کەموکوڕی دیواری دەهلیزی (Atrial Septal Defect)

وەسف

کەموکوڕی دیواری دەهلیزی (Atrial Septal Defect - ASD) یەکێکە لە نەخۆشییە زگماکییەکانی دڵ، کە بریتییە لە بوونی کونێک لەو دیوارەی (پەردەی نێوان دەهلیزەکان - Atrial Septum) کە دوو ژووری سەرەوەی دڵ (دەهلیزی ڕاست و چەپ) لە یەکتر جیادەکاتەوە. لە دڵێکی ئاساییدا، ئەم دیوارە بە تەواوی داخراوە و ڕێگە نادات خوێنی ئۆکسجیندار (لە دەهلیزی چەپ) و خوێنی بێ ئۆکسجین (لە دەهلیزی ڕاست) تێکەڵ ببن. بەڵام لە حاڵەتی بوونی ASD، کونەکە ڕێگە دەدات خوێنی ئۆکسجیندار لە دەهلیزی چەپەوە، کە فشاری بەرزترە، بگەڕێتەوە بۆ دەهلیزی ڕاست. ئەم پرۆسەیە پێی دەوترێت "شەنتی چەپ-بۆ-ڕاست" (Left-to-right shunt). ئەم نەخۆشییە لە کاتی گەشەکردنی کۆرپەلە لە سکی دایکدا دروست دەبێت، کاتێک دیواری نێوان دەهلیزەکان بە شێوەیەکی ناتەواو پێکدێت. هۆکاری سەرەکیی ئەمە هەمیشە ڕوون نییە، بەڵام تێکەڵەیەک لە هۆکارە بۆماوەییەکان و ژینگەییەکان ڕۆڵ دەگێڕن. ASD یەکێکە لە باوترین کەموکوڕییە زگماکییەکانی دڵ، کە نزیکەی ١٠%ی هەموو حاڵەتەکان پێکدەهێنێت و لە ڕەگەزی مێدا زیاترە وەک لە نێر. قەبارەی کونەکە دەتوانێت زۆر بچووک بێت یان زۆر گەورە، کە کاریگەری ڕاستەوخۆی لەسەر نیشانەکان و پلانی چارەسەر هەیە. گرنگیی ئەم نەخۆشییە لەوەدایە کە گەڕانەوەی خوێنی زیادە بۆ لای ڕاستی دڵ دەبێتە هۆی زیادبوونی باری کارکردن لەسەر دەهلیزی ڕاست، بطینی ڕاست، و خوێنبەرەکانی سییەکان. بە تێپەڕبوونی کات، ئەم بارە زیادەیە دەتوانێت ببێتە هۆی گەورەبوونی لای ڕاستی دڵ (Right heart enlargement) و بەرزبوونەوەی فشاری خوێنی سییەکان (Pulmonary hypertension). ئەگەر چارەسەر نەکرێت، کونە گەورەکان دەتوانن ببنە هۆی ئاڵۆزیی مەترسیدار وەک سستبوونی دڵ (Heart failure)، لێدانی نائاسایی دڵ (Arrhythmias)، و لە حاڵەتی دەگمەندا، جەڵتەی مێشک. زۆربەی منداڵانی توشبوو بە ASDی بچووک هیچ نیشانەیەکیان نییە و کونەکە لەوانەیە بە تێپەڕبوونی کات خۆی دابخرێت. بەڵام کونە گەورەکان پێویستیان بە چارەسەر هەیە بۆ ڕێگریکردن لە زیانی درێژخایەن بە دڵ و سییەکان. دەستنیشانکردنی زوو و چارەسەری گونجاو دەتوانێت ڕێگە بە نەخۆش بدات ژیانێکی ئاسایی و تەندروست بژیێت. بۆیە زانینی نیشانەکان و پشکنینی پزیشکیی بەردەوام زۆر گرنگە، بەتایبەت ئەگەر مێژووی خێزانی لەم نەخۆشییەدا هەبێت.

