پێریکاردیتیسی درێژخایەن (Chronic Pericarditis)
وەسف
پێریکاردیتیسی درێژخایەن (Chronic Pericarditis) بریتییە لە هەوکردنێکی بەردەوام یان دووبارەبووەوەی پەرێزی دڵ (Pericardium)، کە ئەو کیسە تەنک و دوو توێیەیە کە دەوری دڵ دەدات. ئەم حاڵەتە کاتێک پێناسە دەکرێت کە نیشانەکانی بۆ ماوەی زیاتر لە سێ مانگ بەردەوام بن. پەرێزی دڵ دوو ئەرکی سەرەکی هەیە: یەکەم، دڵ لە شوێنی خۆی لەناو سنگدا جێگیر دەکات، و دووەم، ڕێگری دەکات لەوەی دڵ زیاد لە پێویست پڕ بێت لە خوێن. لە کاتی هەوکردندا، ئەم پەرێزە ئەستوور دەبێت و ڕەق دەبێت، و هەندێک جار شلەیەکی زۆر لە نێوان دوو توێیەکەیدا کۆدەبێتەوە (Pericardial Effusion). پێریکاردیتیسی درێژخایەن دەکرێت بە دوو شێوەی سەرەکی دەربکەوێت. یەکەمیان پێریکاردیتیسی شلەیی درێژخایەنە (Chronic Effusive Pericarditis)، کە تێیدا شلەیەکی زۆر بە شێوەیەکی بەردەوام لە دەوری دڵ کۆدەبێتەوە. دووەمیان، کە مەترسیدارترە، پێریکاردیتیسی تەسککەرەوەی درێژخایەنە (Chronic Constrictive Pericarditis). لەم حاڵەتەدا، هەوکردنە بەردەوامەکە دەبێتە هۆی دروستبوونی برین و ڕیشاڵ (scarring and fibrosis) لەسەر پەرێزی دڵ، کە وای لێدەکات ئەستوور، ڕەق و نائاسایی ببێت. ئەم پەرێزە ڕەقبووە وەک قاپێکی توند دەوری دڵ دەگرێت و ڕێگری لێدەکات کە بە شێوەیەکی ئاسایی فراوان بێت و پڕ بێت لە خوێن لە کاتی پشووداندا (Diastole). ئەمەش دەبێتە هۆی کەمبوونەوەی بڕی ئەو خوێنەی کە دڵ پاڵی پێوە دەنێت بۆ لەش و لە ئەنجامدا دەبێتە هۆی سستبوونی دڵ. ئەم نەخۆشییە بە بەراورد لەگەڵ پێریکاردیتیسی کورتخایەن (Acute Pericarditis) کەمتر باوە، بەڵام گرنگییەکی زۆری هەیە چونکە ئەگەر چارەسەر نەکرێت، دەتوانێت ببێتە هۆی ئاڵۆزیی مەترسیدار و کاریگەری نەرێنی لەسەر ژیانی نەخۆشەکە دابنێت. زۆربەی جار هۆکاری سەرەکی نەخۆشییەکە نادیارە (idiopathic)، بەڵام دەکرێت بەهۆی هەوکردنی ڤایرۆسی، بەکتریایی (وەک نەخۆشی سیل)، نەخۆشییە خۆبەرگرییەکان (autoimmune diseases)، دوای نەشتەرگەری دڵ، یان چارەسەری تیشکی بۆ شێرپەنجەی سنگ ڕووبدات. گرنگیی دەستنیشانکردن و چارەسەرکردنی زووی ئەم حاڵەتە لەوەدایە کە دەتوانێت ڕێگری بکات لە گەشەکردنی بۆ قۆناغی تەسککەرەوە، کە زۆرجار پێویستی بە نەشتەرگەرییەکی گەورە و مەترسیدار هەیە بۆ لابردنی پەرێزە ڕەقبووەکە. تێگەیشتن لە نیشانەکان و هۆکارەکان یارمەتیدەرە بۆ ئەوەی نەخۆشەکان لە کاتی گونجاودا سەردانی پزیشک بکەن و چارەسەری پێویست وەربگرن بۆ پاراستنی تەندروستی دڵیان و باشترکردنی کوالێتی ژیانیان.
نیشانەکان
- نیشانە سەرەتاییەکان:
- • هەناسەتووندی (Dyspnea)، بەتایبەتی لە کاتی ماندووبوون یان پاڵکەوتندا.
- • ئازارێکی کەم یان ناڕوونی سنگ، کە لەوانەیە وەک ئازاری تیژی پێریکاردیتیسی کورتخایەن نەبێت.
