کۆبوونەوەی شل لە پەردەی دڵ (Pericardial Effusion)
وەسف
کۆبوونەوەی شل لە پەردەی دڵ (Pericardial Effusion) حاڵەتێکی پزیشکییە کە تێیدا بڕێکی نائاسایی شلە لەنێوان دوو توێی ئەو کیسەیەدا کۆدەبێتەوە کە دڵی داپۆشیوە، ئەم کیسەیە پێی دەوترێت پەردەی دڵ (Pericardium). پەردەی دڵ لە دوو چینی تەنک پێکدێت کە بۆشاییەکیان لەنێواندایە. بە شێوەیەکی ئاسایی، بڕێکی زۆر کەم (نزیکەی ١٥ بۆ ٥٠ میلیلیتر) شلەی لووس لەم بۆشاییەدا هەیە کە یارمەتی دڵ دەدات بە ئاسانی و بەبێ لێکخشاندن بجوڵێت لە کاتی لێداندا. کاتێک بڕی ئەم شلەیە لە ڕادەی ئاسایی زیاتر دەبێت، حاڵەتی کۆبوونەوەی شلەی پەردەی دڵ ڕوودەدات. ئەم زیادبوونە لەوانەیە بەهۆی زیادبوونی بەرهەمهێنانی شلەکە یان کەمبوونەوەی توانای پەردەی دڵ بۆ هەڵمژینەوەی شلەکە بێت. ئەم حاڵەتە دەتوانێت بە هێواشی یان بە خێرایی گەشە بکات. ئەگەر شلەکە بە هێواشی و لە ماوەی چەند هەفتە یان مانگێکدا کۆببێتەوە، پەردەی دڵ دەتوانێت خۆی بکشێنێت و لەگەڵ بڕە زیادەکەدا بگونجێت، بۆیە لەوانەیە نەخۆشەکە هەست بە نیشانەی کەم بکات تەنانەت ئەگەر بڕێکی زۆر شلەش کۆبووبێتەوە. بەڵام ئەگەر شلەکە بە خێرایی کۆببێتەوە، تەنانەت بڕێکی کەمیش دەتوانێت فشارێکی زۆر بخاتە سەر دڵ. ئەم فشارە زیادەیە ڕێگری دەکات لەوەی ژوورەکانی دڵ (بەتایبەتی ژووری ڕاست) بە تەواوی بە خوێن پڕ ببنەوە لە کاتی پشووداندا. ئەمەش دەبێتە هۆی کەمبوونەوەی بڕی ئەو خوێنەی کە دڵ پاڵی پێوە دەنێت بۆ لەش، و دەتوانێت ببێتە هۆی نیشانەی مەترسیدار. گرنگیی ئەم حاڵەتە لەوەدایە کە ئەگەر چارەسەر نەکرێت، دەتوانێت ببێتە هۆی ئاڵۆزییەکی کوشندە کە پێی دەوترێت تەپەبوونی دڵ (Cardiac Tamponade). لەم حاڵەتەدا، فشاری ناو پەردەی دڵ ئەوەندە بەرز دەبێتەوە کە بە شێوەیەکی مەترسیدار کارایی دڵ کەمدەکاتەوە و دەبێتە هۆی دابەزینێکی توندی فشاری خوێن و شۆک. کۆبوونەوەی شل لە پەردەی دڵ دەتوانێت لە هەر تەمەنێکدا ڕووبدات و هۆکاری زۆری هەیە، لە هەوکردنی سادەوە تا شێرپەنجە و نەخۆشییە سیستمییەکان. بۆیە دەستنیشانکردنی وردی هۆکارەکەی و چارەسەرکردنی گونجاو زۆر گرنگە بۆ ڕێگریکردن لە ئاڵۆزییەکان و پاراستنی ژیانی نەخۆش. هۆکارەکان زۆرن و دەکرێت پەیوەندییان بە هەوکردنی پەردەی دڵەوە (Pericarditis) هەبێت کە لەوانەیە بەهۆی ڤایرۆس، بەکتریا، یان هۆکاری نادیار (idiopathic) بێت. هەروەها نەخۆشییە بەرگرییە خۆییەکان وەک لوپەس و ڕۆماتیزم، سستبوونی گورچیلە، کەمچالاکیی غودەی دەرەقی، پێکانەکانی سنگ، نەشتەرگەریی دڵ، و شێرپەنجە (بەتایبەتی شێرپەنجەی سییەکان، مەمک، و لیمفۆما) دەتوانن ببنە هۆی ئەم حاڵەتە. دەستنیشانکردنی زوو و بەڕێوەبردنی دروستی هۆکاری بنەڕەتی کلیلی سەرکەوتنە لە چارەسەرکردنی ئەم نەخۆشییەدا.
