پێریکاردیتیسی گیرۆدە (Constrictive Pericarditis)
وەسف
پێریکاردیتیسی گیرۆدە (Constrictive Pericarditis) حاڵەتێکی پزیشکیی دەگمەن بەڵام مەترسیدارە، کە تێیدا پێریکاردیۆم (pericardium)، ئەو پەردە دوو توێیەی کە دڵ دادەپۆشێت، تووشی ڕەقبوون، ئەستووربوون و کلس گرتن دەبێت. ئەم گۆڕانکارییانە وادەکەن پەردەکە نەرمی و کشانی خۆی لەدەست بدات و وەک قەفەزێکی ڕەق دڵ دەورە بدات. لە ئەنجامدا، دڵ ناتوانێت بە شێوەیەکی ئاسایی و تەواو خۆی پڕ بکاتەوە لە خوێن لە کاتی پشوودانیدا (قۆناغی دیاستۆل). ئەمەش دەبێتە هۆی کەمبوونەوەی بڕی ئەو خوێنەی کە دڵ پاڵی پێوە دەنێت بۆ لەش، و لە هەمان کاتدا دەبێتە هۆی بەرزبوونەوەی پەستانی خوێن لە خوێنهێنەرەکاندا کە خوێن دەگەڕێننەوە بۆ دڵ. ئەم نەخۆشییە بەزۆری لە ئەنجامی پرۆسەیەکی درێژخایەنی هەوکردنەوە دروست دەبێت. کاتێک پێریکاردیۆم تووشی هەوکردن دەبێت (پێریکاردیتیس)، لەش هەوڵی چاککردنەوەی دەدات. لە هەندێک حاڵەتدا، ئەم پرۆسەی چاکبوونەوەیە بە شێوەیەکی نائاسایی ڕوودەدات و دەبێتە هۆی دروستبوونی شانەی ڕیشاڵی (scar tissue) و دواتر کلس گرتن. بە تێپەڕبوونی کات، ئەم شانە ڕەقە نوێیە وردە وردە دڵ دەگوشێت و توانای جووڵە و کشانی لێ زەوت دەکات. هۆکارەکانی ئەم هەوکردنە سەرەتاییە جۆراوجۆرن، لەوانە نەخۆشی سیل (کە هۆکاری سەرەکییە لە جیهاندا)، نەشتەرگەرییەکانی پێشووی دڵ، چارەسەری تیشکی بۆ شێرپەنجەی سنگ، هەوکردنی ڤایرۆسی، یان هەندێک جار هۆکارەکەی نادیارە (idiopathic). هەرچەندە پێریکاردیتیسی گیرۆدە نەخۆشییەکی دەگمەنە، بەڵام گرنگییەکی زۆری هەیە چونکە نیشانەکانی زۆر لە نەخۆشییەکانی تری وەک شکستی دڵ یان نەخۆشییەکانی جگەر دەچن، ئەمەش دەکرێت ببێتە هۆی دواکەوتنی دەستنیشانکردن و چارەسەر. ئەگەر چارەسەر نەکرێت، ئەم حاڵەتە دەبێتە هۆی شکستی دڵی پێشکەوتوو، زیانگەیاندن بە جگەر و گورچیلەکان بەهۆی کۆبوونەوەی شلە و پەستانی بەرزەوە، و لە کۆتاییدا دەتوانێت ببێتە هۆی مردن. بۆیە دەستنیشانکردنی زوو و دەستبەجێی چارەسەر، کە زۆربەی کات پێویستی بە نەشتەرگەرییەکی گەورە هەیە، زۆر گرنگە بۆ باشترکردنی باری تەندروستی و درێژکردنەوەی تەمەنی نەخۆشەکە.
نیشانەکان
- نیشانە سەرەتاییەکان:
- • هەناسەبڕکێ لە کاتی ئەنجامدانی چالاکی جەستەیی یان ماندووبووندا.
- • ئاوسانی قاچ، قولەپێ و پێیەکان (peripheral edema).