- • شەکەتی و بێهێزییەکی گشتی کە بە پشوودان باش نابێت.
- • کۆکەیەکی وشکی بەردەوام.
- • لێدانی دڵی خێرا یان ناڕێک (Palpitations).
- نیشانە پێشکەوتووەکان:
- • ئاوسانی بەرچاوی قاچەکان، قولەپێ، و سک (Edema and Ascites) بەهۆی کۆبوونەوەی شلە لە لەشدا.
- • دەرپەڕین و ئاوسانی خوێنهێنەرەکانی مل (Jugular Venous Distention - JVD).
- • گەورەبوونی جگەر (Hepatomegaly) کە لەوانەیە ببێتە هۆی ئازار لە بەشی سەرەوەی لای ڕاستی سک.
- • دابەزینی کێش و لەدەستدانی ئارەزووی خواردن.
- • کەمبوونەوەی بەرچاوی توانای ئەنجامدانی چالاکی جەستەیی.
هۆکارەکان
- هۆکارە سەرەکییەکان:
- • نادیار (Idiopathic): لە نزیکەی نیوەی حاڵەتەکاندا، هۆکاری بنەڕەتی پێریکاردیتیسی درێژخایەن نادۆزرێتەوە. سیستەمی بەرگری لەش لەوانەیە ڕۆڵی هەبێت، بەڵام میکانیزمەکەی بە تەواوی ڕوون نییە.
- • هەوکردنەکان (Infections): هەندێک جۆری هەوکردن دەتوانن ببنە هۆی هەوکردنی درێژخایەنی پەرێزی دڵ. لە وڵاتانی گەشەسەندوودا، نەخۆشی سیل (Tuberculosis) یەکێکە لە هۆکارە هەرە باوەکان. هەروەها هەوکردنی ڤایرۆسی و کەڕوویی دەتوانن هۆکار بن.
- • نەخۆشییە خۆبەرگرییەکان (Autoimmune Diseases): ئەو نەخۆشییانەی کە سیستەمی بەرگری لەش هێرش دەکاتە سەر خانەکانی خۆی، وەک گەشکە (Lupus)، ڕۆماتیزم (Rheumatoid Arthritis)، و ڕەقبوونی پێست (Scleroderma)، دەتوانن ببنە هۆی هەوکردنی بەردەوامی پەرێزی دڵ.
- هۆکارە یارمەتیدەرەکان:
- • دوای نەشتەرگەری دڵی کراوە (Postpericardiotomy Syndrome): هەندێک کەس دوای نەشتەرگەری دڵ تووشی هەوکردنی پەرێزی دڵ دەبن کە لەوانەیە درێژخایەن بێت.
- • چارەسەری تیشکی بۆ شێرپەنجە (Radiation Therapy): ئەو کەسانەی کە چارەسەری تیشکییان بۆ شێرپەنجەی سنگ وەرگرتووە (بۆ نموونە شێرپەنجەی مەمک یان لیمفۆما) مەترسی تووشبوونیان زیاترە.
- • سستبوونی درێژخایەنی گورچیلە (Chronic Kidney Failure): کۆبوونەوەی ماددە ژەهراوییەکان لە خوێندا (Uremia) دەتوانێت ببێتە هۆی هەوکردنی پەرێزی دڵ.
چارەسەرەکان
- چارەسەری پێریکاردیتیسی درێژخایەن بەندە بە جۆرەکەی (شلەیی یان تەسککەرەوە) و هۆکاری بنەڕەتییەکەی. ئامانجی سەرەکی چارەسەر کەمکردنەوەی هەوکردن، کۆنترۆڵکردنی نیشانەکان، و چارەسەرکردنی هۆکاری بنەڕەتی نەخۆشییەکەیە ئەگەر دیار بێت.
- بۆ ئەو حاڵەتانەی کە هۆکارەکەی هەوکردنێکی بەردەوامە، دەرمانەکان هێڵی یەکەمی چارەسەرن. دەرمانە دژەهەوکردنە ناستیرۆیدییەکان (NSAIDs) وەک ئیبۆپرۆفین یان ئیندۆمێتاسین بەکاردەهێنرێن بۆ کەمکردنەوەی هەوکردن و ئازار. کۆلچیسین (Colchicine) دەرمانێکی تری کاریگەرە کە یارمەتی کەمکردنەوەی هەوکردن دەدات و ئەگەری دووبارەبوونەوەی نەخۆشییەکە کەمدەکاتەوە. لە حاڵەتە توندەکاندا یان کاتێک نەخۆش وەڵامی بۆ دەرمانەکانی تر نابێت، لەوانەیە پزیشک ستیرۆیدەکان (Corticosteroids) وەک پرێدنیزۆن بەکاربهێنێت. بەڵام ستیرۆیدەکان بە وریاییەوە بەکاردەهێنرێن چونکە کاریگەری لاوەکی زۆریان هەیە و لەوانەیە ئەگەری گۆڕینی نەخۆشییەکە بۆ جۆری تەسککەرەوە زیاد بکەن. ئەگەر هۆکارەکە نەخۆشییەکی دیاریکراو بێت وەک سیل، ئەوا چارەسەری دژە سیل دەدرێت.
