پێریکاردیتیسی خێرا (Acute Pericarditis)
وەسف
پێریکاردیتیسی خێرا (Acute Pericarditis) بریتییە لە هەوکردن و ئاوسانی لەناکاوی پێریکاردیۆم، کە ئەو کیسە تەنک و دوو چینەیە کە دڵ دادەپۆشێت و دەیپارێزێت. لە نێوان ئەم دوو چینەدا بڕێکی کەم شلە هەیە کە یارمەتی جووڵەی ئاسایی دڵ دەدات بەبێ لێکخشاندن. کاتێک هەوکردن ڕوودەدات، ئەم چینانە دەئاوسێن و لە یەکدی دەخشێن، کە دەبێتە هۆی ئازارێکی تیژی سنگ. ئەم حاڵەتە یەکێکە لە هۆکارە باوەکانی ئازاری سنگ کە پێویستی بە چارەسەری پزیشکی هەیە، چونکە نیشانەکانی زۆر لە جەڵتەی دڵ دەچێت. پەرەسەندنی نەخۆشییەکە زۆربەی کات بەهۆی کاردانەوەی سیستەمی بەرگریی جەستەوەیە بەرامبەر بە هۆکارێکی دیاریکراو، وەک هەوکردنی ڤایرۆسی، یان هەندێک جار هۆکارەکەی نادیارە (idiopathic). لە ئەنجامی هەوکردنەکەدا، ڕەنگە بڕی شلەی نێوان چینەکانی پەردەی دڵ زیاد بکات، کە پێی دەوترێت "کۆبوونەوەی شلەی پێریکاردیۆم" (Pericardial Effusion). ئەگەر ئەم شلەیە زۆر بە خێرایی یان بە بڕێکی زۆر کۆببێتەوە، دەتوانێت فشار بخاتە سەر دڵ و ڕێگری لە پڕبوونەوەی بکات بە خوێن، کە حاڵەتێکی مەترسیدارە و پێی دەوترێت "تەپەپەستانی دڵ" (Cardiac Tamponade). پێریکاردیتیسی خێرا دەتوانێت تووشی خەڵک ببێت لە هەموو تەمەنێکدا، بەڵام زیاتر لە پیاوانی تەمەن ٢٠ بۆ ٥٠ ساڵیدا باوە. هەرچەندە زۆربەی حاڵەتەکان سووکن و بە چارەسەری گونجاو چاک دەبنەوە، بەڵام گرنگە بە جددی وەربگیرێت بۆ ڕێگریکردن لە ئاڵۆزییە درێژخایەنەکان. پشتگوێخستنی دەتوانێت ببێتە هۆی دووبارەبوونەوەی هەوکردنەکە (Recurrent Pericarditis) یان پەرەسەندنی بۆ حاڵەتێکی درێژخایەنتر کە پێی دەوترێت "پێریکاردیتیسی تەسککەرەوە" (Constrictive Pericarditis)، کە تێیدا پەردەی دڵ ڕەق و ئەستوور دەبێت و توانای دڵ بۆ لێدان سنووردار دەکات. گرنگیی دەستنیشانکردن و چارەسەرکردنی خێرای ئەم نەخۆشییە لەوەدایە کە نەک هەر ئازار و ناڕەحەتیی نەخۆشەکە کەمدەکاتەوە، بەڵکو مەترسیی ئاڵۆزییە کوشندەکانی وەک تەپەپەستانی دڵ کەم دەکاتەوە. جیاکردنەوەی لە جەڵتەی دڵ و حاڵەتە مەترسیدارەکانی تری سنگ زۆر گرنگە، بۆیە هەر کەسێک تووشی ئازارێکی تیژی لەناکاوی سنگ بوو، پێویستە دەستبەجێ سەردانی پزیشک بکات بۆ دەستنیشانکردنی ورد و وەرگرتنی چارەسەری پێویست.