- • هەستکردن بە ماندووێتی و بێهێزییەکی گشتی و بەردەوام.
- • ئاوسانی سک و هەستکردن بە قورسی لە سکدا بەهۆی کۆبوونەوەی شلەوە (ascites).
- • کەمبوونەوەی ئارەزووی خواردن و هەستکردن بە تێربوون بەخێرایی.
- نیشانە پێشکەوتووەکان:
- • ئاوسانی دیاری خوێنهێنەرەکانی مل (jugular venous distention) کە لە کاتی هەناسە هەڵمژیندا زیاد دەکات (نیشانەی کوسماول - Kussmaul's sign).
- • گەورەبوونی جگەر (hepatomegaly) و هەستکردن بە ئازار لە بەشی سەرەوەی ڕاستی سکدا.
- • کۆبوونەوەی بڕێکی زۆر شلە لە سکدا کە دەبێتە هۆی گەورەبوونی بەرچاوی سک.
- • لەدەستدانی کێش و لاوازبوونی ماسولکەکانی لەش (cachexia).
- • لێدانی دڵی ناڕێک، بەتایبەتی لەرزینی گوێچکەڵەکانی دڵ (Atrial Fibrillation).
هۆکارەکان
- هۆکارە سەرەکییەکان:
- • نەخۆشی سیل (Tuberculosis): لە زۆرێک لە وڵاتانی گەشەسەندوودا، سیل باوترین هۆکاری پێریکاردیتیسی گیرۆدەیە. بەکتریای سیل دەتوانێت بگاتە پەردەی دڵ و ببێتە هۆی هەوکردنێکی درێژخایەن کە لە کۆتاییدا دەبێتە هۆی ڕەقبوون و کلس گرتنی پەردەکە.
- • نەشتەرگەری دڵی کراوە (Post-cardiac surgery): برینداربوونی پێریکاردیۆم لە کاتی نەشتەرگەری دڵدا دەتوانێت ببێتە هۆی هەوکردن و دواتر دروستبوونی شانەی ڕیشاڵی کە دەبێتە هۆی گیرۆدەبوونی دڵ. ئەمە یەکێکە لە هۆکارە باوەکان لە وڵاتانی پێشکەوتوودا.
- • چارەسەری تیشکی بۆ شێرپەنجەی سنگ (Radiation therapy): ئەو کەسانەی کە چارەسەری تیشکییان بۆ شێرپەنجەی مەمک، سییەکان، یان لیمفۆما لە ناوچەی سنگ وەرگرتووە، مەترسی تووشبوونیان بەم حاڵەتە زیاترە. تیشکەکە دەتوانێت زیان بە پێریکاردیۆم بگەیەنێت و ببێتە هۆی هەوکردن و ڕەقبوونی درەنگوەخت.
- هۆکارە یارمەتیدەرەکان:
- • هەوکردنی ڤایرۆسی یان بەکتریایی پێریکاردیۆم.
- • نەخۆشییەکانی شانە بەستەرەکان وەک ڕۆماتیزم و لوپەس (lupus).
- • شکستی گورچیلە و کۆبوونەوەی ماددە ژەهراوییەکان لە خوێندا (uremia).
چارەسەرەکان
- چارەسەری پێریکاردیتیسی گیرۆدە بەندە بە توندی حاڵەتەکە و هۆکارە بنەڕەتییەکەیەوە. چارەسەری سەرەکی و یەکلاکەرەوە بۆ زۆربەی نەخۆشەکان نەشتەرگەرییە. بەڵام لە قۆناغە سەرەتاییەکاندا یان بۆ ئەو نەخۆشانەی کە ناتوانن نەشتەرگەری ئەنجام بدەن، چارەسەری پزیشکی بۆ کۆنترۆڵکردنی نیشانەکان بەکاردەهێنرێت. ئەمەش بەکارهێنانی دەرمانە میزپێکەرەکان (diuretics) وەک فرۆسیماید (Furosemide) و سپایرۆنۆلاکتۆن (Spironolactone) لەخۆدەگرێت. ئەم دەرمانانە یارمەتی لەش دەدەن کە شلەی زیادە فڕێبداتە دەرەوە، بەمەش ئاوسانی قاچەکان و سک کەم دەکاتەوە و هەناسەدان ئاسانتر دەکات. هەروەها، سنووردارکردنی خواردنی خوێ و شلەمەنییەکان بەشێکی گرنگی چارەسەرە بۆ کەمکردنەوەی کۆبوونەوەی شلە. ئەگەر هۆکاری نەخۆشییەکە دیاریکراو بێت، وەک سیل، ئەوا چارەسەری دژە سیل بۆ ماوەیەکی دیاریکراو دەدرێت.