- بۆ کۆنترۆڵکردنی نیشانەکانی کۆبوونەوەی شلە، وەک ئاوسانی قاچەکان و هەناسەتووندی، دەرمانی میزپێکەر (Diuretics) بەکاردێت بۆ یارمەتیدانی لەش لە فڕێدانی شلەی زیادە.
- لە حاڵەتی پێریکاردیتیسی تەسککەرەوەی درێژخایەن (Chronic Constrictive Pericarditis) کە نیشانەی توندی لێدەکەوێتەوە، چارەسەری بنەڕەتی و یەکلاکەرەوە بریتییە لە نەشتەرگەری. نەشتەرگەرییەکە پێی دەوترێت پێریکاردیێکتۆمی (Pericardiectomy)، کە تێیدا نەشتەرگەر هەڵدەستێت بە لابردنی بەشێکی زۆری پەرێزە ئەستوور و ڕەقبووەکەی دەوری دڵ. ئەمە نەشتەرگەرییەکی گەورە و ئاڵۆزە و مەترسی خۆی هەیە، بەڵام تاکە ڕێگەیە بۆ ئازادکردنی دڵ لەو فشارەی لەسەریەتی و ڕێگەدان بەوەی بە شێوەیەکی ئاسایی کار بکات. بڕیاری نەشتەرگەری پشت بە توندی نیشانەکان و باری گشتی تەندروستی نەخۆشەکە دەبەستێت.
پێشگری
- ڕێگرتنی سەرەتایی:
- • چارەسەری خێرا و گونجاوی هەوکردنەکان: بەتایبەتی هەوکردنەکانی قوڕگ و سنگ بۆ ڕێگریکردن لە بڵاوبوونەوەیان بۆ پەرێزی دڵ.
- • کوتان (Vaccination): وەرگرتنی کوتانەکانی وەک کوتانی دژی ئەنفلۆنزا و سیل (BCG) لە ناوچە مەترسیدارەکاندا.
- • پاراستنی تەندروستی گشتی: پەیڕەوکردنی شێوازێکی ژیانی تەندروست، خۆراکی هاوسەنگ و وەرزشکردن بۆ بەهێزکردنی سیستەمی بەرگری.
- • خۆپاراستن لە بەرکەوتن لەگەڵ کەسانی تووشبوو بە نەخۆشییە گوازراوەکان وەک سیل.
- ڕێگرتنی لاوەکی:
- • چارەسەری تەواو و کاریگەری پێریکاردیتیسی کورتخایەن: پابەندبوونی تەواو بە دەرمانەکان، بەتایبەتی دەرمانە دژەهەوکردنەکان و کۆلچیسین (Colchicine) بۆ کەمکردنەوەی ئەگەری دووبارەبوونەوە.
- • چاودێری پزیشکی بەردەوام: سەردانی پزیشکی پسپۆڕ بە شێوەیەکی ڕێک و پێک دوای تووشبوون بە پێریکاردیتیسی کورتخایەن.
- • کۆنترۆڵکردنی نەخۆشییە بنەڕەتییەکان: کۆنترۆڵکردنی باشی نەخۆشییە خۆبەرگرییەکان یان سستبوونی گورچیلە.
- • ناساندنی زووی نیشانەکانی دووبارەبوونەوە: ئاگاداربوون لە نیشانەکانی وەک ئازاری سنگ و هەناسەتووندی و سەردانیکردنی خێرای پزیشک.