نیشانەکان

• نیشانە سەرەتاییەکان:
• • صدەی دڵ (Heart murmur): دەنگێکی نائاساییە کە پزیشک لە کاتی گوێگرتن لە دڵ بە بیستۆک (stethoscope) هەستی پێدەکات، زۆرجار ئەمە یەکەم نیشانەیە.
• • هەناسەبڕکێ (Shortness of breath): بەتایبەتی لە کاتی چالاکیی جەستەیی یان وەرزشکردندا.
• • ماندووێتی و شەکەتی (Fatigue): هەستکردن بە ماندوویەتییەکی زۆر بە ئاسانی.
• • گەشەی لاواز لە منداڵی ساوا و شیرەخۆرەدا (Poor growth).
• • هەوکردنی دووبارەی کۆئەندامی هەناسە، وەک هەوکردنی سییەکان (Pneumonia).
• نیشانە پێشکەوتووەکان:
• • هەستکردن بە خورپەی دڵ یان لێدانی نائاسایی دڵ (Palpitations or arrhythmias).
• • ئاوسانی قاچەکان، پێیەکان، یان سک (Edema).
• • کەمبوونەوەی توانای بەرگەگرتنی وەرزش و چالاکی.
• • جەڵتەی مێشک (Stroke): بەهۆی گواستنەوەی کڵۆ خوێن لە لای ڕاستی دڵەوە بۆ لای چەپ و پاشان بۆ مێشک.
• • شینبوونەوەی پێست، لێوەکان، و نینۆکەکان (Cyanosis): ئەمە نیشانەیەکی درەنگە و کاتێک ڕوودەدات کە فشاری خوێنی سییەکان زۆر بەرز دەبێتەوە (Eisenmenger syndrome).

هۆکارەکان

• هۆکارە سەرەکییەکان:
• • کێشە لە گەشەکردنی دڵی کۆرپەلە: هۆکاری سەرەکی بریتییە لە پێنەگەیشتن و دانەخرانی تەواوەتی دیواری نێوان دوو دەهلیزەکەی دڵ لە ماوەی گەشەکردنی کۆرپەلە لە سکی دایکدا. ئەمە کەموکوڕییەکی پێکهاتەییە و لە کاتی لەدایکبووندا بوونی هەیە.
• • هۆکاری بۆماوەیی (جێنەتیک): بوونی هەندێک گۆڕانی جینی یان کرۆمۆسۆمی دەتوانێت ئەگەری تووشبوون زیاد بکات. بۆ نموونە، کەسانی توشبوو بە نەخۆشی داون سیندرۆم (Down syndrome) ئەگەری تووشبوونیان بە ASD زیاترە.
• • تێکەڵەیەک لە هۆکاری بۆماوەیی و ژینگەیی: لە زۆربەی حاڵەتەکاندا، هۆکارەکە تێکەڵەیەکە لە ئامادەیی بۆماوەیی کەسەکە و بەرکەوتنی دایک لە کاتی دووگیانیدا بە هەندێک هۆکاری ژینگەیی.
• هۆکارە یارمەتیدەرەکان:
• • بەرکەوتنی دایک بە هەندێک جۆری هەوکردن لە کاتی دووگیانیدا، وەک سورێژەی ئەڵمانی (Rubella).
• • بەکارهێنانی کحول، جگەرە، یان هەندێک دەرمانی دیاریکراو (وەک دەرمانەکانی دژە-فێ) لەلایەن دایکەوە لە کاتی دووگیانیدا.
• • بوونی هەندێک نەخۆشی لە دایکدا، وەک شەکرە یان لوپەس (Lupus).