- چارەسەری بنەڕەتی و کاریگەر بۆ ئەم نەخۆشییە نەشتەرگەرییەکە کە پێی دەوترێت "پێریکاردیێکتۆمی" (Pericardiectomy). لەم نەشتەرگەرییەدا، پزیشکی نەشتەرگەری دڵ هەوڵدەدات تا بتوانێت زۆرترین بەشی ئەو پەردە ڕەقبوو و ئەستووربووەی دەوری دڵی داوە لێبکاتەوە. ئەم کارە ڕێگە بە دڵ دەدات کە بە ئازادی بجوڵێت و بە شێوەیەکی ئاسایی پڕ بێتەوە لە خوێن. پێریکاردیێکتۆمی نەشتەرگەرییەکی گەورە و ئاڵۆزە و مەترسی خۆی هەیە، بەڵام بۆ زۆربەی نەخۆشەکان تاکە ڕێگەیە بۆ چاکبوونەوەی درێژخایەن و گەڕانەوە بۆ ژیانێکی ئاسایی. سەرکەوتنی نەشتەرگەرییەکە پشت دەبەستێت بە لێهاتوویی تیمی پزیشکی و باری گشتی تەندروستی نەخۆشەکە پێش نەشتەرگەری. دوای نەشتەرگەری، نەخۆش پێویستی بە چاودێری ورد هەیە لە نەخۆشخانە و دواتریش بەردەوامبوون لەسەر هەندێک دەرمان و پەیڕەوکردنی ڕێنماییە پزیشکییەکان.
پێشگری
- ڕێگرتنی سەرەتایی:
- • وەرگرتنی ڤاکسینی سیل (BCG) لە منداڵیدا و چارەسەری خێرا و کاریگەری نەخۆشی سیل ئەگەر تووش بوویت.
- • چارەسەری خێرا و گونجاوی هەر جۆرە هەوکردنێکی بەکتریایی یان ڤایرۆسی کە لەوانەیە بگاتە دڵ.
- • بەکارهێنانی تەکنیکی نوێ لە چارەسەری تیشکیدا بۆ کەمکردنەوەی بڕی ئەو تیشکەی بەر دڵ دەکەوێت.
- • پاراستنی پاکوخاوێنی گشتی بۆ کەمکردنەوەی مەترسی تووشبوون بە هەوکردنەکان.
- ڕێگرتنی لاوەکی:
- • بەکارهێنانی دەرمانی دژەهەوکردن وەک کۆلچیسین (Colchicine) لە کاتی تووشبوون بە هەوکردنی پێریکاردیۆمی کتوپڕدا بۆ کەمکردنەوەی مەترسی دووبارەبوونەوە و گۆڕانی بۆ حاڵەتی درێژخایەن.
- • چاودێری ورد و بەردەوامی ئەو نەخۆشانەی کە نەشتەرگەری دڵیان بۆ کراوە یان چارەسەری تیشکییان وەرگرتووە.
- • کۆنترۆڵکردنی باشی نەخۆشییە بنەڕەتییەکان وەک ڕۆماتیزم و لوپەس.
- • پشکنینی بەردەوام و ئاگاداربوون لە نیشانەکان بۆ ئەو کەسانەی کە فاکتەری مەترسییان هەیە، بۆ دەستنیشانکردنی زووەختی نەخۆشییەکە.
