گەڕانەوەی دەریچەی ئائورتا (Aortic Regurgitation)
وەسف
گەڕانەوەی دەریچەی ئائورتا (Aortic Regurgitation)، کە بە ناتەواوی دەریچەی ئائورتایش ناسراوە، حاڵەتێکی دڵە کە تێیدا دەریچەی ئائورتا بە شێوەیەکی تەواو داناخرێت لە کاتی خاوبوونەوەی سکۆڵەی چەپی دڵدا (قۆناغی دیاستۆل). دەریچەی ئائورتا دەکەوێتە نێوان سکۆڵەی چەپ (ژووری سەرەکی پەمپکردنی دڵ) و خوێنبەری سەرەکیی جەستە (ئائورتا). ئەرکی سەرەکی ئەم دەریچەیە ڕێگەدانە بە خوێن بۆ ڕۆیشتن لە سکۆڵەی چەپەوە بۆ ناو ئائورتا و پاشان بۆ هەموو لەش، و لە هەمان کاتدا ڕێگری کردنە لە گەڕانەوەی خوێنەکە بۆ دواوە بۆ ناو دڵ. کاتێک ئەم دەریچەیە بە باشی داناخرێت، بڕێک لەو خوێنەی کە پەمپ کراوە بۆ ناو ئائورتا، دەگەڕێتەوە بۆ ناو سکۆڵەی چەپ. ئەم گەڕانەوەی خوێنە بارگرانییەکی زیادە دەخاتە سەر سکۆڵەی چەپی دڵ. بۆ قەرەبووکردنەوەی ئەمە، سکۆڵەی چەپ ناچار دەبێت زیاتر کار بکات و بەهێزتر پەمپ بکات بۆ ئەوەی هەم خوێنی ئاسایی و هەم ئەو خوێنەی کە گەڕاوەتەوە، بنێرێت بۆ لەش. بە تێپەڕبوونی کات، ئەم کارکردنە زیادەیە دەبێتە هۆی ئەستووربوون (hypertrophy) و فراوانبوونی (dilation) ماسولکەی سکۆڵەی چەپ. لە سەرەتادا، ئەم میکانیزمە قەرەبووکەرەوانە یارمەتیدەرن بۆ پاراستنی توانای دڵ لە پەمپکردنی خوێن، بۆیە لەوانەیە نەخۆش بۆ ماوەیەکی زۆر هەست بە هیچ نیشانەیەک نەکات. بەڵام لە کۆتاییدا، دڵ توانای خۆی لەدەست دەدات و تووشی سستبوون (heart failure) دەبێت. گەڕانەوەی دەریچەی ئائورتا دەکرێت بە دوو شێوەی سەرەکی ڕووبدات: کتوپڕ (acute) و درێژخایەن (chronic). گەڕانەوەی کتوپڕ حاڵەتێکی پزیشکیی فریاگوزارییە و زۆرجار بەهۆی هەوکردنی تووندی ناوپۆشی دڵ (infective endocarditis) یان دڕانی خوێنبەری ئائورتا (aortic dissection) ڕوودەدات و پێویستی بە چارەسەری خێرا هەیە. لە بەرامبەردا، گەڕانەوەی درێژخایەن بە هێواشی و لە ماوەی چەندین ساڵدا پەرە دەسێنێت، کە هۆکارەکانی بریتین لە بەرزی فشاری خوێن، نەخۆشییە زگماکییەکانی وەک دەریچەی دوو پەڕەیی، یان نەخۆشی ڕۆماتیزمی دڵ. گرنگیی دەستنیشانکردن و چارەسەرکردنی ئەم نەخۆشییە لەوەدایە کە ئەگەر پشتگوێ بخرێت، دەتوانێت ببێتە هۆی ئاڵۆزیی مەترسیدار وەک سستبوونی دڵ، ناڕێکی لە لێدانی دڵ (arrhythmias)، و لە حاڵەتی زۆر تونددا مردنی کتوپڕ. بەپێی ئامارەکان، ئەم نەخۆشییە زیاتر لە کەسانی بەساڵاچوودا باوە و لە پیاواندا زیاترە وەک لە ژنان. زانینی هۆکار و نیشانەکانی یارمەتیدەرە بۆ دەستنیشانکردنی زوو و دەستپێکردنی چارەسەری گونجاو بۆ ڕێگریکردن لە خراپتربوونی باری تەندروستی دڵ.
