کەشانی خوێنڕێژی (Hemorrhagic Stroke)
وەسف
کەشانی خوێنڕێژی جۆرێکە لە جەڵتەی مێشک کە ڕوودەدات کاتێک خوێنبەرێک لە مێشکدا دەپچڕێت و خوێن دزە دەکات بۆ ناو شانەکانی مێشک. ئەم خوێنبەربوونە دەبێتە هۆی زیانگەیاندن بە خانەکانی مێشک بەهۆی کەمبوونەوەی گەیاندنی ئۆکسجین و خۆراک، هەروەها بەهۆی پەستان خستنە سەر شانەکانی دەوروبەری. کەشانی خوێنڕێژی دەتوانێت زۆر مەترسیدار بێت و پێویستی بە چارەسەری خێرا هەیە بۆ کەمکردنەوەی زیانەکان و ڕزگارکردنی ژیانی نەخۆشەکە. دوو جۆری سەرەکی کەشانی خوێنڕێژی هەیە: خوێنبەربوونی ناو مێشک (Intracerebral hemorrhage) کە لەناو خودی شانەکانی مێشکدا ڕوودەدات، و خوێنبەربوونی ژێر پەردەی مێشک (Subarachnoid hemorrhage) کە لە بۆشایی نێوان مێشک و ئەو پەردانەی دەوری داوە ڕوودەدات. هەر جۆرێکیان هۆکاری تایبەت بە خۆی هەیە و پێویستی بە شێوازی چارەسەری جیاواز هەیە. کەشانی خوێنڕێژی کەمتر باوە لە جەڵتەی مێشک کە بەهۆی گیرانی خوێنبەرەکانەوە ڕوودەدات (جەڵتەی ئیسکیمی)، بەڵام زۆر جار مەترسیدارترە و ئەگەری مردن و کەمئەندامی درێژخایەن زیاترە. بەپێی ئامارەکان، نزیکەی 10-15%ی هەموو جەڵتەکانی مێشک کەشانی خوێنڕێژین. گرنگی ئەم نەخۆشییە لەوەدایە کە دەتوانێت بە شێوەیەکی کتوپڕ و بێ ئاگا ڕووبدات و کاریگەرییەکی گەورەی لەسەر ژیانی نەخۆشەکە و خێزانەکەی هەبێت. دەستنیشانکردنی خێرا و دەستپێکردنی چارەسەری گونجاو دەتوانێت ئەنجامەکان بە شێوەیەکی بەرچاو باشتر بکات و ڕێگری بکات لە کەمئەندامی درێژخایەن. بۆیە، زانیاری هەبوون دەربارەی نیشانەکان و هۆکارەکانی مەترسی و چۆنیەتی ڕێگرتن لە کەشانی خوێنڕێژی زۆر گرنگە بۆ هەموو کەسێک.
نیشانەکان
- نیشانە سەرەتاییەکان:
- • سەرئێشەیەکی توند و لەناکاو: بەتایبەتی ئەگەر پێشتر ئەزموونی سەرئێشەی لەو شێوەت نەبووبێت.
- • لاوازی یان سڕبوونی لەناکاو لە دەموچاو، قۆڵ، یان قاچدا: بەتایبەتی ئەگەر تەنها لە لایەکی جەستەدا بێت.
- • کێشە لە قسەکردن یان تێگەیشتن لە قسەی خەڵکی: وەک ئەوەی قسەکانت تێکەڵ بن یان نەتوانیت وەڵامی پرسیارەکان بدەیتەوە.
- • کێشە لە بینیندا: وەک دوو بینین یان لەدەستدانی بینین لە یەکێک یان هەردوو چاودا.
- • لەدەستدانی هاوسەنگی یان هەماهەنگی: وەک ئەوەی نەتوانیت بە ڕێکی بڕۆیت یان هەست بە گێژبوون بکەیت.
- نیشانە پێشکەوتووەکان:
- • دڵتێکەڵهاتن و ڕشانەوە: بەتایبەتی ئەگەر لەگەڵ سەرئێشەیەکی تونددا بێت.
- • تێکچوونی ئاستی هۆشیاری: وەک خەواڵوویی، سەرلێشێواوی، یان لەدەستدانی هۆش.
- • گرژبوون: بەتایبەتی ئەگەر پێشتر ئەزموونی گرژبوونت نەبووبێت.