دۆزینەوە
دەستنیشانکردنی پێریکاردیتیسی گیرۆدە پرۆسەیەکی ورد و فرەلایەنە، چونکە نیشانەکانی لەگەڵ چەندین نەخۆشی تری دڵ و جگەردا تێکەڵ دەبن. پزیشک بە وەرگرتنی مێژووی نەخۆشییەکە دەست پێدەکات، پرسیار دەکات دەربارەی هەر نەخۆشییەکی پێشوو وەک سیل، نەشتەرگەری دڵ، یان وەرگرتنی چارەسەری تیشکی. دواتر پشکنینی جەستەیی ئەنجام دەدات، کە تێیدا بەدوای نیشانە تایبەتمەندەکاندا دەگەڕێت وەک ئاوسانی خوێنهێنەرەکانی مل (JVD) و زیادبوونی لە کاتی هەناسەهەڵمژیندا (نیشانەی کوسماول)، ئاوسانی قاچەکان و سک، گەورەبوونی جگەر، و گوێگرتن لە دەنگێکی نائاسایی دڵ کە پێی دەوترێت "پێریکاردیال نۆک" (pericardial knock). پشکنینەکان ڕۆڵێکی سەرەکی دەگێڕن. پشکنینی خوێن زۆرجار ئەنجامێکی دیاریکراوی نییە، بەڵام دەکرێت نائاسایی بوون لە فرمانی جگەر و گورچیلەدا نیشان بدات. تیشکی سنگی ئێکس (Chest X-ray) لەوانەیە کلس گرتنی پێریکاردیۆم نیشان بدات، کە نیشانەیەکی بەهێزە بۆ ئەم حاڵەتە، هەرچەندە لە هەموو نەخۆشێکدا بوونی نییە. ئیکۆی دڵ (Echocardiogram) پشکنینێکی زۆر گرنگە؛ دەتوانێت ئەستووربوونی پێریکاردیۆم، جووڵەی نائاسایی پەردەی نێوان ژوورەکانی دڵ لەگەڵ هەناسەداندا (septal bounce)، و کێشە لە پڕبوونەوەی دڵدا نیشان بدات. بۆ دڵنیابوونەوەی زیاتر، پشکنینی پێشکەوتووتری وەک سیتی سکان (CT scan) و ئێم ئاڕ ئای (MRI)ی دڵ ئەنجام دەدرێت. ئەم پشکنینانە وێنەیەکی زۆر وردی پێریکاردیۆم دەدەن و دەتوانن ئەستووری و ڕادەی کلس گرتنەکەی بە وردی دیاری بکەن. لە کۆتاییدا، "قەستەرەی دڵ" (Cardiac Catheterization) بە ستانداردی زێڕین دادەنرێت بۆ دەستنیشانکردنی یەکلاکەرەوە. لەم پشکنینەدا، پەستانی ناو ژوورەکانی دڵ دەپێورێت. لە حاڵەتی پێریکاردیتیسی گیرۆدەدا، پەستانەکان لە قۆناغی پشووداندا (diastole) لە هەموو ژوورەکاندا یەکسان دەبنەوە، و شێوەی شەپۆلی پەستانەکە شێوەیەکی تایبەت وەردەگرێت کە پێی دەوترێت "نیشانەی ڕەگی دووجا" (square root sign)، کە نیشانەی سنوورداربوونی پڕبوونەوەی دڵە.