نیشانەکان
- نیشانە سەرەتاییەکان:
- • هەستکردن بە ماندوویەتی و بێهێزی، بەتایبەتی لە کاتی ئەنجامدانی چالاکیی جەستەییدا.
- • هەناسەتووندی لە کاتی کارکردن یان وەرزشکردندا.
- • دڵەکوتێ یان هەستکردن بە لێدانی بەهێز و ناڕێکی دڵ، بەتایبەتی لە کاتی پاڵکەوتندا.
- • هەستکردنێکی ناخۆش بە لێدانی دڵی خۆت (pounding sensation) لە سنگ، مل، یان سەردا.
- • لە قۆناغە سەرەتاییەکاندا، زۆرجار نەخۆش هیچ نیشانەیەکی نییە و نەخۆشییەکە بە ڕێکەوت دەدۆزرێتەوە.
- نیشانە پێشکەوتووەکان:
- • هەناسەتووندی لە کاتی پشووداندا یان لە کاتی پاڵکەوتنی تەختدا (orthopnea).
- • بەخەبەرهاتن لە خەو بەهۆی هەستکردن بە خنکان یان هەناسەبڕکێ (paroxysmal nocturnal dyspnea).
- • ئازاری سنگ یان هەستکردن بە گوشار لەسەر سنگ (angina pectoris).
- • ئاوسانی قاچ، قولەپێ، و پێیەکان (edema) بەهۆی کۆبوونەوەی شلە لە لەشدا.
- • سەرگێژبوون، هەستکردن بە سووکی سەر، یان لەهۆشچوون (syncope)، بەتایبەتی لە کاتی هەوڵداندا.
هۆکارەکان
- هۆکارە سەرەکییەکان:
- • دەریچەی ئائورتای دوو پەڕەیی (Bicuspid Aortic Valve): ئەمە حاڵەتێکی زگماکییە کە تێیدا دەریچەکە لەبری سێ پەڕەی ئاسایی، دوو پەڕەی هەیە. ئەمەش وادەکات دەریچەکە بە تێپەڕبوونی کات تووشی داخوران و شلبوونەوە ببێت و نەتوانێت بە باشی دابخرێت.
- • نەخۆشی ڕۆماتیزمی دڵ (Rheumatic Heart Disease): ئەمە ئاڵۆزییەکی هەوکردنی قوڕگە بە بەکتریای سترێپتۆکۆکەسە کە چارەسەر نەکراوە. تا ڕۆماتیزمییەکە دەبێتە هۆی زیان گەیاندن و ئەستووربوونی پەڕەکانی دەریچەی دڵ و لە ئەنجامدا تووشی گەڕانەوەی خوێن دەبێت.
- • هەوکردنی ناوپۆشی دڵ (Infective Endocarditis): هەوکردنێکی بەکتریاییە کە تووشی دەریچەکانی دڵ دەبێت. ئەم هەوکردنە دەتوانێت پەڕەکانی دەریچەکە تێکبشکێنێت و ببێتە هۆی گەڕانەوەی کتوپڕ یان درێژخایەنی خوێن.
- هۆکارە یارمەتیدەرەکان:
- • فراوانبوونی ڕەگی ئائورتا (Aortic Root Dilation): کاتێک بەشی سەرەتای خوێنبەری ئائورتا فراوان دەبێت، پەڕەکانی دەریچەکە لە یەکتر دوور دەکەونەوە و ناتوانن بە تەواوی دابخرێن. ئەمەش لەوانەیە بەهۆی بەرزی فشاری خوێن، نەخۆشییەکانی شانەی بەستەر وەک مارفان سیندرۆم، یان بەساڵاچوونەوە ڕووبدات.
