ڕەققبوونەوەی ئێسک (Osteoporosis)
وەسف
ڕەققبوونەوەی ئێسک نەخۆشییەکی ئێسکە کە تێیدا چڕی و بەهێزی ئێسک کەم دەبێتەوە، ئەمەش وای لە ئێسک دەکات نەرمتر و ناسکتر بێت و ئەگەری شکان زیاد بکات. ئەم نەخۆشیە بە شێوەیەکی خاو خاو پەرە دەسێنێت و زۆرجار هیچ نیشانەیەکی ڕاستەوخۆ نییە تا ئەو کاتەی ئێسک دەشکێت. ڕەققبوونەوەی ئێسک زیاتر لە ژنان دوای تەمەنی مینۆپۆز (کۆتایی مانگانە) باوە، بەڵام لە پیاوان و خەڵکی گەنجیش دەبینرێت. ئەم نەخۆشیە بەهۆی ناتەواوی لە نێوان دروستبوونی ئێسکی نوێ و لەناوچوونی ئێسکی کۆنەوە دروست دەبێت. لە تەمەنی گەنجیدا، دروستبوونی ئێسک خێراترە لە لەناوچوونی، بەڵام لە تەمەنی پێگەیشتوودا، ئەم ڕێژەیە پێچەوانە دەبێتەوە. هۆکاری وەک کەمبوونەوەی هۆرمۆنی ئیستروجین، کەمی ڤیتامین دی و کالسیۆم، و نەخۆشییەکانی تر دەتوانن کاریگەری لەسەر بن. ڕەققبوونەوەی ئێسک کێشەیەکی گەورەی تەندروستی گشتییە. لە جیهاندا، زیاتر لە ٢٠٠ ملیۆن کەس تووشی ئەم نەخۆشیە دەبن. شکانە ئێسکییەکان (وەک شکان لە ئێسکی مەچەک یان بڕبڵەیە) دەتوانن کاریگەری قوڕس لەسەر کوالیتی ژیان و سەربەخۆیی کەس ببێت. لە هەندێک حاڵەتدا، شکان دەتوانن ببێتە هۆی نەخۆشییەکی درێژخایەن یان تەنانەت مردن، بەتایبەتی لە کەسانی بەتەمەن.
نیشانەکان
- **نیشانە سەرەتاییەکان:**
- • نەبوونی نیشانەی ڕاستەوخۆ لە سەرەتادا (نەخۆشی بێدەنگ)
- • ئێسکی ئاسانشکێن لە کاتی فشارێکی کەم
- • کەمبوونەوەی باڵای لاشە بەهۆی شکان لە بڕبڵەیە
- • ئازار لە پشت یەکجار لە کاتی شکان
- • شکان لە ئێسکە بچووکەکان (وەک مەچەک یەکجار)
- **نیشانە پێشکەوتووەکان:**
- • شکان لە ئێسکی مەچەک یان بڕبڵەیە بەبێ هۆکاری ڕوون
- • خماتی پشت (بەهۆی شکان لە بڕبڵەیە)
- • کەمبوونەوەی توانای جوڵە (بەهۆی ئازاری بەردەوام)
- • گۆڕانکاری لە شێوەی لاشە (وەک خماتی پشت)
- • کەمبوونەوەی ماسوولکەکان بەهۆی نەجوڵەی زۆر
هۆکارەکان
- **هۆکارە سەرەکییەکان:**
- • **کەمی هۆرمۆنی ئیستروجین:** دوای مینۆپۆز، کەمی ئیستروجین خێرایی لەناوچوونی ئێسک زیاد دەکات.
- • **کەمی کالسیۆم و ڤیتامین دی:** ئەم ماددانە پێویستن بۆ دروستبوونی ئێسکی بەهێز.
- • **نەخۆشییەکانی تر:** وەک نەخۆشی سی، هایپەرتیرۆیدی، یان نەخۆشی گورچیلە.
- **هۆکارە یارمەتیدەرەکان:**
- • مەستکردن
- • جگەرەکێشان
- • نەجوڵەی زۆر
چارەسەرەکان
- چارەسەری ڕەققبوونەوەی ئێسک بریتییە لە چەند ڕێگەیەک:
- **دەرمان:**
- • **بیسفۆسفۆناتەکان** (وەک Alendronate): کەمکردنەوەی لەناوچوونی ئێسک
- • **دەرمانی هۆرمۆنی** (وەک HRT): بۆ ژنانی دوای مینۆپۆز
- • **Denosumab**: دەرمانێکی زیندوویی کە لەناوچوونی ئێسک ڕێگری دەکات
- • **سەرەتای ڤیتامین دی و کالسیۆم**
- **نەشتەرگەری:**
- لە حاڵەتی شکان، نەشتەرگەری وەک **Vertebroplasty** بۆ چاککردنی بڕبڵەیە شکاناو بەکاردەهێنرێت.
