کردنەوەی دوکتۆسی ئارتێریۆسۆس (Patent Ductus Arteriosus)
وەسف
کردنەوەی دوکتۆسی ئارتێریۆسۆس (PDA) حاڵەتێکی زگماکی دڵە کە تێیدا بۆرییەکی خوێن کە پێی دەوترێت "دوکتۆس ئارتێریۆسۆس" و دوو خوێنبەرە سەرەکییەکەی دڵ (شاخوێنبەر و خوێنبەری سییەکان) پێکەوە دەبەستێتەوە، دوای لەدایکبوون کراوە دەمێنێتەوە و داناخرێت. لە کاتی ژیانی کۆرپەلەدا لەناو سکی دایکیدا، ئەم بۆرییە ڕۆڵێکی گرنگی هەیە، چونکە ڕێگە دەدات خوێن بەبێ ئەوەی بە سییەکاندا تێپەڕێت (کە هێشتا کاری هەناسەدان ناکەن) بچێتە ناو سووڕی خوێنی گشتیی جەستەوە. ئەمە پێویستە بۆ گەشەی سروشتی کۆرپەلە. بە شێوەیەکی ئاسایی، لە ماوەی چەند کاتژمێرێک یان چەند ڕۆژێکی کەم دوای لەدایکبوون و یەکەم هەناسەدانی منداڵ، ئەم بۆرییە خۆی دادەخات. داخستنەکە بەهۆی گۆڕانکاری لە ئاستی هۆرمۆنەکان (کەمبوونەوەی پرۆستاگلاندین) و زیادبوونی ئاستی ئۆکسجین لە خوێندا ڕوودەدات. کاتێک ئەم بۆرییە کراوە دەمێنێتەوە، حاڵەتەکە بە PDA ناودەبرێت. ئەم کردنەوەیە ڕێگە دەدات خوێنی دەوڵەمەند بە ئۆکسجین لە شاخوێنبەرەوە (کە فشاری بەرزترە) بگەڕێتەوە بۆ ناو خوێنبەری سییەکان. ئەم تێکەڵبوونە نائاساییەی خوێن دەبێتە هۆی زیادبوونی باری کارکردن لەسەر لای چەپی دڵ و زیادبوونی ڕۆیشتنی خوێن و فشار لەسەر سییەکان. قەبارەی PDA دەتوانێت جیاواز بێت، لە بچووکەوە کە هیچ نیشانەیەکی نییە تا گەورە کە دەبێتە هۆی کێشەی تەندروستیی جددی. ئەم حاڵەتە لە منداڵانی پێشوەختە (نا کام) زۆر باوترە بە بەراورد بە منداڵانی تەواو گەشەکردوو. لە منداڵانی پێشوەختەدا، نزیکەی ٣٠٪ تووشی دەبن، بەڵام لە منداڵانی تەواو گەشەکردوودا ڕێژەکە زۆر کەمترە (نزیکەی ١ لە ٢٠٠٠ لەدایکبوون). گرنگیی دەستنیشانکردن و چارەسەرکردنی PDA لەوەدایە کە ئەگەر پشتگوێ بخرێت، بەتایبەت ئەگەر گەورە بێت، دەتوانێت ببێتە هۆی ئاڵۆزیی درێژخایەن وەک سستبوونی دڵ، بەرزیی فشاری خوێنی سییەکان (Pulmonary Hypertension)، و هەوکردنی ناوپۆشی دڵ (Endocarditis). چارەسەرکردنی PDA پشت بە قەبارەی کردنەوەکە، تەمەنی منداڵەکە، و بوونی نیشانەکان دەبەستێت. لە هەندێک حاڵەتی بچووکدا، لەوانەیە خۆی دابخرێت و تەنها پێویستی بە چاودێری هەبێت. بەڵام لە حاڵەتە گەورەترەکاندا، لەوانەیە پێویست بە دەرمان، داخستن لە ڕێگەی قەستەرە، یان نەشتەرگەری بکات بۆ ڕێگریکردن لە زیانی درێژخایەن بۆ دڵ و سییەکان. زوو دەستنیشانکردن و چارەسەری گونجاو زۆربەی کات ئەنجامێکی زۆر باشی هەیە و منداڵەکە دەتوانێت ژیانێکی ئاسایی و تەندروست بژی.