- • دڕانی ئائورتا (Aortic Dissection): دڕانی چینەکانی دیواری ئائورتا دەتوانێت زیان بە دەریچەکە بگەیەنێت و ببێتە هۆی گەڕانەوەی کتوپڕی خوێن.
- • بەرزی فشاری خوێنی درێژخایەن (Chronic Hypertension): فشاری خوێنی بەرز بۆ ماوەیەکی زۆر دەتوانێت ببێتە هۆی فراوانبوونی ڕەگی ئائورتا و لاوازبوونی دەریچەکە.
چارەسەرەکان
- چارەسەرکردنی گەڕانەوەی دەریچەی ئائورتا پشت بە توندیی نەخۆشییەکە، بوونی نیشانەکان، و کاریگەرییەکەی لەسەر کارکردنی دڵ دەبەستێت.
- بۆ حاڵەتە سووک و مامناوەندەکان کە نیشانەیان نییە، چارەسەر بە شێوەی "چاودێری و بەدواداچوون" دەبێت. ئەمەش سەردانی ڕێک و پێکی پزیشکی دڵ و ئەنجامدانی ئیکۆکاردیۆگرامی ساڵانە یان شەش مانگ جارێک لەخۆدەگرێت بۆ چاودێریکردنی هەر گۆڕانکارییەک لە توندیی گەڕانەوەکە یان قەبارە و کارکردنی سکۆڵەی چەپ.
- چارەسەری دەرمانی: دەرمانەکان ناتوانن دەریچە تێکچووەکە چاک بکەنەوە، بەڵام یارمەتیدەرن لە کۆنترۆڵکردنی نیشانەکان و کەمکردنەوەی بارگرانی لەسەر دڵ. گرنگترین دەرمانەکان بریتین لە:
- • فراوانکەرەکانی خوێنبەر (Vasodilators): وەک دەرمانەکانی گرووپی ACE inhibitors (بۆ نموونە، Lisinopril) یان ARBs (بۆ نموونە، Losartan). ئەم دەرمانانە فشاری خوێن دادەبەزێنن و وا دەکەن خوێن بە ئاسانتر لە دڵەوە بچێتە دەرەوە، کە ئەمەش بڕی ئەو خوێنەی دەگەڕێتەوە کەم دەکاتەوە.
- • میزپێکەرەکان (Diuretics): یارمەتی دەرکردنی شلەی زیادەی لەش دەدەن و نیشانەکانی وەک ئاوسانی قاچ و هەناسەتووندی کەم دەکەنەوە.
- چارەسەری نەشتەرگەری: نەشتەرگەری تاکە چارەسەری بنەڕەتییە بۆ ئەم نەخۆشییە و کاتێک پێویست دەبێت کە نەخۆش نیشانەی هەبێت، یان ئەگەر نیشانەشی نەبێت، بەڵام پشکنینەکان (وەک ئیکۆ) نیشانی بدەن کە کارکردنی سکۆڵەی چەپ دەستی بە لاوازبوون کردووە (کەمبوونەوەی Ejection Fraction) یان سکۆڵەکە زۆر فراوان بووە. دوو جۆر نەشتەرگەریی سەرەکی هەیە:
- • گۆڕینی دەریچەی ئائورتا (Aortic Valve Replacement - AVR): لەم نەشتەرگەرییەدا، دەریچە تێکچووەکە لادەبرێت و دەریچەیەکی دەستکردی میکانیکی یان بایۆلۆجی (شانەیی) لە شوێنی دادەنرێت.
- • چاککردنەوەی دەریچەی ئائورتا (Aortic Valve Repair): لە هەندێک حاڵەتی تایبەتدا، ئەگەر زیانەکە زۆر نەبێت، دەکرێت دەریچە سروشتییەکە چاک بکرێتەوە لەبری گۆڕینی. ئەمە سوودی ئەوەی هەیە کە نەخۆش پێویستی بە بەکارهێنانی دەرمانی دژە-مەیین بۆ ماوەی ژیانی نابێت.