نیشانەکان
- نیشانە سەرەتاییەکان:
- • ئازاری سنگ: ئازارێکی تیژ یان کونکەر کە لەوانەیە لە کاتی هەناسەهەڵکێشانی قووڵ یان پاڵکەوتندا خراپتر بێت، و لە کاتی دانیشتن و خۆچەماندنەوە بۆ پێشەوە باشتر بێت.
- • هەناسەتووندی (Dyspnea): هەستکردن بە کورتیی هەناسە، بەتایبەتی لە کاتی چالاکیی جەستەیی یان پاڵکەوتندا.
- • کۆکەی وشک و بەردەوام.
- • تا و لەرزێکی سووک، بەتایبەتی ئەگەر هۆکارەکەی هەوکردن بێت.
- • هەستکردنی گشتی بە ماندوێتی، بێهێزی و شەکەتی.
- نیشانە پێشکەوتووەکان:
- • هەناسەتووندیی توند و قورس تەنانەت لە کاتی پشوودانیشدا.
- • دڵەڕاوکێ و نائارامی.
- • گێژبوون، سەرگێژخواردن، یان لەهۆشچوون (بوورانەوە)، بەهۆی دابەزینی فشاری خوێنەوە.
- • پێستی سارد، شێدار، و ڕەنگپەڕیو.
- • لێدانی خێرای دڵ (Tachycardia) و هەستکردن بە دڵەکوتێ.
هۆکارەکان
- هۆکارە سەرەکییەکان:
- • هەوکردنی پەردەی دڵ (Pericarditis): ئەمە یەکێکە لە باوترین هۆکارەکان. هەوکردنی پەردەی دڵ دەبێتە هۆی ئەوەی کە خانەکانی پەردەکە شلەی زیاتر بەرهەم بهێنن. هۆکاری هەوکردنەکە لەوانەیە ڤایرۆسی بێت (وەک Coxsackievirus یان ئینفلۆنزا)، بەکتریایی، کەڕوویی، یان زۆرجار هۆکارەکەی نادیارە (idiopathic).
- • شێرپەنجە (Cancer): خانە شێرپەنجەییەکان دەتوانن ڕاستەوخۆ بڵاوببنەوە بۆ پەردەی دڵ (metastasis)، بەتایبەتی لە شێرپەنجەی سی، مەمک، لیمفۆما، و لوکیمیا. ئەم خانانە دەبنە هۆی وروژاندن و کۆبوونەوەی شلەی شێرپەنجەیی (malignant effusion).
- • نەخۆشییە بەرگرییە خۆییەکان (Autoimmune Diseases): لەم نەخۆشییانەدا، سیستەمی بەرگریی لەش هێرش دەکاتە سەر شانەکانی خۆی، لەنێویاندا پەردەی دڵ. نەخۆشییەکانی وەک لوپەس (SLE)، ڕۆماتیزمی جومگەکان (Rheumatoid Arthritis)، و سکلێرۆدێرما دەتوانن ببنە هۆی هەوکردنی درێژخایەن و کۆبوونەوەی شلە.
- هۆکارە یارمەتیدەرەکان:
- • سستبوونی گورچیلە (Uremia): کاتێک گورچیلەکان ناتوانن ماددە ژەهراوییەکان لە خوێندا پاک بکەنەوە، ئەم ماددانە دەتوانن ببنە هۆی هەوکردنی پەردەی دڵ.