نیشانەکان
- نیشانە سەرەتاییەکان:
- • دەنگێکی نائاسایی دڵ (مێرمەر) کە پزیشک لە کاتی پشکنیندا بە بیستۆک گوێی لێ دەبێت، زۆرجار وەک "دەنگی ئامێر" وەسف دەکرێت.
- • هەناسەدانی خێرا (Tachypnea) یان هەناسەبڕکێ، بەتایبەت لە کاتی چالاکیدا وەک شیرخواردن.
- • هیلاکبوون و ماندووبوونی خێرا لە کاتی شیرخواردندا، کە وادەکات منداڵەکە نەتوانێت بڕی پێویست شیر بخوات.
- • کێش وەرنەگرتنی باش یان گەشەنەکردنی ئاسایی (Failure to thrive).
- • ئارەقکردنەوەی زۆر، بەتایبەت لە کاتی شیرخواردن یان نوستندا.
- نیشانە پێشکەوتووەکان:
- • تووشبوونی بەردەوام بە هەوکردنی کۆئەندامی هەناسە، وەک هەوکردنی سییەکان (pneumonia).
- • نیشانەکانی سستبوونی دڵ، وەک ئاوسانی قاچەکان، سک، یان دەوروبەری چاوەکان.
- • لێدانی دڵی خێرا و بەهێز (Bounding pulses) کە لە مل یان ڕاندا هەستی پێدەکرێت.
- • شینبوونەوەی پێست، لێو، یان نینۆکەکان (Cyanosis)، بەتایبەت ئەگەر ئاڵۆزیی وەک سندرۆمی ئایزنمنگەر ڕووبدات.
- • گەورەبوونی دڵ (Cardiomegaly) کە لە تیشکی سنگدا دەردەکەوێت.
هۆکارەکان
- هۆکارە سەرەکییەکان:
- • لەدایکبوونی پێشوەختە (Prematurity): ئەمە باوترین و سەرەکیترین هۆکارە. لە منداڵانی نا کامدا، میکانیزمی داخستنی دوکتۆس ئارتێریۆسۆس هێشتا بە تەواوی گەشەی نەکردووە و هەستیارییان بۆ ئەو هۆرمۆنانەی کە بۆرییەکە کراوە دەهێڵنەوە (پرۆستاگلاندین) زیاترە.
- • کێشەی بۆماوەیی و جینات (Genetic factors): هەندێک حاڵەتی بۆماوەیی و کرۆمۆسۆمی، وەک سندرۆمی داون (Down syndrome)، ئەگەری مانەوەی PDA زیاد دەکەن.
- • شکستی میکانیزمی داخستنی ئاسایی: لە هەندێک منداڵی تەواو گەشەکردوودا، هۆکاری مانەوەی PDA بە تەواوی ڕوون نییە، بەڵام وا دادەنرێت کە کێشەیەک لە وەڵامدانەوەی جەستە بۆ گۆڕانکارییەکانی ئۆکسجین و پرۆستاگلاندین دوای لەدایکبوون بوونی هەیە.
- هۆکارە یارمەتیدەرەکان:
- • تووشبوونی دایک بە سورێژەی ئەڵمانی (Rubella) لە کاتی دووگیانیدا.
- • لەدایکبوون لە ناوچە بەرزەکاندا (High altitude)، چونکە نزمیی ئاستی ئۆکسجین دەتوانێت یارمەتیدەر بێت لە کراوە مانەوەی بۆرییەکە.
- • بوونی مێژووی خێزانی لە نەخۆشییە زگماکییەکانی دڵ.
چارەسەرەکان
- چارەسەری کردنەوەی دوکتۆسی ئارتێریۆسۆس (PDA) پشت بە چەندین فاکتەر دەبەستێت، لەوانە تەمەنی نەخۆشەکە (ئایا منداڵێکی پێشوەختەیە یان تەواو گەشەکردووە)، قەبارەی کردنەوەکە، و بوونی نیشانەکان.
- ١. **چاودێریکردن (Watchful Waiting):** ئەگەر PDA زۆر بچووک بێت و هیچ نیشانەیەکی نەبێت، لەوانەیە پزیشک بڕیار بدات تەنها چاودێری بکات. هەندێک لەم PDA بچووکانە لە ماوەی ساڵی یەکەمی تەمەندا خۆیان دادەخرێن.
