کۆڤید-١٩ (COVID-19)

وەسف

• زانیارییە سەرەتاییەکان: - پێناسەی نەخۆشی: کۆڤید-١٩ نەخۆشییەکی هەناسەییە کە بەهۆی ڤایرۆسی SARS-CoV-2 دروست دەبێت. - جۆری نەخۆشی: نەخۆشییەکی ڤایرۆسییە و زۆر بە خێرایی بڵاو دەبێتەوە (Highly contagious). - بڵاوبوونەوەی نەخۆشی: لە سەرانسەری جیهاندا بڵاو بووەتەوە و بووەتە هۆی پەتای جیهانی (Pandemic). • تایبەتمەندییە پاتۆلۆژییەکان: - گۆڕانکارییەکانی جەستە: ڤایرۆسەکە دەچێتە ناو خانەکانی کۆئەندامی هەناسە و دەبێتە هۆی هەوکردن و زیان گەیاندن بە سییەکان. هەروەها دەتوانێت کاریگەری لەسەر ئەندامەکانی تریش هەبێت. - کاریگەری لەسەر ئەندامەکان: زۆربەی جار سییەکان تووش دەکات، بەڵام دەتوانێت کاریگەری لەسەر دڵ، گورچیلەکان، مێشک و بۆرییەکانی خوێنیش هەبێت. - پرۆسەی نەخۆشی: ڤایرۆسەکە لە ڕێگەی دڵۆپەکان (droplets) بڵاو دەبێتەوە کە لە کاتی قسەکردن، کۆکە، یان پژمیندا دەردەچن. • گرنگی کلینیکی: - ئاستی مەترسی: ئاستی مەترسییەکە دەگۆڕێت بەپێی تەمەن، باری تەندروستی پێشووتر و بوونی نەخۆشیی درێژخایەن. - کاریگەری لەسەر ژیان: دەتوانێت کاریگەرییەکی زۆر خراپی لەسەر ژیانی ڕۆژانە هەبێت، لەوانە نەخۆشییەکی سووک تا تووشبوونێکی سەخت و مردن. - پێداویستی چارەسەری: پێویستی بە چارەسەری پزیشکی هەیە، بەتایبەتی بۆ ئەو کەسانەی کە نیشانەی سەختیان هەیە. - ئەگەری چاکبوونەوە: زۆربەی خەڵک چاک دەبنەوە، بەڵام هەندێک کەس ڕەنگە کاریگەری درێژخایەنیان هەبێت (Long COVID). • تایبەتمەندییە تایبەتەکان: - نیشانە تایبەتەکان: هەندێک کەس بۆنیان نامێنێت (loss of smell) یان تامکردنیان نامێنێت (loss of taste). - جیاوازی لە نەخۆشییە هاوشێوەکان: لەگەڵ ئەنفلۆنزا و سەرما جیاوازە، هەرچەندە هەندێک نیشانەی هاوبەشیان هەیە. - خاڵە گرنگەکان: خۆپاراستن و وەرگرتنی ڤاکسین زۆر گرنگە بۆ کەمکردنەوەی مەترسیی تووشبوون و بڵاوبوونەوەی نەخۆشییەکە.

نیشانەکان

• * تا (Fever)
• * کۆکە (Cough)
• * هەناسەتەنگی (Shortness of breath)
• * ماندوێتی (Fatigue)
• * ئازاری ماسولکەکان (Muscle aches)
• * لەدەستدانی بۆن و تام (Loss of smell or taste)
• * گەروو ئێشە (Sore throat)
• * سەرئێشە (Headache)
• * ئاوسانی چاو (Conjunctivitis)
• * سکچوون (Diarrhea)
• * دڵتێکەڵهاتن یان ڕشانەوە (Nausea or vomiting)

هۆکارەکان

• * تووشبوون بە ڤایرۆسی SARS
• CoV
• 2.
• * بەرکەوتن لەگەڵ کەسێکی تووشبوو لە ڕێگەی دڵۆپە هەواییەکان.
• * دەست لێدان لە ڕووکەشێک کە ڤایرۆسەکەی لەسەر بێت و پاشان دەستدان لە دەم و چاو.
• * بڵاوبوونەوە لە ڕێگەی هەواوە، بەتایبەتی لە شوێنە داخراوەکاندا.
• @Risk Factors:
• * تەمەنی بەرز (Older age).
• * بوونی نەخۆشییە درێژخایەنەکان وەک شەکرە، نەخۆشییەکانی دڵ، و نەخۆشییەکانی سییەکان.
• * لاوازی بەرگری لەش (Weakened immune system).
• * قەڵەوی (Obesity).

