاتی کارکردن یان وەرزشکردندا.
• • هەستکردن بە لێدانی دڵی نائاسایی یان خێرا (palpitations).
• • ئاوسانێکی کەمی قاچەکان و قولەپێیەکان (peripheral edema) کە لە کۆتایی ڕۆژدا زیاتر دەبێت.
• • هەستکردن بە لێدان یان ترپە لە خوێنهێنەرەکانی ملدا (pulsating neck veins).
• نیشانە پێشکەوتووەکان:
• • ئاوسانی بەرچاو و بەردەوامی قاچەکان، قولەپێیەکان، و ڕانەکان.
• • کۆبوونەوەی شلەمەنی لە سکدا کە دەبێتە هۆی گەورەبوونی سک (ascites).
• • گەورەبوونی جگەر (hepatomegaly) و هەستکردن بە ئازار یان قورسی لە بەشی سەرەوەی ڕاستی سکدا.
• • کەمبوونەوەی ئارەزووی خواردن، دڵتێکەڵهاتن، و هەستکردن بە تێری زوو.
• • هەناسەبڕکێی توند تەنانەت لە کاتی پشوودان یان پاڵکەوتندا.

هۆکارەکان

• هۆکارە سەرەکییەکان:
• • **گەڕانەوەی دووەمی (Functional TR):** ئەمە باوترین هۆکارە (زیاتر لە ٩٠٪ی حاڵەتەکان). کێشەکە لە خودی دەریچەکەدا نییە، بەڵکو بەهۆی گەورەبوون و فراوانبوونی سکۆڵەی ڕاستی دڵ (Right Ventricular Dilation) ڕوودەدات. هۆکارەکانی ئەم گەورەبوونە بریتین لە بەرزیی فشاری خوێنی سییەکان (pulmonary hypertension)، سستبوونی لای چەپی دڵ، یان نەخۆشییەکانی ماسولکەی دڵ (cardiomyopathy).
• • **گەڕانەوەی سەرەتایی (Primary TR):** کێشەکە ڕاستەوخۆ پەیوەندی بە پێکهاتەی دەریچەکەوە هەیە. هۆکارەکان بریتین لە: ناتەواویی زگماکیی ئێبشتاین (Ebstein's anomaly)، تاوی ڕۆماتیزمی (rheumatic fever) کە دەبێتە هۆی تێکچوونی پەڕەکانی دەریچەکە، هەوکردنی ناوپۆشی دڵ (infective endocarditis) بەتایبەت لەو کەسانەی ماددەی هۆشبەر لە ڕێگەی خوێنهێنەرەوە بەکاردەهێنن، یان زیانپێگەیشتنی دەریچەکە بەهۆی زەبرەوە.
• • **ناڕێکیی لێدانی دڵ (Arrhythmias):** هەندێک حاڵەتی وەک لەرزینی گوێچکەڵەکان (Atrial Fibrillation) دەتوانن ببنە هۆی فراوانبوونی گوێچکەڵەی ڕاست و بەشداری بکەن لە خراپتربوونی گەڕانەوەی خوێنەکە.
• هۆکارە یارمەتیدەرەکان:
• • دانانی ئامێری ڕێکخستنی لێدانی دڵ (pacemaker) یان ئامێری لابردنی لەرزین (defibrillator) کە وایەرەکانیان بەناو دەریچەی ترایکۆسپیددا تێدەپەڕێت.
• • نەخۆشیی کارسینۆید (Carcinoid syndrome) کە دەتوانێت ببێتە هۆی ڕەقبوون و تێکچوونی پەڕەکانی دەریچەکە.
• • چارەسەری تیشکی بۆ ناوچەی سنگ.