- ٢. **دەرمان (Medications):** ئەم ڕێگەیە بە شێوەیەکی سەرەکی بۆ منداڵانی پێشوەختە (نا کام) بەکاردێت. دەرمانی دژەهەوکردنی ناستیرۆیدی (NSAIDs) وەک **ئیندۆمێساسین (Indomethacin)** یان **ئیبۆپرۆفین (Ibuprofen)** دەدرێتە منداڵەکە. ئەم دەرمانانە کاردەکەن لەسەر کەمکردنەوەی ئاستی پرۆستاگلاندین لە جەستەدا، کە هۆرمۆنێکن یارمەتی کراوە مانەوەی دوکتۆس ئارتێریۆسۆس دەدەن. بە کەمبوونەوەی ئەم هۆرمۆنە، بۆرییەکە گرژ دەبێت و دادەخرێت. لەم دواییانەدا، پاراسیتامۆڵ (ئەسیتامینۆفین)یش وەک چارەسەرێکی کاریگەر و سەلامەتتر بەکاردێت.
- ٣. **داخستن لە ڕێگەی قەستەرەوە (Transcatheter Device Closure):** ئەمە باوترین و پێشکەوتووترین ڕێگەیە بۆ داخستنی PDA لە منداڵانی گەورەتر، هەرزەکاران، و گەنجان. لەم ڕێکارەدا، پزیشک بۆرییەکی باریک (قەستەرە) لە ڕێگەی خوێنبەرێکی گەورەی قاچەوە (لە ناوچەی ڕان) دەخاتە ناو جەستە و ئاڕاستەی دەکات بەرەو دڵ. کاتێک دەگاتە شوێنی PDA، ئامێرێکی بچووکی تایبەت (وەک پلاک یان کۆیل) لەناو بۆرییەکەدا جێگیر دەکات. ئەم ئامێرە بۆرییەکە دادەخات و ڕێگری لە ڕۆیشتنی خوێن دەکات. ئەم ڕێکارە کەمترین زیانی هەیە (minimally invasive) و نەخۆش زوو چاک دەبێتەوە.
- ٤. **نەشتەرگەری (Surgical Ligation):** ئەگەر PDA زۆر گەورە بێت یان داخستن لە ڕێگەی قەستەرەوە گونجاو نەبێت، پەنا بۆ نەشتەرگەری دەبرێت. لەم نەشتەرگەرییەدا، پزیشکی نەشتەرگەر بڕینێکی بچووک لە نێوان پەراسوەکانی لای چەپی سنگدا دەکات و دەگاتە شوێنی PDA. پاشان بە بەکارهێنانی داوێکی تایبەت (ligation) یان کلیپێکی کانزایی (clipping) بۆرییەکە دادەخات. ئەم نەشتەرگەرییە زۆر کاریگەرە و ڕێژەی سەرکەوتنی زۆر بەرزە.
پێشگری
- ڕێگرتنی سەرەتایی:
- • وەرگرتنی ڤاکسینی سورێژە، نۆکە و سورێژەی ئەڵمانی (MMR) پێش دووگیانبوون بۆ خۆپاراستن لە سورێژەی ئەڵمانی.
- • چاودێری تەندروستی باش لە کاتی دووگیانیدا (Prenatal care).
- • خۆبەدوورگرتن لە خواردنەوەی کحول، جگەرەکێشان، و بەکارهێنانی ماددە هۆشبەرەکان لە ماوەی دووگیانیدا.
- • کۆنترۆڵکردنی باشی نەخۆشییە درێژخایەنەکان وەک شەکرە و بەرزی فشاری خوێن پێش و لە کاتی دووگیانیدا.
- ڕێگرتنی لاوەکی:
- • پشکنینی زوو و دەستنیشانکردنی خێرای منداڵانی تازە لەدایکبوو، بەتایبەت ئەوانەی پێشوەختە لەدایکبوون.
- • چارەسەرکردنی خێرا و گونجاو (بە دەرمان یان داخستن) بۆ ڕێگریکردن لە ئاڵۆزییە درێژخایەنەکان.
- • بەکارهێنانی دژە زیندەیی (Antibiotic) پێش هەندێک کاری پزیشکی ددان یان نەشتەرگەری بۆ ڕێگریکردن لە هەوکردنی ناوپۆشی دڵ، بەپێی ڕێنمایی پزیشکی پسپۆڕ.
- • سەردانی بەردەوام و چاودێری لای پزیشکی پسپۆڕی دڵی منداڵان.