دۆزینەوە
دەستنیشانکردنی پێریکاردیتیسی درێژخایەن پرۆسەیەکی وردە و پشت بە چەندین هەنگاو دەبەستێت. سەرەتا پزیشک مێژووی پزیشکی نەخۆشەکە وەردەگرێت و پرسیار لەبارەی نیشانەکان، ماوەی بەردەوامبوونیان، و هەر نەخۆشییەکی تری هاوشان دەکات. دواتر پشکنینی جەستەیی (clinical examination) ئەنجام دەدات. لە کاتی گوێگرتن لە دڵ بە ستێسکۆپ، پزیشک لەوانەیە گوێی لە دەنگێکی نائاسایی بێت کە پێی دەوترێت "تەقەی پەرێزی دڵ" (Pericardial Knock)، کە نیشانەیەکی تایبەتی پێریکاردیتیسی تەسککەرەوەیە. هەروەها پشکنین بۆ نیشانەکانی سستبوونی دڵ دەکات وەک ئاوسانی خوێنهێنەرەکانی مل (JVD)، ئاوسانی قاچەکان و سک. پشکنینە وێنەگرییەکان ڕۆڵێکی سەرەکییان هەیە. ئیکۆی دڵ (Echocardiogram) یەکێکە لە گرنگترین پشکنینەکان؛ دەتوانێت ئەستووربوونی پەرێزی دڵ، بوونی شلە لە دەوری دڵ، و جووڵەی نائاسایی دیواری نێوان ژوورەکانی دڵ (septal bounce) نیشان بدات، کە ئاماژەیە بۆ بوونی تەسکبوونەوە. تیشکی ئێکس بۆ سنگ (Chest X-ray) لەوانەیە کلسیبوون (calcification)ی پەرێزی دڵ نیشان بدات، کە لە هەندێک حاڵەتی درێژخایەندا ڕوودەدات. پشکنینی سیتی سکان (CT scan) و ئێم ئاڕ ئای (MRI)ی دڵ وێنەی وردتر و ڕوونتر دەدەن لەبارەی ئەستووربوونی پەرێزی دڵ و کلسیبوون و کاریگەرییەکەی لەسەر دڵ. پشکنینەکانی تاقیگە وەک پشکنینی خوێن بۆ پێوانەکردنی نیشاندەرەکانی هەوکردن (CRP و ESR) ئەنجام دەدرێن. هەروەها پشکنین بۆ دۆزینەوەی هۆکارە بنەڕەتییەکان وەک نەخۆشی سیل یان نەخۆشییە خۆبەرگرییەکان دەکرێت. لە حاڵەتە ئاڵۆزەکاندا کە دەستنیشانکردنەکە دڵنیاکەرەوە نییە، لەوانەیە پێویست بە قەستەرەی دڵ (Cardiac Catheterization) بکات. ئەم پشکنینە بە وردی فشارەکانی ناو ژوورەکانی دڵ دەپێوێت و دەتوانێت بە دڵنیاییەوە بوونی تەسکبوونەوەی پەرێزی دڵ پشتڕاست بکاتەوە لە ڕێگەی نیشاندانی شێوازێکی تایبەتی فشار کە پێی دەوترێت "یەکسانبوونی فشارە دیاستۆلییەکان".
بەڕێوەبردن
بەڕێوەبردنی درێژخایەنی پێریکاردیتیس پێویستی بە پلانێکی گشتگیر هەیە کە گۆڕانکاری لە شێوازی ژیان، چاودێری پزیشکی بەردەوام، و پابەندبوون بە چارەسەرەکان لەخۆدەگرێت. ئامانج لێی کۆنترۆڵکردنی نیشانەکان، ڕێگریکردن لە ئاڵۆزییەکان، و باشترکردنی کوالێتی ژیانی نەخۆشەکەیە. یەکێک لە بنەما سەرەکییەکان بریتییە لە پەیڕەوکردنی سیستەمێکی خۆراکی تەندروست، بەتایبەتی کەمکردنەوەی بڕی خوێ (سۆدیۆم) لە خۆراکدا. ئەمە یارمەتیدەرە بۆ کەمکردنەوەی کۆبوونەوەی شلە لە لەشدا (ئاوسان) و کەمکردنەوەی بارگرانی لەسەر دڵ. هەروەها، پزیشک لەوانەیە ڕێنمایی بدات بۆ سنووردارکردنی بڕی خواردنەوەی شلەمەنییەکان. چاودێری بەردەوامی پزیشکی زۆر گرنگە. نەخۆش پێویستە بە شێوەیەکی ڕێک و پێک سەردانی پزیشکی پسپۆڕی دڵ (Cardiologist) بکات. لەم سەردانانەدا، پزیشک گوێ لە نیشانەکان دەگرێت، پشکنینی جەستەیی دەکات، و لەوانەیە پشکنینی ئیکۆی دڵ بە شێوەیەکی دەوری ئەنجام بدات بۆ چاودێریکردنی کارکردنی دڵ و دۆخی پەرێزی دڵ. ئەم چاودێرییە یارمەتیدەرە بۆ زوو دەستنیشانکردنی هەر خراپبوونێک لە حاڵەتەکەدا، وەک گەشەکردنی بۆ پێریکاردیتیسی تەسککەرەوە. نەخۆش پێویستە بە وردی پابەندی ئەو دەرمانانە بێت کە پزیشک بۆی دیاری کردووە و بەبێ ڕاوێژی پزیشک هیچ گۆڕانکارییەک لە ژەم و جۆری دەرمانەکاندا نەکات. فێرکردنی نەخۆش لەبارەی سروشتی نەخۆشییەکەی و گرنگی پابەندبوون بە چارەسەر و چاودێری، ڕۆڵێکی سەرەکی هەیە لە سەرکەوتنی پلانی بەڕێوەبردنی درێژخایەندا.