چارەسەرەکان

• چارەسەری گەڕانەوەی دەریچەی ترایکۆسپید بەندە بە توندیی حاڵەتەکە، نیشانەکان، و هۆکاری بنەڕەتییەوە. لە حاڵەتە سووکەکاندا کە هیچ نیشانەیەکیان نییە، لەوانەیە هیچ چارەسەرێک پێویست نەبێت جگە لە چاودێریکردنی بەردەوام لە ڕێگەی پشکنینی ئیکۆی دڵەوە.
• بۆ حاڵەتە نیشانەدارەکان، ئامانجی سەرەکیی چارەسەر بریتییە لە کۆنترۆڵکردنی نیشانەکان و چارەسەرکردنی هۆکاری بنەڕەتی. هیچ دەرمانێک نییە کە ڕاستەوخۆ دەریچەکە چاک بکاتەوە، بەڵام دەرمانەکان یارمەتیدەرن بۆ کەمکردنەوەی بارگرانی لەسەر دڵ.
• • **دەرمانە میزپێکەرەکان (Diuretics):** وەک Furosemide (Lasix) و Spironolactone، بەکاردێن بۆ دەرکردنی شلەمەنیی زیادەی لەش و کەمکردنەوەی ئاوسانی قاچەکان و سک. ئەمە یارمەتی کەمکردنەوەی نیشانەکانی سستبوونی دڵ دەدات.
• • **چارەسەرکردنی هۆکاری بنەڕەتی:** ئەگەر گەڕانەوەکە دووەمی بێت بەهۆی بەرزیی فشاری خوێنی سییەکان یان سستبوونی لای چەپی دڵەوە، ئەوا چارەسەرکردنی ئەم حاڵەتانە بە دەرمانی تایبەت دەتوانێت یارمەتی باشتربوونی گەڕانەوەی دەریچەی ترایکۆسپید بدات.
• • **دەرمانەکانی تر:** لەوانەیە دەرمانی دژەمەیین (anticoagulants) وەک Warfarin یان دەرمانە نوێیەکان پێویست بن ئەگەر نەخۆشەکە تووشی لەرزینی گوێچکەڵەکان (atrial fibrillation) بووبێت، بۆ ڕێگریکردن لە دروستبوونی کڵۆی خوێن.
• کاتێک حاڵەتەکە توند دەبێت و نیشانەکان بە دەرمان کۆنترۆڵ ناکرێن، یان کاتێک سکۆڵەی ڕاست دەست دەکات بە گەورەبوون و لاوازبوون، ئەوا چارەسەری نەشتەرگەری یان ڕێکاری تر پێویست دەبێت.
• • **چاککردنەوەی دەریچەی ترایکۆسپید (Tricuspid Valve Repair):** ئەمە بژاردەی یەکەمە و زۆربەی کات لە ڕێگەی دانانی بازنەیەکی تایبەتەوە (annuloplasty ring) ئەنجام دەدرێت بۆ بچووککردنەوەی بازنەی دەوری دەریچەکە و یارمەتیدانی پەڕەکان تا بە باشی بگەن بەیەک.
• • **گۆڕینی دەریچەی ترایکۆسپید (Tricuspid Valve Replacement):** کاتێک چاککردنەوەی دەریچەکە ممکن نییە، دەریچەکە بە دەریچەیەکی بایۆلۆجی (biological) یان میکانیکی (mechanical) دەگۆڕدرێت.
• • **ڕێکارە نوێیەکان لە ڕێگەی قەستەرەوە (Transcatheter Procedures):** بۆ ئەو نەخۆشانەی کە مەترسیی نەشتەرگەریی کراوەیان زۆرە، تەکنیکی نوێ هەیە کە لە ڕێگەی قەستەرەوە لە خوێنهێنەری ڕانەوە دەتوانرێت دەریچەکە چاک بکرێتەوە یان بگۆڕدرێت (TTVR)، کە ڕێکارێکی کەمتر مەترسیدارە.

پێشگری

• ڕێگرتنی سەرەتایی:
• • چارەسەرکردنی خێرا و کاریگەری هەوکردنی قوڕگ بە بەکتریای سترێپتۆکۆکەس بە بەکارهێنانی ئەنتی بایۆتیک بۆ ڕێگریکردن لە تاوی ڕۆماتیزمی.
• • کۆنترۆڵکردنی باشی ئەو نەخۆشییانەی کە دەبنە هۆی بەرزیی فشاری خوێنی سییەکان، وەک نەخۆشییەکانی سی و سستبوونی لای چەپی دڵ.
• • وازهێنان لە جگەرەکێشان و پاراستنی تەندروستی سییەکان.
• • خۆپاراستن لە بەکارهێنانی ماددە هۆشبەرەکان لە ڕێگەی خوێنهێنەرەوە بۆ کەمکردنەوەی مەترسیی هەوکردنی ناوپۆشی دڵ.
• ڕێگرتنی لاوەکی:
• • پابەندبوون بەو دەرمانانەی کە بۆ چارەسەری هۆکاری بنەڕەتیی گەڕانەوەکە دانراون (وەک دەرمانەکانی سستبوونی دڵ یان فشاری سییەکان).
• • چاودێریی بەردەوامی پزیشکی و ئەنجامدانی پشکنینی ئیکۆی دڵ بە شێوەیەکی خولی بۆ هەڵسەنگاندنی توندیی حاڵەتەکە و کاریگەریی لەسەر دڵ.
• • پەیڕەوکردنی سیستەمێکی خۆراکیی کەم خوێ بۆ کۆنترۆڵکردنی کۆبوونەوەی شلەمەنی لە لەشدا.
• • دەستنیشانکردن و چارەسەرکردنی خێرای هەر ئاڵۆزییەک وەک لەرزینی گوێچکەڵەکان.

