ڕەقبوونەوەی شریانەکان (Atherosclerosis)
وەسف
ڕەقبوونەوەی شریانەکان، کە پێی دەوترێت ئاتێرۆسکلیڕۆسیس (Atherosclerosis)، نەخۆشییەکی باوی شریانەکانە کە بەهۆی کەڵەکەبوونی چەوری، کۆلیسترۆڵ، کالسیۆم و ماددەکانی تر لەسەر دیواری ناوەوەی شریانەکان دروست دەبێت. ئەم کەڵەکەبوونە پێی دەوترێت پلاک (plaque). بە تێپەڕبوونی کات، پلاکەکە ڕەق دەبێت و شریانەکان تەسک دەکاتەوە، ئەمەش دەبێتە هۆی کەمبوونەوەی ڕێژەی خوێن کە بەناو شریانەکاندا تێدەپەڕێت. ئەم پرۆسەیە دەتوانێت کاریگەری لەسەر هەر شریانێکی لەش هەبێت، لەوانە شریانەکانی دڵ (شریانە تاجییەکان)، مێشک (شریانەکانی مێشک)، قاچەکان (شریانەکانی پەڕاوێز) و گورچیلەکان. پەرەسەندنی ئاتێرۆسکلیڕۆسیس پرۆسەیەکی هێواش و بەردەوامە کە زۆرجار لە تەمەنی منداڵییەوە دەست پێدەکات و لەگەڵ زیادبوونی تەمەنیشدا خراپتر دەبێت. سەرەتا، زیان گەیاندن بە دیواری ناوەوەی شریانەکان ڕوودەدات، ئەمەش بەهۆی هۆکارگەلی وەک پەستانی خوێنی بەرز، جگەرەکێشان، کۆلیسترۆڵی بەرز، شەکرە و هەوکردن. ئەم زیانە ڕێگە بە کۆلیسترۆڵی خراپ (LDL) دەدات بچێتە ناو دیواری شریانەکانەوە. لەوێدا، کۆلیسترۆڵەکە ئۆکسید دەبێت و دەبێتە هۆی وەڵامدانەوەی بەرگری لەلایەن خانەکانی بەرگری لەشەوە. ئەم خانانە کۆلیسترۆڵە ئۆکسیدکراوەکە هەڵدەمژن و دەبنە خانەی فۆم (foam cells). کەڵەکەبوونی ئەم خانە فۆمەکان دەبێتە هۆی دروستبوونی پلاک. ڕەقبوونەوەی شریانەکان نەخۆشییەکی باوە، بەتایبەتی لە وڵاتانی پێشکەوتوو. هۆکاری سەرەکییە بۆ نەخۆشییەکانی دڵ و جەڵتەی مێشک، کە هۆکاری سەرەکی مردنن لە سەرانسەری جیهاندا. گرنگی ئەم نەخۆشییە لەوەدایە کە دەتوانێت ژیانی مرۆڤەکان کورت بکاتەوە و کوالێتی ژیانیان دابەزێنێت. هەروەها، بارگرانییەکی زۆری دارایی دەخاتە سەر سیستەمی تەندروستی بەهۆی خەرجییەکانی پەیوەست بە چارەسەرکردنی ئاڵۆزییەکانی. بۆیە، خۆپاراستن و زوو دەستنیشانکردن و چارەسەرکردنی ڕەقبوونەوەی شریانەکان زۆر گرنگە بۆ کەمکردنەوەی مەترسییەکانی و باشترکردنی تەندروستی گشتی.
نیشانەکان
- نیشانە سەرەتاییەکان:
- • زۆرجار هیچ نیشانەیەکی نییە لە قۆناغە سەرەتاییەکاندا.
- • هەندێک کەس هەست بە ماندوێتی و کەمبوونەوەی وزە دەکەن.
- • هەندێک جار هەناسە توندی کەم لەکاتی چالاکیدا ڕوودەدات.
- • ئازاری سنگ (ئەنجینا) لەکاتی هەوڵداندا ڕەنگە نیشانەیەک بێت، بەڵام زۆر باو نییە لە قۆناغە سەرەتاییەکاندا.
- • لە هەندێک حاڵەتدا، سەرگێژخواردن ڕوودەدات.
- نیشانە پێشکەوتووەکان:
- • ئازاری سنگ (ئەنجینا): ئازار، فشار، یان نائارامی لە سنگدا کە لەوانەیە بۆ شانەکان، بازووەکان، مل، یان فەک بڵاوببێتەوە. ئەمە زۆرجار لەکاتی چالاکیدا ڕوودەدات و بە پشوودان نامێنێت.