نیشانەکان
- نیشانە سەرەتاییەکان:
- • ئازارێکی تیژ و دەرزی ئاسا لە ناوەڕاست یان لای چەپی سنگدا، کە لە کاتی هەناسەدانی قووڵ، کۆکین، یان پاڵکەوتن لەسەر پشت خراپتر دەبێت.
- • ئازارەکە بە دانیشتن و خۆچەماندنەوە بۆ پێشەوە کەم دەبێتەوە.
- • ئازارەکە لەوانەیە بۆ شانەکان (بەتایبەتی شانی چەپ)، مل، یان پشت بڵاوببێتەوە.
- • تایەکی سووک و هەستکردن بە ماندوویەتی و بێهێزی گشتی.
- • لێدانی دڵی خێرا یان ناڕێک (Palpitations).
- نیشانە پێشکەوتووەکان:
- • تەنگەنەفەسی، بەتایبەتی لە کاتی پاڵکەوتندا.
- • کۆکەی وشک.
- • ئاوسانی قاچەکان، قولەپێ، یان سک (Edema)، کە نیشانەی فشارە لەسەر دڵ.
- • هەستکردن بە سەرگێژخواردن یان لەهۆشچوون، بەهۆی نزمیی فشاری خوێنەوە.
- • دڵتێکەڵهاتن و قورسی لە قوتدانی خواردندا.
هۆکارەکان
- هۆکارە سەرەکییەکان:
- • نادیار (Idiopathic): لە نزیکەی ٨٠-٩٠٪ی حاڵەتەکاندا، هۆکاری وردی پێریکاردیتیس نادۆزرێتەوە، بەڵام پزیشکان پێیان وایە زۆربەی ئەم حاڵەتانە بەهۆی هەوکردنێکی ڤایرۆسییەوە ڕوودەدەن کە دەستنیشان نەکراوە.
- • هەوکردنی ڤایرۆسی: ڤایرۆسەکان باوترین هۆکاری ناسراون، وەک کۆکساکی ڤایرۆس (Coxsackievirus)، ئیکۆڤایرۆس (Echovirus)، ئەدینۆڤایرۆس (Adenovirus)، ڤایرۆسی ئەنفلۆنزا، و لەم دواییانەشدا ڤایرۆسی کۆرۆنا (COVID-19).
- • دوای جەڵتەی دڵ (Post-MI Pericarditis): هەندێک جار دوای چەند ڕۆژێک یان هەفتەیەک لە جەڵتەی دڵ، سیستەمی بەرگریی جەستە کاردانەوەیەک نیشان دەدات و دەبێتە هۆی هەوکردنی پەردەی دڵ، کە بە "سندرۆمی درێسلەر" (Dressler's syndrome) ناسراوە.
- هۆکارە یارمەتیدەرەکان:
- • نەخۆشییە خۆبەرگرییەکان (Autoimmune diseases): وەک نەخۆشیی لوپەس (Lupus)، ڕۆماتیزم (Rheumatoid arthritis)، و سکلێرۆدێرما (Scleroderma).
- • سستیی گورچیلە (Kidney failure): کۆبوونەوەی ماددە ژەهراوییەکان لە خوێندا (Uremia) دەتوانێت ببێتە هۆی هەوکردنی پەردەی دڵ.
- • نەشتەرگەریی دڵی کراوە یان برینداربوونی سنگ.
چارەسەرەکان
- چارەسەرکردنی پێریکاردیتیسی خێرا ئامانجی سەرەکیی کەمکردنەوەی ئازار و هەوکردن و ڕێگریکردنە لە ئاڵۆزییەکان. چارەسەرەکە بەندە بە هۆکار و توندیی حاڵەتەکەوە.