دۆزینەوە

دەستنیشانکردنی گەڕانەوەی دەریچەی ترایکۆسپید پشت بە کۆمەڵێک هەنگاو دەبەستێت کە لە وەرگرتنی مێژووی نەخۆشی و پشکنینی جەستەییەوە دەست پێدەکات تا دەگاتە پشکنینی پێشکەوتووی وێنەگرتن. لە کاتی پشکنینی جەستەییدا، پزیشک بە بەکارهێنانی ستێسکۆپ گوێ لە دەنگی دڵ دەگرێت و لەوانەیە گوێی لە دەنگێکی نائاسایی بێت کە پێی دەوترێت "murmur". ئەم دەنگە (holosystolic murmur) بەهۆی گەڕانەوەی خوێنەکەوە دروست دەبێت و لە لای ڕاستی خوارەوەی ئێسکی سنگ باشتر دەبیسترێت. هەروەها پزیشک سەیری خوێنهێنەرەکانی مل دەکات بۆ بینینی لێدانی نائاسایی (jugular venous distension)، و پشکنین بۆ ئاوسانی قاچەکان و گەورەبوونی جگەر دەکات. گرنگترین و سەرەکیترین ئامرازی دەستنیشانکردن بریتییە لە **ئیکۆی دڵ (Echocardiogram)**. ئەم پشکنینە بە بەکارهێنانی شەپۆلی دەنگی، وێنەیەکی جووڵاوی دڵ و دەریچەکانی نیشان دەدات. لە ڕێگەی ئیکۆوە، پزیشک دەتوانێت: 1. پێکهاتە و جووڵەی پەڕەکانی دەریچەی ترایکۆسپید ببینێت. 2. بە بەکارهێنانی تەکنیکی دۆپلەری ڕەنگاوڕەنگ (Color Doppler)، ئاراستە و بڕی ئەو خوێنەی کە دەگەڕێتەوە دیاری بکات. 3. توندیی گەڕانەوەکە پۆلێن بکات (سووک، مامناوەند، یان توند). 4. قەبارە و فرمانی سکۆڵە و گوێچکەڵەی ڕاست هەڵبسەنگێنێت. 5. فشاری ناو خوێنبەری سییەکان بخەمڵێنێت، کە زانیارییەکی گرنگە بۆ زانینی هۆکاری حاڵەتەکە. پشکنینەکانی تر بریتین لە **هێڵکاریی کارەبایی دڵ (ECG)** کە لەوانەیە نیشانەکانی گەورەبوونی گوێچکەڵە و سکۆڵەی ڕاست یان ناڕێکیی لێدانی دڵ نیشان بدات. **تیشکی ئێکس-ڕەی سنگ (Chest X-ray)** دەتوانێت گەورەبوونی قەبارەی دڵ (cardiomegaly) نیشان بدات. لە حاڵەتە ئاڵۆزەکاندا یان بۆ پلاندانان بۆ نەشتەرگەری، لەوانەیە پزیشک داوای **تەنینی موگناتیسیی دڵ (Cardiac MRI)** بکات بۆ وەرگرتنی وێنەی وردتر و هەڵسەنگاندنی وردتری قەبارە و فرمانی سکۆڵەی ڕاست. هەندێک جار **قەستەرەی دڵ (Cardiac Catheterization)** پێویست دەبێت بۆ پێوانەکردنی ڕاستەوخۆی فشارەکانی ناو ژوورەکانی دڵ و خوێنبەرەکانی سی.