بەڕێوەبردن
بەڕێوەبردنی درێژخایەنی پێریکاردیتیسی گیرۆدە، چ پێش نەشتەرگەری و چ دوای آن، پێویستی بە پابەندبوونێکی تەواوی نەخۆش و چاودێرییەکی بەردەوامی پزیشکی هەیە. یەکێک لە گرنگترین لایەنەکان بریتییە لە گۆڕانکاری لە شێوازی ژیاندا. نەخۆش دەبێت بە توندی پابەندی سیستەمێکی خۆراکی کەم خوێ بێت بۆ کەمکردنەوەی کۆبوونەوەی شلە لە لەشدا. هەروەها، پزیشک لەوانەیە بڕی خواردنەوەی شلەمەنییەکان لە ڕۆژێکدا دیاری بکات. کێشکردنی ڕۆژانەی لەش لە هەمان کاتدا و تۆمارکردنی، یارمەتیدەرێکی باشە بۆ زانینی هەر زیادبوونێکی کتوپڕی کێش کە لەوانەیە نیشانەی کۆبوونەوەی شلە بێت. چاودێری پزیشکی بەردەوام زۆر گرنگە. نەخۆش پێویستە بە شێوەیەکی ڕێک سەردانی پزیشکی پسپۆڕی دڵ بکات. لەم سەردانانەدا، پزیشک گوێ لە نیشانەکان دەگرێت، پشکنینی جەستەیی ئەنجام دەدات، و لەوانەیە پشکنینی خوێن و ئیکۆی دڵ دووبارە بکاتەوە بۆ هەڵسەنگاندنی باری دڵ و کاریگەری چارەسەرەکان. بۆ ئەو نەخۆشانەی کە نەشتەرگەرییان بۆ کراوە، چاودێری دوای نەشتەرگەری زۆر گرنگە بۆ دڵنیابوونەوە لە باشبوونی فرمانی دڵ و دەرنەکەوتنی هیچ ئاڵۆزییەک. پابەندبوون بە وەرگرتنی دەرمانەکان بەپێی ڕێنمایی پزیشک، وەک دەرمانە میزپێکەرەکان یان هەر دەرمانێکی تر، بەشێکی سەرەکییە لە کۆنترۆڵکردنی حاڵەتەکە و ڕێگریکردن لە خراپتربوونی.
هۆکاری مەترسی
- فاکتەرەکانی گۆڕانپەزیر:
- • کۆنترۆڵنەکردنی نەخۆشییە درمەکان وەک سیل.
- • چارەسەرنەکردنی تەواو و خێرای هەوکردنی پێریکاردیۆمی کتوپڕ (acute pericarditis).
- • کۆنترۆڵکردنی لاوازی نەخۆشییە بەرگرییەکان (autoimmune diseases).
- • خۆپاراستن لە بەرکەوتنی ناپێویست بە تیشک لە ناوچەی سنگدا.
- فاکتەرەکانی ناگۆڕانپەزیر:
- • مێژووی پێشووی تووشبوون بە هەوکردنی پێریکاردیۆم.
- • مێژووی ئەنجامدانی نەشتەرگەری دڵی کراوە.
- • بەرکەوتنی پێشوو بە چارەسەری تیشکی بۆ شێرپەنجەی سنگ.
- • بوونی نەخۆشییەکی بەرگری درێژخایەن.
ئالۆزەکان
- ئاڵۆزییەکانی کورتخایەن:
- • شکستی دڵی توند و پێویستبوون بە خەواندن لە نەخۆشخانە.
- • زیانی کتوپڕی گورچیلە بەهۆی کەمی ڕۆیشتنی خوێن بۆیان و کاریگەری دەرمانە میزپێکەرەکان.
- • کۆبوونەوەی شلە لە دەوری سییەکاندا (pleural effusion) کە هەناسەدان قورستر دەکات.
- • لێدانی دڵی ناڕێکی مەترسیدار.
- ئاڵۆزییەکانی درێژخایەن:
- • شکستی دڵی درێژخایەن کە کاریگەری لەسەر هەموو چالاکییەکانی ژیان دادەنێت.
- • ڕەقبوونی جگەر (Cardiac Cirrhosis) بەهۆی پەستانی بەرزی خوێن لە خوێنهێنەرەکانی جگەردا بۆ ماوەیەکی درێژ.
- • شکستی درێژخایەنی گورچیلە (Chronic Kidney Disease).
- • بەدخۆراکی و لاوازییەکی زۆری جەستەیی (Cachexia) بەهۆی کەمبوونەوەی ئارەزووی خواردن و کێشەی هەڵمژینی خۆراک.