- • ڕەقبوونی مل: ناتوانیت بە ئاسانی ملت بجوڵێنیت.
- • هەستیاری بەرامبەر ڕووناکی: ڕووناکی ئازارت دەدات.
هۆکارەکان
- هۆکارە سەرەکییەکان:
- • بەرزی فشاری خوێن (Hypertension): درێژخایەنی بەرزی فشاری خوێن دەبێتە هۆی لاوازبوونی دیواری خوێنبەرەکان و ئەگەری تەقینیان زیاد دەکات.
- • ئاڵۆزبوونی خوێنبەرەکان (Aneurysm): ئاڵۆزبوونی خوێنبەرەکان بریتییە لە بوونی بالۆنێک لە دیواری خوێنبەرەکەدا کە ئەگەری تەقینی هەیە.
- • ناتەواوی خوێنبەرەکان (Arteriovenous malformation - AVM): ئەمە دۆخێکی زگماکییە کە تێیدا خوێنبەرەکان و خوێنهێنەرەکان بە شێوەیەکی نائاسایی بەیەکەوە گرێدراون، ئەمەش دەبێتە هۆی زیادبوونی مەترسی خوێنبەربوون.
- هۆکارە یارمەتیدەرەکان:
- • بەکارهێنانی ماددە هۆشبەرەکان: بەتایبەتی کۆکاین و ئەمفیتامینەکان.
- • خواردنەوەی بڕێکی زۆر کحول.
- • بەکارهێنانی دەرمانی دژە مەیین (Anticoagulants) بەبێ سەرپەرشتی پزیشک.
چارەسەرەکان
- چارەسەری کەشانی خوێنڕێژی ئامانجی کەمکردنەوەی زیانەکانی مێشک، کۆنتڕۆڵکردنی خوێنبەربوون، و ڕێگرتن لە ئاڵۆزییەکانە. چارەسەرەکە بەپێی جۆری خوێنبەربوون، شوێن و قەبارەکەی، و دۆخی تەندروستی نەخۆشەکە دەگۆڕێت.
- 1. **دەرمان:**
- * **دەرمانی دابەزاندنی فشاری خوێن:** بۆ کۆنتڕۆڵکردنی فشاری خوێن و ڕێگرتن لە خوێنبەربوونی زیاتر.
- * **دەرمانی دژە گرژبوون:** بۆ ڕێگرتن لە گرژبوون.
- * **دەرمانی کەمکردنەوەی پەستانی ناو کەلەی سەر:** وەک مانیتۆڵ (Mannitol) بۆ کەمکردنەوەی ئاوسانی مێشک.
- * **دەرمانی ڕاگرتنی خوێن:** لە هەندێک حاڵەتدا، دەرمانی وەک ڤیتامین K یان فاکتەرەکانی خەستبوونەوەی خوێن بەکاردەهێنرێن بۆ ڕاگرتنی خوێنبەربوون، بەتایبەتی ئەگەر نەخۆشەکە دەرمانی دژە مەیینی بەکارهێنابێت.
- 2. **نەشتەرگەری:**
- * **لابردنی خوێنە کۆبووەوەکە (Hematoma evacuation):** ئەگەر خوێنە کۆبووەوەکە گەورە بێت و پەستان بخاتە سەر مێشک، ئەوا نەشتەرگەری پێویستە بۆ لابردنی.
- * **چاککردنەوەی ئاڵۆزبوونی خوێنبەرەکان (Aneurysm clipping or coiling):** ئەگەر خوێنبەربوونەکە بەهۆی ئاڵۆزبوونی خوێنبەرەکانەوە بووبێت، ئەوا نەشتەرگەری پێویستە بۆ چاککردنەوەی ئاڵۆزبوونەکە و ڕێگرتن لە خوێنبەربوونی داهاتوو.
- * **لابردنی ناتەواوی خوێنبەرەکان (AVM resection):** ئەگەر خوێنبەربوونەکە بەهۆی ناتەواوی خوێنبەرەکانەوە بووبێت، ئەوا نەشتەرگەری پێویستە بۆ لابردنی ناتەواوییەکە.