- • کەمچالاکیی غودەی دەرەقی (Hypothyroidism): کەمبوونەوەی هۆرمۆنەکانی تایرۆید دەتوانێت ببێتە هۆی کۆبوونەوەی شلە لە زۆر شوێنی لەشدا، لەنێویاندا پەردەی دڵ.
- • پێکان یان نەشتەرگەریی دڵ: زەبرێکی ڕاستەوخۆ بۆ سنگ یان نەشتەرگەریی دڵی کراوە دەتوانێت ببێتە هۆی هەوکردن و کۆبوونەوەی شلە، وەک لە حاڵەتی "سندرۆمی درێسلەر" (Dressler's syndrome).
چارەسەرەکان
- چارەسەری کۆبوونەوەی شل لە پەردەی دڵ پشت دەبەستێت بە هۆکاری بنەڕەتی، بڕی شلەکە، و بوونی نیشانەکان، بەتایبەتی نیشانەکانی تەپەبوونی دڵ. ئامانجی سەرەکیی چارەسەر بریتییە لە کەمکردنەوەی فشار لەسەر دڵ و چارەسەرکردنی ئەو نەخۆشییەی کە بووەتە هۆی کۆبوونەوەی شلەکە.
- ئەگەر بڕی شلەکە کەم بێت و نەخۆشەکە هیچ نیشانەیەکی نەبێت، لەوانەیە پزیشک تەنها چاودێریی حاڵەتەکە بکات و دەست بکات بە چارەسەرکردنی هۆکاری بنەڕەتی. بۆ نموونە، ئەگەر هۆکارەکە هەوکردنی پەردەی دڵ (pericarditis) بێت، دەرمانەکانی دژەهەوکردنی ناستیرۆیدی (NSAIDs) وەک ئیبۆپرۆفین، لەگەڵ کۆلچیسین (colchicine) بەکاردەهێنرێن بۆ کەمکردنەوەی هەوکردن و ڕێگریکردن لە دووبارەبوونەوەی. ئەگەر هۆکارەکە نەخۆشییەکی بەرگریی خۆیی بێت، لەوانەیە ستیرۆیدەکان (corticosteroids) بەکاربهێنرێن.
- بەڵام ئەگەر بڕی شلەکە زۆر بێت، نیشانەی توندی لێکەوتبێتەوە، یان مەترسیی تەپەبوونی دڵ هەبێت، پێویست بە ڕێکاری پزیشکیی دەستبەجێ دەکات. باوترین ڕێکار بریتییە لە ڕاکێشانی شلەی پەردەی دڵ (Pericardiocentesis). لەم ڕێکارەدا، پزیشک بە یارمەتیی ئامێری ئیکۆ، دەرزییەک دەکاتە ناو بۆشایی پەردەی دڵ و شلەکە ڕادەکێشێت. ئەمە فشار لەسەر دڵ لادەبات و نیشانەکان خێرا باشتر دەکات. هەندێک جار، سۆندەیەکی باریک (catheter) بۆ ماوەی چەند ڕۆژێک لە شوێنی خۆی دەهێڵرێتەوە بۆ دڵنیابوونەوە لە دەرچوونی تەواوی شلەکە.
- بۆ حاڵەتە دووبارەبووەکان یان ئەوانەی بەم ڕێکارانە چارەسەر نابن، لەوانەیە پەنا ببرێتە بەر نەشتەرگەری. یەکێک لە بژاردەکان بریتییە لە دروستکردنی پەنجەرەی پەردەی دڵ (Pericardial window)، کە تێیدا بەشێکی بچووک لە پەردەی دڵ دەبڕدرێت بۆ ئەوەی ڕێگە بدات شلەکە بەردەوام بڕژێتە ناو بۆشایی سنگ و
پێشگری
- ڕێگرتنی سەرەتایی:
- • چارەسەری خێرا و گونجاوی هەوکردنەکان، بەتایبەتی هەوکردنی بەکتریایی و ڤایرۆسی.