- • هەناسە توندی زۆر: هەناسە توندی زۆر لەکاتی چالاکی کەم یان تەنانەت لەکاتی پشوودانیشدا.
- • سەرئێشە و سەرگێژخواردن: بەهۆی کەمبوونەوەی خوێن بۆ مێشک.
- • سڕبوون یان لاوازی لە بازوو یان قاچەکاندا: ئەگەر ڕەقبوونەوەی شریانەکان کاریگەری لەسەر شریانەکانی مێشک هەبێت.
- • ئازاری قاچ لەکاتی ڕۆیشتندا (Claudication): ئازار لە ماسولکەکانی قاچدا کە لەکاتی ڕۆیشتندا خراپتر دەبێت و بە پشوودان نامێنێت.
- • هەڵئاوسانی قاچەکان و پێیەکان: بەهۆی کێشە لە سووڕی خوێندا.
- • برینی درەنگ چاکبووەوە لەسەر قاچەکان و پێیەکان: بەهۆی کەمبوونەوەی خوێن بۆ ئەو ناوچانە.
- • جەڵتەی دڵ (Myocardial Infarction): ئەگەر پلاکێک لە شریانێکی دڵدا بتەقێت و ببێتە هۆی گیرانی خوێن.
- • جەڵتەی مێشک (Stroke): ئەگەر پلاکێک لە شریانێکی مێشکدا بتەقێت و ببێتە هۆی گیرانی خوێن.
- • نەخۆشی گورچیلە: ئەگەر ڕەقبوونەوەی شریانەکان کاریگەری لەسەر شریانەکانی گورچیلە هەبێت.
هۆکارەکان
- هۆکارە سەرەکییەکان:
- • کۆلیسترۆڵی بەرز: بەتایبەتی کۆلیسترۆڵی خراپ (LDL) دەتوانێت کەڵەکە ببێت لەسەر دیواری شریانەکان و ببێتە هۆی دروستبوونی پلاک.
- • پەستانی خوێنی بەرز (Hypertension): پەستانی خوێنی بەرز دەتوانێت زیان بە دیواری ناوەوەی شریانەکان بگەیەنێت، ئەمەش ڕێگە خۆش دەکات بۆ کەڵەکەبوونی پلاک.
- • جگەرەکێشان: جگەرەکێشان زیان بە شریانەکان دەگەیەنێت و ڕێژەی کۆلیسترۆڵی خراپ زیاد دەکات و ڕێژەی کۆلیسترۆڵی باش (HDL) کەم دەکاتەوە.
- • بەرزی ڕێژەی شەکر لە خوێندا (شەکرە): شەکرە دەتوانێت زیان بە دیواری شریانەکان بگەیەنێت و مەترسی ڕەقبوونەوەی شریانەکان زیاد بکات.
- هۆکارە یارمەتیدەرەکان:
- • هەوکردن: هەوکردنی درێژخایەن لە لەشدا دەتوانێت ڕۆڵێکی هەبێت لە پەرەسەندنی ڕەقبوونەوەی شریانەکان.
- • قەڵەوی: قەڵەوی مەترسی کۆلیسترۆڵی بەرز، پەستانی خوێنی بەرز و شەکرە زیاد دەکات، کە هەموویان هۆکارن بۆ ڕەقبوونەوەی شریانەکان.
- • کەمجووڵەیی: کەمجووڵەیی مەترسی قەڵەوی، کۆلیسترۆڵی بەرز و پەستانی خوێنی بەرز زیاد دەکات.
چارەسەرەکان
- چارەسەری ڕەقبوونەوەی شریانەکان ئامانجیەتی کەمکردنەوەی مەترسی ئاڵۆزییەکان، هێواشکردنەوەی پەرەسەندنی نەخۆشییەکە و باشترکردنی نیشانەکان. چارەسەرەکە پشت دەبەستێت بە توندی نەخۆشییەکە و بوونی نەخۆشییەکانی تر.