دۆزینەوە
دەستنیشانکردنی کردنەوەی دوکتۆسی ئارتێریۆسۆس (PDA) بە شێوەیەکی سەرەکی پشت بە پشکنینی جەستەیی و پشکنینە وێنەییەکان دەبەستێت. یەکەم هەنگاو زۆرجار لە کاتی پشکنینی ئاسایی منداڵی تازە لەدایکبوودا دەبێت، کاتێک پزیشک گوێ لە دڵی منداڵەکە دەگرێت بە بیستۆک (stethoscope). بوونی دەنگێکی نائاسایی بەردەوام کە وەک "دەنگی ئامێر" (continuous machine-like murmur) وەسف دەکرێت، گومانێکی بەهێز بۆ بوونی PDA دروست دەکات. هەروەها پزیشک پشکنین بۆ نیشانەکانی تر دەکات وەک خێرایی هەناسەدان، لێدانی بەهێزی παلس (bounding pulses)، و نیشانەکانی سستبوونی دڵ. بۆ پشتڕاستکردنەوەی دەستنیشانکردنەکە و زانینی قەبارە و کاریگەریی PDA، پشکنینی ئیکۆی دڵ (Echocardiogram) بەکاردەهێنرێت. ئەم پشکنینە بە بەکارهێنانی شەپۆلی دەنگی وێنەیەکی جووڵاوی دڵ دروست دەکات و بە وردی دەتوانێت بوونی بۆرییە کراوەکە نیشان بدات. هەروەها بە بەکارهێنانی تەکنیکی دۆپلەر (Doppler)، پزیشک دەتوانێت ئاڕاستە و بڕی ئەو خوێنەی کە بەناو PDAدا تێدەپەڕێت دیاری بکات، و کاریگەرییەکەی لەسەر قەبارە و فشاری ناو ژوورەکانی دڵ و خوێنبەرەکان هەڵبسەنگێنێت. ئیکۆ بە پشکنینی زێڕین بۆ دەستنیشانکردنی PDA دادەنرێت. پشکنینی تر کە لەوانەیە ئەنجام بدرێن بریتین لە: • **تیشکی ئێکس بۆ سنگ (Chest X-ray):** لەوانەیە گەورەبوونی دڵ (cardiomegaly) و زیادبوونی نیشانەکانی خوێن لە سییەکاندا (increased pulmonary vascular markings) نیشان بدات، کە ئاماژەن بۆ بوونی PDAی گەورە. • **هێڵکاری کارەبایی دڵ (Electrocardiogram - ECG):** دەتوانێت نیشانەی گەورەبوونی ژوورەکانی لای چەپی دڵ (left ventricular hypertrophy) نیشان بدات، کە بەهۆی زیادبوونی باری کارکردنەوە دروست دەبێت. • **قەستەرەی دڵ (Cardiac Catheterization):** ئەم پشکنینە کەمتر بۆ دەستنیشانکردن بەکاردێت، بەڵام لە حاڵەتە ئاڵۆزەکاندا یان کاتێک پلانی داخستنی PDA لە ڕێگەی قەستەرەوە دادەنرێت، ئەنجام دەدرێت.