بەڕێوەبردن

بەڕێوەبردنی درێژخایەنی گەڕانەوەی دەریچەی ترایکۆسپید پێویستی بە پابەندبوونی نەخۆش و چاودێریی بەردەوامی پزیشکی هەیە. ئامانجە سەرەکییەکان بریتین لە کۆنترۆڵکردنی نیشانەکان، ڕێگریکردن لە خراپتربوونی حاڵەتەکە، و پاراستنی فرمانی دڵ. یەکێک لە گرنگترین لایەنەکان بریتییە لە **گۆڕانکاری لە شێوازی ژیاندا**. پەیڕەوکردنی سیستەمێکی خۆراکیی تەندروست کە خوێی کەم بێت (low-sodium diet) زۆر گرنگە بۆ کۆنترۆڵکردنی کۆبوونەوەی شلەمەنی و کەمکردنەوەی ئاوسان. هەروەها، پزیشک لەوانەیە ڕێنمایی بدات سەبارەت بە سنووردارکردنی بڕی خواردنەوەی شلەمەنییەکان. ئەنجامدانی چالاکیی جەستەیی گونجاو بەپێی ئامۆژگاری پزیشک یارمەتی پاراستنی توانای دڵ و تەندروستی گشتی دەدات. **چاودێریی پزیشکیی بەردەوام** بنەمایەکی سەرەکییە. نەخۆش پێویستە بە شێوەیەکی ڕێکوپێک سەردانی پزیشکی پسپۆڕی دڵ (cardiologist) بکات. لەم سەردانانەدا، پزیشک هەڵسەنگاندن بۆ نیشانەکان دەکات و کاریگەریی دەرمانەکان تاوتوێ دەکات. **پشکنینی ئیکۆی دڵی خولی (Periodic Echocardiograms)** زۆر پێویستە بۆ چاودێریکردنی توندیی گەڕانەوەکە، قەبارەی سکۆڵەی ڕاست، و فرمانی دڵ. ئەم زانیارییانە یارمەتی پزیشک دەدەن بۆ ئەوەی لە کاتی گونجاودا بڕیار لەسەر دەستێوەردانی نەشتەرگەری بدات، پێش ئەوەی زیانێکی هەمیشەیی بە ماسولکەی دڵ بگات. هەروەها، نەخۆش دەبێت فێر بکرێت کە چۆن چاودێری کێشی ڕۆژانەی بکات، چونکە زیادبوونی کتوپڕی کێش لەوانەیە نیشانەی

هۆکاری مەترسی

• فاکتەرەکانی گۆڕانپەزیر:
• • بەرزیی فشاری خوێنی سییەکان (Pulmonary Hypertension) کە کۆنترۆڵ نەکراوە.
• • سستبوونی دڵ کە بە باشی چارەسەر نەکراوە.
• • بەکارهێنانی ماددە هۆشبەرەکان لە ڕێگەی خوێنهێنەرەوە (IV drug use) کە مەترسیی هەوکردنی دەریچەکە زیاد دەکات.
• • نەخۆشییە درێژخایەنەکانی سی وەک (COPD) کە کۆنترۆڵ نەکراون.
• فاکتەرەکانی ناگۆڕانپەزیر:
• • بوونی نەخۆشیی زگماکیی دڵ وەک ناتەواویی ئێبشتاین.
• • مێژووی تووشبوون بە تاوی ڕۆماتیزمی.
• • تەمەن، چونکە بە تێپەڕبوونی کات دەریچەکان زیاتر تووشی تێکچوون دەبن.
• • هەندێک حاڵەتی بۆماوەیی وەک نەخۆشیی مارفان (Marfan syndrome).

ئالۆزەکان

• ئاڵۆزییەکانی کورتخایەن:
• • کۆبوونەوەی شلەمەنی لە قاچەکان و سکدا (Edema and Ascites).
• • ناڕێکیی توندی لێدانی دڵ، بەتایبەت لەرزینی گوێچکەڵەکان (Atrial Fibrillation).
• • کەمبوونەوەی بەرچاوی توانای ئەنجامدانی چالاکیی جەستەیی.
• • دابەزینی فشاری خوێن و هەستکردن بە سەرگێژخواردن.
• ئاڵۆزییەکانی درێژخایەن:
• • سستبوونی پێشکەوتووی لای ڕاستی دڵ (Progressive Right-Sided Heart Failure).
• • تێکچوونی درێژخایەنی فرمانی جگەر و ڕیشاڵبوونی (Cardiac Cirrhosis).
• • تێکچوونی فرمانی گورچیلەکان بەهۆی کەمیی گەیشتنی خوێن و بەرزیی فشاری خوێنهێنەرەکان (Cardiorenal Syndrome).
• • زیادبوونی مەترسیی دروستبوونی کڵۆی خوێن (blood clots) و مردنی کتوپڕ.

بەش

تاگ