- دەرمانەکان بەشێکی گرنگی چارەسەری ڕەقبوونەوەی شریانەکانن. ستاتینەکان (Statins) دەرمانێکن کە ڕێژەی کۆلیسترۆڵ لە خوێندا کەم دەکەنەوە و یارمەتیدەرن بۆ سەقامگیرکردنی پلاکەکان و کەمکردنەوەی مەترسی تەقینیان. دەرمانەکانی دژە پەستان (Antiplatelet drugs) وەک ئەسپرین (Aspirin) و کلوپیدۆگرێل (Clopidogrel) یارمەتیدەرن بۆ ڕێگریکردن لە دروستبوونی خوێنمەیین لەسەر پلاکەکان و کەمکردنەوەی مەترسی جەڵتەی دڵ و مێشک. دەرمانەکانی دابەزاندنی پەستانی خوێن (Antihypertensive drugs) وەک ACE inhibitors، ARBs، بێتا بلۆکەرەکان (Beta-blockers) و دایورێتیکەکان (Diuretics) یارمەتیدەرن بۆ کۆنتڕۆڵکردنی پەستانی خوێن و کەمکردنەوەی مەترسی زیان گەیاندن بە شریانەکان. دەرمانەکانی کۆنتڕۆڵکردنی شەکرە (Antidiabetic drugs) یارمەتیدەرن بۆ کۆنتڕۆڵکردنی ڕێژەی شەکر لە خوێ
پێشگری
- ڕێگرتنی سەرەتایی:
- • وازهێنان لە جگەرەکێشان: یەکێکە لە گرنگترین هەنگاوەکان بۆ خۆپاراستن لە ڕەقبوونەوەی شریانەکان.
- • خواردنی تەندروست: خواردنی میوە، سەوزە، دانەوێڵەی تەواو و چەورییە تەندروستەکان. کەمکردنەوەی خواردنی چەوری تێر و کۆلیسترۆڵ.
- • وەرزشکردن بە شێوەیەکی ڕێک و پێک: ئەنجامدانی وەرزش بەلایەنی کەمەوە 30 خولەک لە زۆربەی ڕۆژەکانی هەفتەدا.
- • کەمکردنەوەی سترێس: فێربوونی ڕێگاکانی کەمکردنەوەی سترێس، وەک یۆگا و مێدیتەیشن.
- ڕێگرتنی لاوەکی:
- • دەرمانەکان: بەکارهێنانی دەرمانەکان بە ڕێنمایی پزیشک بۆ کۆنتڕۆڵکردنی کۆلیسترۆڵ، پەستانی خوێن و شەکرە.
- • پشکنینی بەردەوام: ئەنجامدانی پشکنینی بەردەوام بۆ کۆلیسترۆڵ، پەستانی خوێن و شەکرە.
- • گۆڕانکاری لە شێوازی ژیاندا: بەردەوامبوون لەسەر شێوازی ژیانی تەندروست، وەک خواردنی تەندروست و وەرزشکردن.
- • بەڕێوەبردنی نەخۆشییە درێژخایەنەکان: کۆنتڕۆڵکردنی نەخۆشییەکانی وەک شەکرە و پەستانی خوێنی بەرز.
دۆزینەوە
دەستنیشانکردنی ڕەقبوونەوەی شریانەکان چەندین هەنگاو لەخۆدەگرێت، لەوانە پشکنینی جەستەیی، پشکنینی تاقیگەیی، وێنەگرتن و پشکنینی تایبەت. پزیشک سەرەتا مێژووی تەندروستی نەخۆشەکە وەردەگرێت و پرسیار لەبارەی نیشانەکان و فاکتەرەکانی مەترسی دەکات. پاشان پشکنینی جەستەیی ئەنجام دەدات، لەوانە گوێگرتن لە دڵ و سییەکان، پشکنینی پەستانی خوێن و پشکنینی دەمارەکان بۆ دۆزینەوەی هەر نائاساییەک. پشکنینی تاقیگەیی یارمەتیدەرە بۆ دەستنیشانکردنی ڕەقبوونەوەی شریانەکان. پشکنینی خوێن دەتوانێت ڕێژەی کۆلیسترۆڵ (کۆلیسترۆڵی گشتی، کۆلیسترۆڵی خراپ (LDL)، کۆلیسترۆڵی باش (HDL) و ترایگلیسێرایدەکان) و ڕێژەی شەکر لە خوێندا دیاری بکات. هەروەها، پشکنینی پڕۆتینی سی-کاربۆن (C-reactive protein - CRP) دەتوانێت هەوکردن لە لەشدا دیاری بکات، کە دەتوانێت ڕۆڵێکی هەبێت لە پەرەسەندنی ڕەقبوونەوەی شریانەکان. وێنەگرتن یارمەتیدەرە بۆ بینینی شریانەکان