بەڕێوەبردن
بەڕێوەبردنی درێژخایەنی کردنەوەی دوکتۆسی ئارتێریۆسۆس (PDA) دوای چارەسەرکردن بە گشتی ئاسانە و زۆربەی نەخۆشەکان دەتوانن ژیانێکی تەواو ئاسایی و چالاک بژین. دوای داخستنی سەرکەوتووانەی PDA، جا بە قەستەرە بێت یان نەشتەرگەری، چاودێری بەردەوام لەلایەن پزیشکی پسپۆڕی دڵی منداڵانەوە گرنگە بۆ دڵنیابوونەوە لە ئەنجامی چارەسەرەکە. سەردانەکان بە شێوەیەکی خولی ئەنجام دەدرێن، بەتایبەت لە ساڵی یەکەمی دوای ڕێکارەکە. لەم سەردانانەدا، پزیشک پشکنینی ئیکۆی دڵ (Echocardiogram) ئەنجام دەدات بۆ دڵنیابوونەوە لەوەی کە ئامێری داخستنەکە لە شوێنی خۆیەتی، هیچ خوێنێکی زیادە بەناو بۆرییەکەدا ناڕوات (residual leak)، و فشاری خوێنی سییەکان ئاسایی بووەتەوە. بۆ ماوەی شەش مانگی یەکەم دوای داخستن بە ئامێر لە ڕێگەی قەستەرەوە، لەوانەیە پزیشک ڕێنمایی نەخۆشەکە بکات کە دژە زیندەیی (antibiotic) وەربگرێت پێش ئەنجامدانی هەر کارێکی پزیشکی ددان یان نەشتەرگەری کە ئەگەری چوونە ناوەوەی بەکتریای بۆ ناو خوێن هەبێت. ئەمەش بۆ ڕێگریکردنە لە هەوکردنی ناوپۆشی دڵ (endocarditis). دوای شەش مانگ و دڵنیابوونەوە لە چاکبوونەوەی تەواو، ئەم ڕێکارە زۆربەی کات پێویست نامێنێت. لە ڕووی شێوازی ژیانەوە، دوای چاکبوونەوەی تەواو، هیچ سنووردارکردنێک لەسەر چالاکی جەستەیی و وەرزشکردن نییە. منداڵان و گەنجان دەتوانن بەشداری لە هەموو جۆرە وەرزش و چالاکییەکدا بکەن. گرنگە کە نەخۆش و خێزانەکەی پابەندی ڕێنماییەکانی پزیشک بن و لە کاتی دیاریکراودا سەردانی پزیشک بکەنەوە بۆ چاودێری.
هۆکاری مەترسی
- فاکتەرەکانی گۆڕانپەزیر:
- • تووشبوونی دایک بە هەوکردن لە کاتی دووگیانیدا، وەک سورێژەی ئەڵمانی (کە بە ڤاکسین ڕێگری لێ دەکرێت).
- • بەکارهێنانی هەندێک دەرمان لەلایەن دایکەوە لە کاتی دووگیانیدا.
- • کۆنترۆڵنەکردنی نەخۆشی شەکرەی دایک لە کاتی دووگیانیدا.
- • بەکارهێنانی ماددە کحولییەکان یان ماددە هۆشبەرەکان لەلایەن دایکەوە لە کاتی دووگیانیدا.
- فاکتەرەکانی ناگۆڕانپەزیر:
- • لەدایکبوونی پێشوەختە: گەورەترین فاکتەری مەترسییە.
- • ڕەگەزی مێ: PDA لە کچاندا کەمێک باوترە وەک لە کوڕان.
- • مێژووی خێزانی: بوونی ئەندامێکی خێزان کە کێشەی زگماکی دڵی هەبێت.
- • بوونی حاڵەتە بۆماوەییەکانی تر، وەک سندرۆمی داون.
ئالۆزەکان
- ئاڵۆزییەکانی کورتخایەن:
- • سستبوونی دڵ (Heart failure): بەهۆی زیادبوونی باری کارکردن لەسەر دڵ.
- • کێشەی هەناسەدان (Respiratory distress): بەهۆی زیادبوونی خوێن لە سییەکاندا.
- • هەوکردنی کوشندەی ڕیخۆڵە (Necrotizing enterocolitis): مەترسییەکەی لە منداڵانی پێشوەختەدا بەرزە.
- • خوێنبەربوونی ناوەوەی مێشک (Intraventricular hemorrhage): مەترسییەکی ترە بۆ منداڵانی پێشوەختە.
- ئاڵۆزییەکانی درێژخایەن:
- • بەرزیی فشاری خوێنی سییەکان (Pulmonary hypertension): زیادبوونی فشاری خوێن لە خوێنبەرەکانی سییەکاندا، کە دەتوانێت زیانی هەمیشەیی بە سییەکان بگەیەنێت.
- • سندرۆمی ئایزنمنگەر (Eisenmenger's syndrome): حاڵەتێکی پێشکەوتووی بەرزیی فشاری خوێنی سییەکانە کە تێیدا ئاڕاستەی ڕۆیشتنی خوێن پێچەوانە دەبێتەوە و دەبێتە هۆی شینبوونەوەی پێست.
- • هەوکردنی ناوپۆشی دڵ (Endocarditis): هەوکردنێکی بەکتریاییە لە ناوەوەی دڵ یان بۆرییە خوێنەکان، کە مەترسییەکەی بەهۆی ڕۆیشتنی نائاسایی خوێنەوە زیاد دەکات.
- • ناڕێکی لە لێدانی دڵ (Arrhythmias): بەهۆی گەورەبوون و فشار لەسەر دڵەوە ڕوودەدات.