هۆکاری مەترسی
- فاکتەرەکانی گۆڕانپەزیر:
- • کۆنترۆڵنەکردنی نەخۆشییە بنەڕەتییەکان: وەک کۆنترۆڵنەکردنی نەخۆشی شەکرە، نەخۆشییە خۆبەرگرییەکان، یان سستبوونی گورچیلە.
- • چارەسەرنەکردنی تەواوی پێریکاردیتیسی کورتخایەن: پەیڕەونەکردنی ڕێنماییەکانی پزیشک و تەواونەکردنی دەرمانەکان بۆ پێریکاردیتیسی کورتخایەن.
- • بەرکەوتنی پیشەیی یان ژینگەیی: بەرکەوتن بە هەندێک ماددەی کیمیایی یان هەوکردن (وەک سیل) لە هەندێک پیشەدا.
- • لاوازی سیستەمی بەرگری: بەهۆی دەرمان یان نەخۆشییەوە، کە لەش توانای بەرەنگاربوونەوەی هەوکردنەکانی نامێنێت.
- فاکتەرەکانی ناگۆڕانپەزیر:
- • مێژووی پێشووی تووشبوون بە پێریکاردیتیس: ئەو کەسانەی پێشتر تووشی پێریکاردیتیسی کورتخایەن بوون، مەترسی دووبارەبوونەوە و بوونی بە درێژخایەنیان زیاترە.
- • ڕەگەز: پیاوان زیاتر لە ژنان تووشی ئەم حاڵەتە دەبن.
- • تەمەن: هەرچەندە لە هەموو تەمەنێکدا ڕوودەدات، بەڵام زیاتر لە کەسانی تەمەن ٢٠ بۆ ٥٠ ساڵیدا باوە.
- • مێژووی نەشتەرگەری دڵ یان چارەسەری تیشکی بۆ سنگ.
ئالۆزەکان
- ئاڵۆزییەکانی کورتخایەن:
- • تەمپۆنادی دڵ (Cardiac Tamponade): کۆبوونەوەی خێرای شلە لە دەوری دڵ کە فشارێکی زۆر دەخاتە سەر دڵ و ڕێگری دەکات لەوەی بە باشی پڕ بێت لە خوێن. ئەمە حاڵەتێکی فریاکەوتنی پزیشکییە.
- • کەمبوونەوەی فشاری خوێن (Hypotension): بەهۆی کەمبوونەوەی توانای دڵ بۆ پاڵنانی خوێن.
- • ئاوسانی جگەر و کۆبوونەوەی شلە لە سییەکاندا (Pleural Effusion).
- • کاریگەری لاوەکی دەرمانەکان: وەک کێشەی گەدە بەهۆی دەرمانە دژەهەوکردنەکان (NSAIDs) یان کاریگەری ستیرۆیدەکان.
- ئاڵۆزییەکانی درێژخایەن:
- • پێریکاردیتیسی تەسککەرەوە (Constrictive Pericarditis): مەترسیدارترین ئاڵۆزی درێژخایەنە، کە پەرێزی دڵ ڕەق دەبێت و کارکردنی دڵ سنووردار دەکات.
- • سستبوونی درێژخایەنی دڵ (Chronic Heart Failure): بەهۆی nesposobnost'ю دڵ بۆ پاڵنانی خوێنی پێویست بۆ لەش.
- • ڕیشاڵبوون و سستبوونی جگەر (Cardiac Cirrhosis): بەهۆی فشاری خوێنی بەرزی بەردەوام لە خوێنهێنەرەکانی جگەردا.
- • سستبوونی گورچیلە (Kidney Failure): بەهۆی کەمبوونەوەی ڕۆیشتنی خوێن بۆ گورچیلەکان.