- لە ساڵانی دواییدا، تەکنیکە نوێیەکانی وەک چاندنی دەریچەی ئائورتا لە ڕێگەی قەستەرەوە (TAVR) پەرەیان سەندووە، بەڵام زیاتر بۆ تەسکبوونەوەی دەریچەکە بەکاردێت نەک گەڕانەوەی خوێن.
پێشگری
- ڕێگرتنی سەرەتایی:
- • چارەسەری خێرای هەوکردنی قوڕگ بە بەکتریای سترێپتۆکۆکەس بە ئەنتی بایۆتیک بۆ ڕێگریکردن لە تا ڕۆماتیزمی.
- • کۆنترۆڵکردنی فشاری خوێنی بەرز لە ڕێگەی دەرمان و شێوازی ژیانی تەندروستەوە.
- • پاراستنی پاکوخاوێنی دەم و ددان و سەردانی پزیشکی ددان بە شێوەیەکی ڕێک و پێک بۆ کەمکردنەوەی مەترسی هەوکردنی ناوپۆشی دڵ.
- • خۆپاراستن لە بەکارهێنانی ماددە هۆشبەرەکان لە ڕێگەی خوێنبەرەوە.
- ڕێگرتنی لاوەکی:
- • بەدواداچوونی پزیشکیی ڕێک و پێک: سەردانکردنی پزیشکی پسپۆڕی دڵ بە شێوەیەکی خولی بۆ چاودێریکردنی باری نەخۆشییەکە.
- • بەکارهێنانی دەرمانەکان بەپێی ڕێنمایی پزیشک: وەک دەرمانەکانی دابەزاندنی فشاری خوێن (ACE inhibitors) بۆ کەمکردنەوەی بارگرانی لەسەر دڵ.
- • سنووردارکردنی چالاکیی جەستەیی توند: خۆپاراستن لە وەرزشی زۆر قورس وەک بەرزکردنەوەی قورسایی کە دەتوانێت فشار لەسەر ئائورتا زیاد بکات.
- • پێدانی ئەنتی بایۆتیکی خۆپارێزانە: بۆ هەندێک نەخۆشی مەترسی بەرز پێش ئەنجامدانی هەندێک نەشتەرگەریی ددان یان پزیشکی بۆ ڕێگریکردن لە هەوکردنی ناوپۆشی دڵ.
دۆزینەوە
دەستنیشانکردنی گەڕانەوەی دەریچەی ئائورتا پشت بە کۆمەڵێک هەنگاو دەبەستێت کە پشکنینی جەستەیی، وێنەگرتنی پزیشکی، و پشکنینی تایبەت لەخۆدەگرێت. سەرەتا، پزیشک گوێ لە دەنگی دڵ دەگرێت بە بەکارهێنانی ستێسکۆپ (گوێی پزیشکی). لە حاڵەتی گەڕانەوەی دەریچەی ئائورتادا، دەنگێکی تایبەت دەبیسترێت کە پێی دەوترێت "diastolic decrescendo murmur" (بۆڵەیەکی دیاستۆلی کەمکەرەوە)، کە باشتر لە لای چەپی ئێسکی سنگەوە دەبیسترێت. هەروەها پزیشک لەوانەیە هەست بە نیشانە جەستەییەکانی تر بکات وەک جیاوازییەکی زۆر لە نێوان فشاری خوێنی سیستۆلی و دیاستۆلی (wide pulse pressure)، لێدانی بەهێزی παλس (water-hammer pulse)، یان جووڵەی سەرسوڕهێنەری سەر لەگەڵ لێدانی دڵدا (de Musset's sign). گرنگترین ئامرازی دەستنیشانکردن بریتییە لە ئیکۆکاردیۆگرام (Echocardiogram) یان سۆنەری دڵ. ئەم پشکنینە شەپۆلی دەنگی بەکاردەهێنێت بۆ دروستکردنی وێنەیەکی جووڵاوی دڵ. لە ڕێگەی ئیکۆوە، پزیشک دەتوانێت شێوە و جووڵەی دەریچەی ئائورتا ببینێت، قەبارە و کارکردنی سکۆڵەی چەپ هەڵبسەنگێنێت، و توندی و بڕی ئەو خوێنەی دەگەڕێتەوە بە وردی دیاری بکات. ئەم پشکنینە زۆر گرنگە بۆ بڕیاردان لەسەر پلانی چارەسەر و کاتی