چارەسەرەکان

• * چارەسەری پاڵپشتی (Supportive care) وەک پشوودان، خواردنەوەی شلەمەنی زۆر و بەکارهێنانی دەرمانی دابەزاندنی تا.
• * بەکارهێنانی دەرمانی دژە ڤایرۆس (Antiviral medications) وەک Paxlovid بۆ کەمکردنەوەی توندی نەخۆشییەکە، بەتایبەتی لە قۆناغەکانی سەرەتاییدا.
• * بەکارهێنانی دەرمانی کۆرتیکۆستیرۆید (Corticosteroids) وەک dexamethasone بۆ کەمکردنەوەی هەوکردن لەو کەسانەی کە نیشانەی سەختیان هەیە.
• * بەکارهێنانی ئۆکسجین (Oxygen therapy) یان ئامێری هەناسەدان (Ventilator) ئەگەر هەناسەتەنگی زۆر هەبوو.
• * بەکارهێنانی دەرمانی دژە جەڵتە (Anticoagulants) ئەگەر مەترسیی دروستبوونی جەڵتەی خوێن هەبوو.

پێشگری

• * وەرگرتنی ڤاکسین (Vaccination) دژی کۆڤید
• ١٩.
• * شۆردنی دەستەکان بە بەردەوامی بە ئاو و سابوون.
• * بەکارهێنانی پاکژکەرەوەی دەست (Hand sanitizer) کە ڕێژەی کحولی تێدا بێت.
• * دوورکەوتنەوە لە بەرکەوتنی نزیک لەگەڵ کەسانی نەخۆش.
• * بەکارهێنانی دەمامک (Mask) لە شوێنە گشتییەکان، بەتایبەتی لە شوێنە داخراوەکاندا.
• * پاک ڕاگرتنی ڕووکەشەکان.
• * خۆپاراستن لە قەرەباڵغی.
• * مانەوە لە ماڵەوە ئەگەر هەستت بە نەخۆشی کرد.

دۆزینەوە

* پشکنینی PCR (Polymerase Chain Reaction) بۆ دەستنیشانکردنی ڤایرۆسەکە لە لووت یان گەروودا. * پشکنینی خێرا (Rapid antigen test) کە ئەنجامەکەی زووتر دەردەچێت. * پشکنینی خوێن بۆ دۆزینەوەی دژەتەنەکان (Antibodies). * تیشکی ئێکس (X-ray) یان CT scan بۆ سییەکان بۆ دیاریکردنی ئاستی هەوکردن.

بەڕێوەبردن

* چاودێریکردنی بەردەوامی نیشانەکان و گۆڕانکارییەکان. * جێبەجێکردنی ڕێنماییەکانی خۆپاراستن بۆ ڕێگریکردن لە بڵاوبوونەوەی نەخۆشییەکە. * بەڕێوەبردنی نەخۆشییە درێژخایەنەکان بۆ کەمکردنەوەی مەترسییەکانی کۆڤید-١٩. * بەکارهێنانی چارەسەری فیزیکی (Physical therapy) و ڕاهێنانەکانی هەناسەدان بۆ یارمەتیدانی چاکبوونەوەی سییەکان. * پاڵپشتی دەروونی (Psychological support) بۆ ئەو کەسانەی کە کاریگەری دەروونییان لەسەر دروست بووە.

هۆکاری مەترسی

• * تەمەنی بەرز (Older age).
• * بوونی نەخۆشییە درێژخایەنەکان وەک شەکرە، نەخۆشییەکانی دڵ، و نەخۆشییەکانی سییەکان.
• * لاوازی بەرگری لەش (Weakened immune system).
• * قەڵەوی (Obesity).

ئالۆزەکان

• * هەوکردنی سییەکان (Pneumonia).
• * تێکچوونی کۆئەندامی هەناسە (Acute respiratory distress syndrome
• ARDS).
• * جەڵتەی خوێن (Blood clots).
• * هەوکردنی دڵ (Myocarditis).
• * زیان گەیاندن بە گورچیلەکان (Kidney damage).
• * کاریگەری درێژخایەن (Long COVID) کە دەتوانێت ماندوێتی، هەناسەتەنگی و کێشەی بیرکردنەوە دروست بکات.

بەش

تاگ