و دیاریکردنی بوونی پلاک. ئەنجیۆگرافی (angiography) ڕێگەیەکی وێنەگرتنە کە بۆیەیەک دەخرێتە ناو خوێنەوە بۆ ئەوەی شریانەکان بە ڕوونی لەسەر تیشکی ئێکس (X-ray) دەربکەون. سۆناری دەمارەکان (vascular ultrasound) دەتوانێت ڕێژەی خوێن لە شریانەکاندا بپێوێت و بوونی پلاک دیاری بکات. سکانی سی تی (CT scan) دەتوانێت وێنەی وردی شریانەکان دروست بکات و بوونی کالسیۆم لە پلاکەکاندا دیاری بکات. هەروەها، MRI (Magnetic Resonance Imaging) دەتوانێت وێنەی وردی شریانەکان دروست بکات و بوونی پلاک دیاری بکات. پشکنینی تایبەت وەک پشکنینی سترێسی دڵ (cardiac stress test) دەتوانێت یارمەتیدەر بێت بۆ دیاریکردنی ئەوەی کە ئایا ڕەقبوونەوەی شریانەکان بووەتە هۆی کەمبوونەوەی خوێن بۆ دڵ. لەم پشکنینەدا، نەخۆشەکە وەرزش دەکات لەسەر ڕاکەڕێ یان پاسکیل، لەکاتێکدا چاودێری کارەبایی دڵی دەکرێت. ئەگەر نیشانەکانی کەمبوونەوەی خوێن بۆ دڵ دەربکەون، ئەوا ڕەنگە پێویست بە پشکنینی زیاتر بکات.
بەڕێوەبردن
بەڕێوەبردنی درێژخایەن و شوێنکەوتنی بەردەوام پێویستە.
هۆکاری مەترسی
- فاکتەرەکانی گۆڕانپەزیر:
- • جگەرەکێشان: وازهێنان لە جگەرەکێشان مەترسی ڕەقبوونەوەی شریانەکان کەم دەکاتەوە.
- • کۆلیسترۆڵی بەرز: ڕێژەی کۆلیسترۆڵ لە ڕێگەی خۆراک و دەرمانەوە کۆنتڕۆڵ بکرێت.
- • پەستانی خوێنی بەرز: کۆنتڕۆڵکردنی پەستانی خوێن لە ڕێگەی خۆراک، وەرزش و دەرمانەوە.
- • قەڵەوی و کەمجووڵەیی: کەمکردنەوەی کێش و ئەنجامدانی وەرزش بە شێوەیەکی ڕێک و پێک.
- فاکتەرەکانی ناگۆڕانپەزیر:
- • تەمەن: مەترسی ڕەقبوونەوەی شریانەکان لەگەڵ زیادبوونی تەمەندا زیاد دەکات.
- • ڕەگەز: پیاوان زیاتر لە ژنان تووشی ڕەقبوونەوەی شریانەکان دەبن، بەتایبەتی پێش تەمەنی وەستانی سووڕی مانگانە لە ژناندا.
- • مێژووی خێزانی: ئەگەر کەسێک لە خێزانەکەتدا تووشی ڕەقبوونەوەی شریانەکان بووبێت، ئەوا مەترسی تووشبوونی تۆش زیاد دەکات.
- • نەژاد: هەندێک نەژاد مەترسی تووشبوونیان بە ڕەقبوونەوەی شریانەکان زیاترە.
ئالۆزەکان
- ئاڵۆزییەکانی کورتخایەن:
- • ئەنجینا (ئازاری سنگ): بەهۆی کەمبوونەوەی خوێن بۆ دڵ.
- • جەڵتەی مێشک (Transient Ischemic Attack - TIA): نیشانەکانی جەڵتەی مێشک بۆ ماوەیەکی کورت دەمێننەوە.
- • ئازاری قاچ لەکاتی ڕۆیشتندا (Claudication): بەهۆی کەمبوونەوەی خوێن بۆ قاچەکان.
- • کێشە لە گورچیلەکاندا: بەهۆی کەمبوونەوەی خوێن بۆ گورچیلەکان.
- ئاڵۆزییەکانی درێژخایەن:
- • جەڵتەی دڵ (Myocardial Infarction): بەهۆی گیرانی تەواوی خوێن بۆ دڵ.
- • جەڵتەی مێشک (Stroke): بەهۆی گیرانی خوێن بۆ مێشک.
- • نەخۆشییەکانی دەمارەکانی پەڕاوێز (Peripheral Artery Disease - PAD): دەبێتە هۆی ئازار، سڕبوون و برین لە قاچەکاندا.
- • نەخۆشی درێژخایەنی گورچیلە (Chronic Kidney Disease - CKD): دەبێتە هۆی لەکارکەوتنی گورچیلەکان.