نەشتەرگەری. پشکنینەکانی تر بریتین لە: • وێنەی تیشکیی سنگ (Chest X-ray): دەتوانێت گەورەبوونی دڵ (cardiomegaly) یان نیشانەکانی کۆبوونەوەی شلە لە سییەکاندا نیشان بدات. • هێڵکاری کارەبایی دڵ (ECG/EKG): دەتوانێت نیشانەکانی ئەستووربوونی ماسولکەی سکۆڵەی چەپ (left ventricular hypertrophy) دەربخات. • وێنەگرتنی ڕەنینی موگناتیسی دڵ (Cardiac MRI): وێنەی زۆر وردی دڵ و خوێنبەرەکان دابین دەکات و بەکاردێت بۆ پێوانەکردنی وردتری قەبارەی سکۆڵەی چەپ و بڕی خوێنی گەڕاوە، بەتایبەتی کاتێک ئەنجامەکانی ئیکۆ ڕوون نین. • قەستەرەی دڵ (Cardiac Catheterization): پشکنینێکی ناوەکییە کە تێیدا بۆرییەکی باریک لە ڕێگەی خوێنبەرێکەوە دەگەیەنرێتە دڵ. ئەمە بۆ پێوانەکردنی فشارەکانی ناو دڵ و هەڵسەنگاندنی خوێنبەرە کۆرۆنەرییەکان پێش نەشتەرگەری بەکاردێت.
بەڕێوەبردن
بەڕێوەبردنی درێژخایەنی گەڕانەوەی دەریچەی ئائورتا پێویستی بە پابەندبوونی نەخۆش و بەدواداچوونی پزیشکیی بەردەوام هەیە بۆ پاراستنی تەندروستی دڵ و ڕێگریکردن لە ئاڵۆزییەکان. ئەمەش چەند لایەنێکی گرنگ لەخۆدەگرێت: یەکەم، گۆڕانکاری لە شێوازی ژیاندا: نەخۆش پێویستە شێوازێکی ژیانی تەندروست پەیڕەو بکات. ئەمەش کەمکردنەوەی خوێ لە خۆراکدا بۆ کۆنترۆڵکردنی فشاری خوێن و کەمکردنەوەی کۆبوونەوەی شلە لە لەشدا لەخۆدەگرێت. پاراستنی کێشێکی تەندروست، وازهێنان لە جگەرەکێشان، و سنووردارکردنی خواردنەوە کحولییەکان زۆر گرنگن. هەروەها، پێویستە نەخۆش خۆی بەدوور بگرێت لە وەرزشە زۆر قورسەکان وەک بەرزکردنەوەی قورسایی، چونکە ئەمانە دەتوانن فشاری خوێن بە شێوەیەکی کتوپڕ بەرز بکەنەوە. لەبری ئەوە، وەرزشی مامناوەندی ئایرۆبیک وەک ڕۆیشتن و مەلەکردن بە گشتی سوودبەخشە، بەڵام دەبێت لەژێر ڕاوێژی پزیشکدا بێت. دووەم، بەدواداچوونی پزیشکیی ڕێک و پێک: سەردانکردنی پزیشکی پسپۆڕی دڵ بە شێوەیەکی خولی (بۆ نموونە، هەر 6 بۆ 12 مانگ جارێک) زۆر گرنگە. لەم سەردانانەدا، پزیشک پشکنینی جەستەیی ئەنجام دەدات و داوای ئیکۆکاردیۆگرام دەکات بۆ هەڵسەنگاندنی کارکردنی دەریچەکە و قەبارە و توانای پەمپکردنی سکۆڵەی چەپ. ئەم چاودێرییە بەردەوامە یارمەتیدەرە بۆ دیاریکردنی کاتی گونجاو بۆ ئەنجامدانی نەشتەرگەری، پێش ئەوەی زیانێکی هەمیشەیی بە دڵ بگات. سێیەم، پابەندبوون بە دەرمانەکان: ئەگەر پزیشک دەرمانی بۆ نەخۆشەکە نووسیبێت، وەک دەرمانەکانی فشاری خوێن، زۆر گرنگە کە نەخۆش بە شێوەیەکی ڕێک و پێک و بەپێی ڕێنمایی بەکاریان بهێنێت. ئەم دەرمانانە یارمەتیدەرن بۆ کەمکردنەوەی بارگرانی لەسەر دڵ و دواخستنی پێویستی بە نەشتەرگەری.