- • بەڕێوەبردنی کاریگەرانەی نەخۆشییە درێژخایەنەکان وەک نەخۆشییەکانی گورچیلە و نەخۆشییە بەرگرییە خۆییەکان.
- • وەرگرتنی پێکوتەکان لە کاتی خۆیدا، وەک پێکوتەی ئەنفلۆنزا، بۆ کەمکردنەوەی مەترسیی هەوکردنی ڤایرۆسی.
- • خۆپاراستن لە پێکان و زەبری توندی سنگ.
- ڕێگرتنی لاوەکی:
- • پابەندبوونی تەواو بەو دەرمانانەی کە پزیشک دیاری کردوون بۆ ڕێگریکردن لە دووبارەبوونەوە، وەک کۆلچیسین (Colchicine) بۆ هەوکردنی دووبارەبووەوەی پەردەی دڵ.
- • سەردانی بەردەوامی پزیشکی پسپۆڕی دڵ بۆ چاودێریکردن.
- • ئەنجامدانی پشکنینی ئیکۆی دڵ بە شێوەیەکی خولیی بۆ دڵنیابوونەوە لە کۆنەبوونەوەی شلە.
- • چارەسەرکردنی توندی هۆکاری بنەڕەتیی نەخۆشییەکە بۆ ڕێگریکردن لە دووبارەبوونەوەی.
دۆزینەوە
دەستنیشانکردنی کۆبوونەوەی شل لە پەردەی دڵ بە چەند هەنگاوێک ئەنجام دەدرێت کە پشکنینی جەستەیی، پشکنینی تاقیگەیی، وێنەگرتنی پزیشکی، و هەندێک جار پشکنینی تایبەت لەخۆدەگرێت. سەرەتا، پزیشک گوێ لە مێژووی نەخۆشییەکە دەگرێت و پرسیار لەبارەی نیشانەکانەوە دەکات وەک ئازاری سنگ و هەناسەتووندی. لە کاتی پشکنینی جەستەییدا، پزیشک لەوانەیە گوێی لە دەنگی کپبووی لێدانی دڵ (muffled heart sounds) بێت بەهۆی بوونی شلەکە. هەروەها لەوانەیە هەڵئاوسانی خوێنهێنەرەکانی مل (jugular venous distention) و دابەزینێکی نائاسایی لە فشاری خوێندا لە کاتی هەناسەهەڵکێشاندا (pulsus paradoxus) تێبینی بکات، کە نیشانەی فشارێکی زۆرن لەسەر دڵ. گرنگترین و باوترین ئامرازی دەستنیشانکردن بریتییە لە ئیکۆی دڵ (Echocardiogram). ئەم پشکنینە شەپۆلی دەنگی بەکاردەهێنێت بۆ دروستکردنی وێنەیەکی جووڵاوی دڵ. لە ڕێگەی ئیکۆوە، پزیشک دەتوانێت ڕاستەوخۆ شلەکە ببینێت، بڕەکەی بخەمڵێنێت، و کاریگەرییەکەی لەسەر کارکردنی دڵ هەڵبسەنگێنێت، بەتایبەتی بۆ دیاریکردنی نیشانەکانی تەپەبوونی دڵ. پشکنینەکانی تر بریتین لە: • تیشکی سنگ (Chest X-ray): ئەگەر بڕی شلەکە زۆر بێت (زیاتر لە ٢٥٠ میلیلیتر)، لەوانەیە سێبەری دڵ گەورەتر و شێوەی وەک "بوتڵی ئاو" (water bottle sign) دەربکەوێت. • هێڵکاریی کارەبایی دڵ (ECG): لەوانەیە نیشانەی وەک نزمیی ڤۆڵتیەی QRS و گۆڕانی کارەبایی (electrical alternans) پیشان بدات. • سی تی سکان (CT Scan) یان ئێم ئاڕ ئای (MRI): وێنەی وردتر و ڕوونتر دەدەن بەدەستەوە و یارمەتیدەرن لە دیاریکردنی هۆکاری بنەڕەتی وەک گرێی شێرپەنجەیی یان ئەستووربوونی پەردەی دڵ. • پشکنینی خوێن: بۆ گەڕان بەدوای نیشانەکانی هەوکردن (CRP, ESR)، کێشەی گورچیلە، کێشەی غودەی دەرەقی، و نیشانەکانی نەخۆشییە بەرگرییە خۆییەکان. لە حاڵەتی پێویستدا، پزیشک لەوانەیە پەنا بباتە بەر ڕاکێشانی شلەی پەردەی دڵ (Pericardiocentesis) کە تێیدا نموونەیەک لە شلەکە وەردەگیرێت و دەنێردرێت بۆ تاقیگە بۆ شیکردنەوە و دیاریکردنی هۆکارەکەی (بۆ نموونە، بوونی خانەی شێرپەنجەیی یان بەکتریا).