- 3. **چاوەدێریکردنی چڕ:** نەخۆشەکە دەخرێتە ژێر چاودێری چڕەوە بۆ چاودێریکردنی فشاری خوێن، لێدانی دڵ، ئاستی هۆشیاری، و نیشانەکانی دیکە.
- 4. **چارەسەری پاڵپشتی:**
- * **چارەسەری هەناسەدان:** ئەگەر نەخۆشەکە کێشەی هەناسەدانی هەبێت، ئەوا پێویستی بە ئامێری هەناسەدان دەبێت.
- * **چارەسەری فیزیکی و قسەکردن:** بۆ یارمەتیدانی نەخۆشەکە بۆ چاکبوونەوە لە کەمئەندامی جەستەیی و قسەکردن.
- * **خۆراک:** دڵنیابوون لەوەی کە نەخۆشەکە خۆراکی پێویست وەردەگرێت، ڕەنگە پێویست بکات لە ڕێگەی تیوبەوە خۆراکی پێبدرێت.
- 5. **چارەسەری نوێ:** لێکۆڵینەوە بەردەوامە بۆ دۆزینەوەی چارەسەری نوێ بۆ کەشانی خوێنڕێژی، وەک بەکارهێنانی دەرمان بۆ پاراستنی خانەکانی مێشک و ڕێگرتن لە زیانەکانی زیاتر.
پێشگری
- ڕێگرتنی سەرەتایی:
- • کۆنتڕۆڵکردنی فشاری خوێن: پشکنینی بەردەوامی فشاری خوێن و وەرگرتنی دەرمانی پێویست.
- • وازهێنان لە جگەرەکێشان: جگەرەکێشان زیان بە خوێنبەرەکان دەگەیەنێت.
- • ڕێژەی شیاوی کێش: پاراستنی کێشێکی تەندروست.
- • خۆراکی تەندروست: خواردنی خۆراکێکی تەندروست و کەم چەوری و خوێ.
- ڕێگرتنی لاوەکی:
- • بەکارهێنانی دەرمانی دژە مەیین بە وریایی: ئەگەر پێویستت بە بەکارهێنانی دەرمانی دژە مەیین هەبوو، ئەوا دەبێت بە سەرپەرشتی پزیشک بێت.
- • پشکنینی بەردەوامی خوێنبەرەکان: ئەگەر مەترسی تووشبوونت بە ئاڵۆزبوونی خوێنبەرەکان هەبوو، ئەوا دەبێت پشکنینی بەردەوام ئەنجام بدەیت.
- • چارەسەرکردنی نەخۆشییە بنەڕەتییەکان: چارەسەرکردنی نەخۆشییەکانی شەکرە و کۆلیسترۆڵ.
- • بەڕێوەبردنی سترێس: فێربوونی ڕێگاکانی بەڕێوەبردنی سترێس.
دۆزینەوە
دەستنیشانکردنی کەشانی خوێنڕێژی پێویستی بە هەڵسەنگاندنی خێرا و ورد هەیە بۆ ئەوەی بە زووترین کات چارەسەری گونجاو دەست پێ بکرێت. پڕۆسەی دەستنیشانکردن بە شێوەیەکی گشتی ئەم هەنگاوانە لەخۆدەگرێت: 1. **پشکنینی کلینیکی:** پزیشک سەرەتا پشکنینی جەستەیی و دەماری بۆ نەخۆشەکە ئەنجام دەدات. ئەم پشکنینە بریتییە لە هەڵسەنگاندنی ئاستی هۆشیاری، توانای قسەکردن، هێزی ماسولکەکان، هەستیاری، ڕەفتاری چاوەکان، و ڕەفڵێکسەکان. هەروەها، پزیشک پرسیار لە نەخۆشەکە یان کەسانی نزیکی دەکات دەربارەی مێژووی نەخۆشی و ئەو دەرمانانەی بەکاریان دەهێنێت. 2. **پشکنینەکانی تاقیگە:** پشکنینی خوێن ئەنجام دەدرێت بۆ دیاریکردنی ئاستی خەستبوونی خوێن، شەکری خوێن، ئاستی کارەکانی گورچیلە و جگەر، و هەروەها بۆ دڵنیابوون لەوەی کە هیچ کێشەیەکی دیکە نییە کە ببێتە هۆی نیشانەکان. 