چارەسەرەکان

• چارەسەری کەموکوڕی دیواری دەهلیزی (ASD) پشت دەبەستێت بە قەبارەی کونەکە، شوێنەکەی، نیشانەکان، و بوونی ئاڵۆزییەکان.
• **١. چاودێریکردن (Monitoring):**
• ئەگەر کونەکە بچووک بێت و هیچ نیشانەیەک یان بارگرانییەکی لەسەر دڵ دروست نەکردبێت، لەوانەیە پێویستی بە چارەسەر نەبێت. لەم حاڵەتەدا، پزیشکی پسپۆڕی دڵ تەنها چاودێری نەخۆشەکە دەکات لە ڕێگەی پشکنینی ئیکۆی دڵ بە شێوەیەکی خولی (بۆ نموونە، ساڵانە) بۆ دڵنیابوونەوە لەوەی کە کونەکە گەورەتر نابێت یان کێشەی نوێ دروست ناکات. هەندێک ASDی بچووک لە منداڵاندا لەوانەیە بە تێپەڕبوونی کات خۆیان دابخرێن.
• **٢. داخستن لە ڕێگەی قەستەرەوە (Catheter-based Closure):**
• ئەمە باوترین و کەمترین ڕێگای ناوەکییە بۆ داخستنی جۆری "سێکەندەم" (Secundum ASD) کە باوترین جۆری ASDیە. لەم ڕێکارەدا، پزیشک بۆرییەکی باریک (قەستەرە) لە ڕێگەی خوێنهێنەرێکی گەورەوە (عەدەتا لە ڕاندا) دەخاتە ناو جەستە و دەیگەیەنێتە دڵ. لە ڕێگەی قەستەرەکەوە، ئامێرێکی تایبەت (کە لە دوو چەتری بچووک پێکدێت) دەگەیەنرێتە شوێنی کونەکە و لەوێدا دەکرێتەوە بۆ ئەوەی کونەکە بە تەواوی دابخات. نەخۆش عادەتەن ڕۆژێک دوای ڕێکارەکە دەتوانێت بگەڕێتەوە ماڵەوە و ماوەی چاکبوونەوەی کورتە.
• **٣. نەشتەرگەری دڵی کراوە (Open-Heart Surgery):**
• نەشتەرگەری پێویستە بۆ ئەو جۆرانەی ASD کە ناتوانرێت لە ڕێگەی قەستەرەوە دابخرێن، وەک جۆری "پریمەم" (Primum)، "ساینەس ڤینۆسەس" (Sinus venosus)، یان ئەگەر کونەکە زۆر گەورە بێت. لەم نەشتەرگەرییەدا، نەشتەرگەر بڕینێک لە سنگدا دەکات، دڵی نەخۆشەکە بە ئامێری دڵ-سییەکان (heart-lung machine) دەبەستێتەوە، و کونەکە یان ڕاستەوخۆ بە دوورینەوە دادەخات یان بە بەکارهێنانی پینەیەک (patch) کە لە ماددەی دروستکراو یان پەردەی دڵی نەخۆشەکە خۆی وەرگیراوە. هەرچەندە ئەمە نەشتەرگەرییەکی گەورەیە، بەڵام ڕێژەی سەرکەوتنی زۆر بەرزە.
• **٤. دەرمان (Medications):**
• دەرمانەکان ناتوانن کونەکە دابخەن، بەڵام بۆ کۆنترۆڵکردنی نیشانەکان و ئاڵۆزییەکان بەکاردێن. بۆ نموونە:
• * **دەرمانی میزپێکەر (Diuretics):** بۆ کەمکردنەوەی کۆبوونەوەی شلە لە لەشدا لە حاڵەتی سستبوونی دڵ.
• * **بێتا بلۆکەرەکان (Beta-blockers) یان دەرمانەکانی دژە-ئاڕیتمیا:** بۆ کۆنترۆڵکردنی لێدانی نائاسایی دڵ.
• * **خوێن ڕونکەرەوەکان (Anticoagulants):** بۆ ڕێگریکردن لە دروستبوونی کڵۆی خوێن، بەتایبەت ئەگەر نەخۆشەکە تووشی خورپەی دەهلیزی (Atrial fibrillation) بووبێت.

پێشگری

• ڕێگرتنی سەرەتایی:
• • وەرگرتنی ڤاکسینی سورێژەی ئەڵمانی (Rubella) پێش پلاندانان بۆ دووگیانی.
• • خۆپاراستن لە خواردنەوەی کحول، جگەرەکێشان، و بەکارهێنانی ماددەی هۆشبەر پێش و لە کاتی دووگیانیدا.
• • کۆنترۆڵکردنی باشی نەخۆشییە درێژخایەنەکان وەک شەکرە و فشاری خوێن پێش دووگیانبوون.
• • ڕاوێژکردن بە پزیشک سەبارەت بە هەر دەرمانێک کە بەکاردەهێنرێت لە کاتی دووگیانیدا، و وەرگرتنی ڤیتامینەکانی پێش دووگیانی وەک فۆلیک ئەسید.
• ڕێگرتنی لاوەکی:
• • دەستنیشانکردنی زووی حاڵەتەکە لە ڕێگەی پشکنینی پزیشکییەوە، بەتایبەت گوێگرتن لە دڵی منداڵ.
• • چاودێری بەردەوامی پزیشکی پسپۆڕی دڵ بۆ ئەو کەسانەی کە ASDیان هەیە.
• • داخستنی کونەکە لە کاتی گونجاودا (بە قەستەرە یان نەشتەرگەری) بۆ ڕێگریکردن لە ئاڵۆزییە درێژخایەنەکان.
• • پاراستنی پاکوخاوێنی دەم و ددانەکان بۆ کەمکردنەوەی مەترسی هەوکردنی ناوپۆشی دڵ (Endocarditis)، هەرچەندە مەترسییەکەی کەمە.