- **پشتگیری:**
- • فیزیۆتراپی بۆ بەهێزکردنی ماسوولکەکان
- • بەکارهێنانی ئامێری یارمەتیدەر (وەک بەستەر یەکجار)
- • ڕێنمایی خۆراکی
پێشگری
- **ڕێگرتنی سەرەتایی:**
- • خواردنی خواردنی پڕ لە کالسیۆم و ڤیتامین دی (وەک شیر، پەنیر، و ماسی)
- • وەرزشی بەردەوام (وەک ڕاکردن یەکجار)
- • لێدەرکردنی جگەرە و مەستکردن
- • پشکنینی چڕی ئێسک لە تەمەنی گونجاو
- **ڕێگرتنی لاوەکی:**
- • بەکارهێنانی دەرمانی پێشگرتن (وەک بیسفۆسفۆنات)
- • چاودێری پزیشکی بەردەوام
- • خواردنی زیادە بۆ پشتگیری ئێسک
- • خۆپاراستن لە ڕووخان و شکان
دۆزینەوە
پزیشکەکان چەند ڕێگەیەک بەکار دەهێنن بۆ دیاریکردنی ڕەققبوونەوەی ئێسک. یەکەم، مێژووی نەخۆشی و نیشانەکان دەپرسن. پاشان، پشکنینی فیزیایی دەکەن بۆ گەڕان بەدوای نیشانەکانی وەک کەمبوونەوەی باڵا یان خماتی پشت. پشکنینی **DEXA (Dual-Energy X-ray Absorptiometry)** گرنگترین تەکنیکی پشکنینە، کە چڕی ئێسک دەپێوێت. هەروەها، پشکنینی خوێن و میز دەکرێت بۆ دیاریکردنی ئاستی کالسیۆم، ڤیتامین دی، و هۆرمۆنەکان. لە هەندێک حاڵەتدا، سی تی سکان یان MRI دەکرێت بۆ پشکنینی زیاتر.
بەڕێوەبردن
بەڕێوەبردنی درێژخایەنی ڕەققبوونەوەی ئێسک بریتییە لە: • **گۆڕانی شێوازی ژیان:** وەرزشی بەردەوام و خۆراکی تەندروست • **چاودێری پزیشکی:** پشکنینی بەردەوامی چڕی ئێسک • **خۆپاراستن لە ڕووخان:** ڕێگەگرتن لە شوێنە مەترسیدارەکان • **پەیوەندی کۆمەڵایەتی:** پشتگیری دەروونی لە کۆمەڵگە هەموو ئەم ڕێگایانە یارمەتی دەدەن کەسەکان ژیانێکی تەندروستتر و چالاکتر بەسەر ببەن.
هۆکاری مەترسی
- **فاکتەرەکانی گۆڕانپەزیر:**
- • خواردنی ناتەواو (کەمی کالسیۆم و ڤیتامین دی)
- • نەجوڵەی زۆر
- • جگەرەکێشان و مەستکردن
- • بەکارهێنانی دەرمانەکانی وەک کۆرتیکۆستیرۆید
- **فاکتەرەکانی ناگۆڕانپەزیر:**
- • تەمەن (زیاتر لە ٥٠ ساڵ)
- • ژن بوون (زیاتر تووش دەبن)
- • مێژووی خێزانی ڕەققبوونەوەی ئێسک
- • نەژادی ئاسیایی یان سپی
ئالۆزەکان
- **ئاڵۆزییەکانی کورتخایەن:**
- • ئازاری توند لە شوێنی شکان
- • ناتوانی بە ئاسانی بجوڵێت
- • پێویستی بە نەشتەرگەری یان بەکارهێنانی ئامێری یارمەتیدەر
- • خەمۆکی بەهۆی سنورداربوونی چالاکی
- **ئاڵۆزییەکانی درێژخایەن:**
- • کەمبوونەوەی سەربەخۆیی لە ژیانی ڕۆژانە
- • نەخۆشییەکانی دیکە وەک خوێنبەربوون یان سی
- • کەمبوونەوەی کوالیتی ژیان
- • زیانگەیاندن بە پەیوەندی کۆمەڵایەتی