هۆکاری مەترسی
- فاکتەرەکانی گۆڕانپەزیر:
- • بەرزی فشاری خوێن (Hypertension): کۆنترۆڵنەکردنی فشاری خوێن بارگرانی لەسەر دڵ و ئائورتا زیاد دەکات.
- • هەوکردنەکان: هەوکردنەکانی وەک تا ڕۆماتیزمی و هەوکردنی ناوپۆشی دڵ کە دەکرێت ڕێگرییان لێبکرێت یان چارەسەر بکرێن.
- • بەکارهێنانی ماددە هۆشبەرەکان لە ڕێگەی خوێنبەرەوە: مەترسی تووشبوون بە هەوکردنی ناوپۆشی دڵ زیاد دەکات.
- • خراپی پاکوخاوێنی دەم و ددان: دەتوانێت ببێتە هۆی چوونەژوورەوەی بەکتریا بۆ ناو سووڕی خوێن و مەترسی هەوکردنی ناوپۆشی دڵ.
- فاکتەرەکانی ناگۆڕانپەزیر:
- • تەمەن: مەترسی تووشبوون بەم نەخۆشییە لەگەڵ چوونە تەمەنەوە زیاد دەکات.
- • ڕەگەزی نێر: پیاوان زیاتر لە ژنان ئەگەری تووشبوونیان هەیە.
- • نەخۆشییە زگماکییەکانی دڵ: وەک دەریچەی ئائورتای دوو پەڕەیی.
- • نەخۆشییە بۆماوەییەکان: وەک مارفان سیندرۆم یان ئێهلەرس-دانلۆس سیندرۆم کە شانە بەستەرەکانی لەش لاواز دەکەن.
ئالۆزەکان
- ئاڵۆزییەکانی کورتخایەن:
- • سستبوونی کتوپڕی دڵ (Acute Heart Failure): لە حاڵەتی گەڕانەوەی کتوپڕ و تونددا، دڵ ناتوانێت خۆی بگونجێنێت.
- • ئاوسانی سییەکان (Pulmonary Edema): کۆبوونەوەی شلە لە سییەکاندا بەهۆی سستبوونی دڵەوە.
- • شۆکی دڵ (Cardiogenic Shock): حاڵەتێکی مەترسیدارە کە تێیدا دڵ ناتوانێت خوێنی پێویست بۆ لەش دابین بکات.
- • ناڕێکییەکانی لێدانی دڵ (Arrhythmias): وەک خورپەی دڵەلانکێ (Atrial Fibrillation).
- ئاڵۆزییەکانی درێژخایەن:
- • سستبوونی درێژخایەنی دڵ (Chronic Heart Failure): باوترین ئاڵۆزییە کە تێیدا توانای پەمپکردنی دڵ بە تێپەڕبوونی کات لاواز دەبێت.
- • فراوانبوون و ئەستووربوونی سکۆڵەی چەپ (Left Ventricular Hypertrophy and Dilation): گۆڕانکاری لە پێکهاتەی دڵدا کە دەبێتە هۆی لاوازبوونی.
- • زیادبوونی مەترسی جەڵتەی مێشک: بەتایبەتی ئەگەر نەخۆش تووشی خورپەی دڵەلانکێ ببێت.
- • مردنی کتوپڕی دڵ (Sudden Cardiac Death): هەرچەندە دەگمەنە، بەڵام لە حاڵەتە زۆر توند و چارەسەرنەکراوەکاندا ئەگەری هەیە.