بەڕێوەبردن
بەڕێوەبردنی درێژخایەن و شوێنکەوتنی بەردەوام پێویستە.
هۆکاری مەترسی
- فاکتەرەکانی گۆڕانپەزیر:
- • کۆنترۆڵنەکردنی نەخۆشییە درێژخایەنەکان: وەک سستبوونی گورچیلە، لوپەس، یان ڕۆماتیزم.
- • چارەسەرنەکردنی خێرای هەوکردنەکان: وەک هەوکردنی بەکتریایی کە دەتوانێت بڵاوببێتەوە بۆ دڵ.
- • بەکارهێنانی هەندێک دەرمان: وەک پرۆکایناماید، هایدرالازین، و فینیتۆین کە دەتوانن ببنە هۆی کاردانەوەی هاوشێوەی لوپەس.
- • وەرگرتنی چارەسەری تیشکی بۆ ناوچەی سنگ: بۆ چارەسەری شێرپەنجە.
- فاکتەرەکانی ناگۆڕانپەزیر:
- • مێژووی پێشووی نەشتەرگەریی دڵ یان جەڵتەی دڵ.
- • بوونی نەخۆشییەکی بەرگریی خۆیی یان شێرپەنجە.
- • ڕەگەزی نێر: هەندێک توێژینەوە ئاماژە بەوە دەکەن کە پیاوان زیاتر تووش دەبن.
- • تەمەنی پێشکەوتوو: بەهۆی زۆربوونی نەخۆشییە درێژخایەنەکان لەم تەمەنەدا.
ئالۆزەکان
- ئاڵۆزییەکانی کورتخایەن:
- • تەپەبوونی دڵ (Cardiac Tamponade): مەترسیدارترین ئاڵۆزییە، کە تێیدا فشاری شلەکە ئەوەندە زیاد دەکات کە ڕێگری لە کارکردنی ئاسایی دڵ دەکات و حاڵەتێکی فریاکەوتنی کوشندەیە.
- • دابەزینی توندی فشاری خوێن (Hypotension).
- • شۆکی دڵ (Cardiogenic Shock): کاتێک دڵ ناتوانێت خوێنی پێویست بۆ لەش دابین بکات.
- • زیانی تیژی گورچیلە: بەهۆی کەمبوونەوەی ڕۆیشتنی خوێن بۆ گورچیلەکان.
- ئاڵۆزییەکانی درێژخایەن:
- • هەوکردنی تەسککەرەوەی پەردەی دڵ (Constrictive Pericarditis): دوای هەوکردنی درێژخایەن یان دووبارەبووەوە، پەردەی دڵ ئەستوور، ڕەق و ناتوانا دەبێت، کە جووڵەی دڵ سنووردار دەکات.
- • دووبارەبوونەوەی کۆبوونەوەی شلە (Recurrent Effusion): بەتایبەتی ئەگەر هۆکاری بنەڕەتی چارەسەر نەکرێت.
- • نیشانەکانی سستبوونی درێژخایەنی دڵ: بەهۆی کاریگەریی درێژخایەنی فشار لەسەر دڵ.
- • ئاڵۆزییەکانی پەیوەست بە ڕێکارە چارەسەرییەکان: وەک هەوکردن یان خوێنبەربوون دوای ڕاکێشانی شلە.