دۆزینەوە

دەستنیشانکردنی کەموکوڕی دیواری دەهلیزی (ASD) بە چەند قۆناغێکدا تێدەپەڕێت، کە لە پشکنینی جەستەییەوە دەست پێدەکات و بە پشکنینی وێنەگریی پێشکەوتوو کۆتایی دێت. یەکەم هەنگاو پشکنینی کلینیکییە لەلایەن پزیشکەوە. لە کاتی پشکنیندا، پزیشک گوێ لە دڵ دەگرێت بە بەکارهێنانی بیستۆک (stethoscope). نیشانەی هەرە باو بریتییە لە بیستنی دەنگێکی نائاسایی کە پێی دەوترێت "صدەی دڵ" (heart murmur). بەتایبەتی، جۆرێکی دیاریکراوی صدە کە پێی دەوترێت "fixed, widely split second heart sound" زۆر تایبەتە بە ASD. هەروەها پزیشک بەدوای نیشانەکانی تری وەک ئاوسانی قاچەکان یان گەورەبوونی جگەردا دەگەڕێت کە لەوانەیە ئاماژە بن بۆ سستبوونی دڵ. پشکنینی سەرەکی و یەکلاکەرەوە بۆ ASD بریتییە لە ئیکۆی دڵ (Echocardiogram). ئەم پشکنینە شەپۆلی دەنگی بەکاردەهێنێت بۆ دروستکردنی وێنەیەکی جوڵاوی دڵ. لە ڕێگەی ئیکۆوە، پزیشک دەتوانێت کونەکە ببینێت، قەبارە و شوێنەکەی دیاری بکات، و بە بەکارهێنانی تەکنیکی دۆپلەر (Doppler)، ئاڕاستە و بڕی ئەو خوێنەی کە بەناو کونەکەدا دەڕوات (شەنت) بپێوێت. هەروەها ئیکۆ یارمەتیدەرە بۆ هەڵسەنگاندنی قەبارەی ژوورەکانی لای ڕاستی دڵ و خەمڵاندنی فشاری خوێنی سییەکان. پشکنینەکانی تر بریتین لە: • **هێڵکاری کارەبایی دڵ (Electrocardiogram - ECG/EKG):** ئەم پشکنینە چالاکی کارەبایی دڵ تۆمار دەکات و دەتوانێت نیشانەی بارگرانی لەسەر لای ڕاستی دڵ (right axis deviation, right bundle branch block) یان لێدانی نائاسایی دڵ نیشان بدات. • **تیشکی سنگی (Chest X-ray):** لەوانەیە گەورەبوونی قەبارەی دڵ (cardiomegaly)، بەتایبەت لای ڕاست، و زیادبوونی خوێنڕۆیشتن بۆ سییەکان نیشان بدات. • **قەستەرەی دڵ (Cardiac Catheterization):** ئەمە پشکنینێکی ناوەکییە و کەمتر بەکاردێت بۆ دەستنیشانکردن، بەڵام لە هەندێک حاڵەتی ئاڵۆزدا پێویستە بۆ پێوانەکردنی فشاری ناو دڵ و سییەکان بە وردی، بەتایبەت پێش بڕیاردان لەسەر داخستنی کونەکە. • **تۆمۆگرافیای موگناتیسی دڵ (Cardiac MRI):** وێنەی زۆر وردی دڵ و خوێنبەرەکان دابین دەکات و بۆ پێوانەکردنی وردی قەبارەی شەنت و ژوورەکانی دڵ بەکاردێت.