3. **وێنەگرتنی مێشک:** گرنگترین هەنگاو لە دەستنیشانکردنی کەشانی خوێنڕێژیدا وێنەگرتنی مێشکە. ئەم وێنانە یارمەتیدەرن بۆ دیاریکردنی بوونی خوێنبەربوون، شوێن و قەبارەکەی، و هەروەها بۆ دڵنیابوون لەوەی کە هیچ هۆکارێکی دیکە نییە کە ببێتە هۆی نیشانەکان، وەک گرێی مێشک. * **تەنووری تیشکی کۆمپیوتەری (CT scan):** ئەم پشکنینە بە خێرایی ئەنجام دەدرێت و دەتوانێت خوێنبەربوون لە مێشکدا دەستنیشان بکات. * **تەنووری موگناتیسی (MRI):** ئەم پشکنینە وردترە لە CT scan و دەتوانێت زانیاری زیاتر دەربارەی زیانەکانی مێشک بدات. 4. **پشکنینە تایبەتییەکان:** لە هەندێک حاڵەتدا، پشکنینی زیاتر پێویستە بۆ دیاریکردنی هۆکاری خوێنبەربوونەکە. * **ئەنجیۆگرافی (Angiography):** ئەم پشکنینە بەکاردێت بۆ بینینی خوێنبەرەکانی مێشک و دیاریکردنی بوونی ئاڵۆزبوونی خوێنبەرەکان یان ناتەواوی خوێنبەرەکان. * **شییکردنەوەی شلەی دەوری مێشک (Lumbar puncture):** ئەم پشکنینە بەکاردێت بۆ دیاریکردنی بوونی خوێن لە شلەی دەوری مێشکدا، بەتایبەتی ئەگەر گومان لە خوێنبەربوونی ژێر پەردەی مێشک هەبێت و CT scan نیشانی نەدات.
بەڕێوەبردن
بەڕێوەبردنی درێژخایەنی کەشانی خوێنڕێژی ئامانجی باشترکردنی کوالێتی ژ
هۆکاری مەترسی
- فاکتەرەکانی گۆڕانپەزیر:
- • بەرزی فشاری خوێن: کۆنتڕۆڵکردنی فشاری خوێن بە دەرمان و گۆڕینی شێوازی ژیان.
- • جگەرەکێشان: وازهێنان لە جگەرەکێشان.
- • قەڵەوی: کەمکردنەوەی کێش.
- • بەکارهێنانی ماددە هۆشبەرەکان و کحول: وازهێنان لە بەکارهێنانیان.
- فاکتەرەکانی ناگۆڕانپەزیر:
- • تەمەن: مەترسی تووشبوون بە کەشانی خوێنڕێژی لەگەڵ زیادبوونی تەمەندا زیاد دەکات.
- • ڕەگەز: پیاوان زیاتر لە ژنان تووشی دەبن.
- • نەژاد: ئەفریقی-ئەمریکییەکان مەترسی تووشبوونیان زیاترە.
- • مێژووی خێزان: ئەگەر کەسێک لە خێزانەکەت تووشی کەشانی خوێنڕێژی بووبێت، ئەوا مەترسی تووشبوونی تۆش زیاترە.
ئالۆزەکان
- ئاڵۆزییەکانی کورتخایەن:
- • زیادبوونی پەستانی ناو کەلەی سەر (Increased intracranial pressure): ئەمە دەتوانێت زیان بە مێشک بگەیەنێت.
- • گرژبوون: بەهۆی وروژاندنی شانەکانی مێشکەوە.
- • هەوکردنی سییەکان (Pneumonia): بەهۆی کێشە لە قوتدان و هەناسەداندا.
- • خوێنبەربوونی زیاتر: ئەگەری هەیە خوێنبەربوونەکە زیاتر بڵاوبێتەوە.
- ئاڵۆزییەکانی درێژخایەن:
- • کەمئەندامی جەستەیی: وەک لاوازی یان ئیفلیج بوونی بەشێک لە جەستە.
- • کێشە لە قسەکردن و تێگەیشتن: وەک لەدەستدانی توانای قسەکردن (Aphasia).
- • کێشە لە بیرکردنەوە و یادەوەری: وەک لەدەستدانی بیرەوەری (Amnesia).
- • گۆڕانکاری لە ڕەفتار و هەستەکاندا: وەک خەمۆکی و دڵەڕاوکێ.