بەڕێوەبردن

بەڕێوەبردنی درێژخایەنی کەموکوڕی دیواری دەهلیزی (ASD) دوای چارەسەرکردن زۆر گرنگە بۆ دڵنیابوونەوە لە تەندروستییەکی باش و ڕێگریکردن لە کێشەی داهاتوو. زۆربەی ئەو کەسانەی کە کونەکەیان بە سەرکەوتوویی داخراوە (چ بە قەستەرە یان نەشتەرگەری) دەتوانن ژیانێکی تەواو ئاسایی و چالاک بژین. بەڵام، چاودێری بەردەوامی پزیشکی پسپۆڕی دڵ پێویستە. ئەم چاودێرییە بریتییە لە سەردانی خولی بۆ پزیشک و ئەنجامدانی پشکنینی ئیکۆی دڵ بە شێوەیەکی کاتی (بۆ نموونە، دوای ١، ٦، و ١٢ مانگ لە داخستنەکە، و پاشان هەر چەند ساڵ جارێک) بۆ دڵنیابوونەوە لەوەی کە ئامێری داخستنەکە لە شوێنی خۆیەتی و هیچ کێشەیەکی نوێ دروست نەبووە. لە ڕووی شێوازی ژیانەوە، دوای ماوەی چاکبوونەوە، عادەتەن هیچ سنووردارکردنێک لەسەر چالاکیی جەستەیی و وەرزشکردن نییە. بەڵام هەمیشە باشترە ڕاوێژ بە پزیشکی پسپۆڕ بکرێت سەبارەت بە جۆری وەرزشی گونجاو. بۆ ئافرەتان، دوای داخستنی سەرکەوتووانەی ASD، دووگیانی بە گشتی سەلامەتە، بەڵام پێویستە لەژێر چاودێری وردی پزیشکی پسپۆڕی دڵ و پزیشکی ژناندا بن. پێشتر، پێشنیار دەکرا کە نەخۆشانی ASD پێ

هۆکاری مەترسی

• فاکتەرەکانی گۆڕانپەزیر:
• • بەکارهێنانی کحول و تووتن لە کاتی دووگیانیدا.
• • بەکارهێنانی هەندێک دەرمانی دیاریکراو بەبێ ڕاوێژی پزیشک لە کاتی دووگیانیدا.
• • کۆنترۆڵنەکردنی نەخۆشیی شەکرەی دایک پێش و لە کاتی دووگیانیدا.
• • قەڵەوی دایک لە کاتی دووگیانیدا.
• فاکتەرەکانی ناگۆڕانپەزیر:
• • مێژووی خێزانی لە بوونی کەموکوڕی زگماکیی دڵ.
• • بوونی نەخۆشییەکی بۆماوەیی یان کرۆمۆسۆمی، وەک داون سیندرۆم.
• • تەمەنی دایک (تەمەنی زۆر یان زۆر کەم).
• • بوونی هەندێک نەخۆشیی درێژخایەن لە دایکدا وەک لوپەس.

ئالۆزەکان

• ئاڵۆزییەکانی کورتخایەن:
• • هەوکردنی دووبارەی سییەکان و بۆرییەکانی هەوا لە منداڵاندا.
• • گەشەنەکردن و کێش وەرنەگرتنی پێویست لە منداڵی ساوادا (Failure to thrive).
• • کەمبوونەوەی توانای جەستەیی و هەستکردن بە ماندوویەتی لە کاتی یاریکردن یان وەرزشکردندا.
• • لێدانی نائاسایی دڵ (Arrhythmia).
• ئاڵۆزییەکانی درێژخایەن:
• • سستبوونی لای ڕاستی دڵ (Right-sided heart failure): بەهۆی بارگرانیی زۆر لەسەر لای ڕاستی دڵ بۆ پۆمپکردنی خوێنی زیادە.
• • بەرزی فشاری خوێنی سییەکان (Pulmonary hypertension): زیان گەیشتن بە خوێنبەرەکانی سییەکان بەهۆی ڕۆیشتنی خوێنێکی زۆر بۆیان.
• • لێدانی نائاسایی دەهلیزەکان (Atrial arrhythmias): وەک خورپەی دەهلیزی (Atrial fibrillation) کە ئەگەری جەڵتە زیاد دەکات.
• • جەڵتەی مێشک (Stroke): کڵۆیەکی بچووکی خوێن دەتوانێت لە ڕێگەی کونەکەوە لە لای ڕاستی دڵەوە بچێتە لای چەپ و پاشان بۆ مێشک.

بەش

تاگ