- **چارەسەری دەرمانی:**
- ١. **دژەهەوکردنە ناستیرۆیدەکان (NSAIDs):** ئەمە هێڵی یەکەمی چارەسەرە. دەرمانی وەک ئایبوپرۆفین (Ibuprofen) بە ژەمی بەرز یان ئیندۆمێتاسین (Indomethacin) بەکاردەهێنرێن بۆ کۆنترۆڵکردنی ئازار و هەوکردن. زۆربەی نەخۆشەکان وەڵامدانەوەیەکی باشیان بۆ ئەم دەرمانانە هەیە.
- ٢. **کۆڵچیسین (Colchicine):** ئەم دەرمانە زۆرجار لەگەڵ NSAIDs بەکاردەهێنرێت. کۆڵچیسین نەک هەر یارمەتی کەمکردنەوەی هەوکردن دەدات، بەڵکو بە شێوەیەکی بەرچاو مەترسیی دووبارەبوونەوەی نەخۆشییەکە (recurrence) کەمدەکاتەوە. ماوەی بەکارهێنانی بە گشتی ٣ مانگە.
- ٣. **کۆرتیکۆستیرۆیدەکان (Corticosteroids):** دەرمانی وەک پرێدنیزۆن (Prednisone) تەنها لەو حاڵەتانەدا بەکاردەهێنرێن کە نەخۆش وەڵامدانەوەی بۆ NSAIDs و کۆڵچیسین نییە، یان کاتێک هۆکاری پێریکاردیتیسەکە نەخۆشییەکی خۆبەرگرییە. بەکارهێنانیان سنووردارە چونکە لەوانەیە مەترسیی دووبارەبوونەوە زیاد بکەن.
- **چارەسەری پاڵپشتی:**
- • **پشوودان:** زۆر گرنگە نەخۆش پشووی تەواو وەربگرێت و لە چالاکیی جەستەیی قورس دووربکەوێتەوە تاوەکو نیشانەکان نامێنن و نیشاندەرەکانی هەوکردن ئاسایی دەبنەوە. ئەمە یارمەتی کەمکردنەوەی باری سەر دڵ دەدات.
- **چارەسەری نەشتەرگەری و دەستێوەردان:**
- • **پەریکاردیۆسێنتێسیس (Pericardiocentesis):** ئەگەر بڕێکی زۆر شلە کۆببێتەوە و ببێتە هۆی تەپەپەستانی دڵ (cardiac tamponade)، پزیشک بە بەکارهێنانی دەرزی و سۆنەر، شلەکە لە پەردەی دڵ ڕادەکێشێت. ئەمە ڕێکارێکی فریاگوزارییە و ژیانی نەخۆش ڕزگار دەکات.
- • **پەریکاردیێکتۆمی (Pericardiectomy):** لە حاڵەتی پێریکاردیتیسی تەسککەرەوەی درێژخایەن یان دووبارەبووەوەی تونددا، لەوانەیە پێویست بە نەشتەرگەری بکرێت بۆ لابردنی بەشێک یان هەموو پەردەی دڵ.
- **چارەسەری نوێ:**
- بۆ حاڵەتە سەخت و دووبارەبووەوەکان کە وەڵامدانەوەیان بۆ چارەسەرە ستانداردەکان نییە، هەندێک چارەسەری بایۆلۆجی وەک "ئاناکینرا" (Anakinra) کە دژە ئینتەرلوکین-١ە، بە سەرکەوتوویی بەکارهێنراوە.
پێشگری
- ڕێگرتنی سەرەتایی:
- • وەرگرتنی پێکوتەکان لە کاتی خۆیدا، وەک پێکوتەی ئەنفلۆنزا و کۆڤید-١٩، بۆ کەمکردنەوەی مەترسیی هەوکردنە ڤایرۆسییەکان.
- • پاراستنی پاکوخاوێنیی کەسی و دوورکەوتنەوە لە کەسانی نەخۆش بۆ خۆپاراستن لە هەوکردن.
- • چارەسەرکردنی خێرای هەوکردنەکانی قوڕگ و سییەکان بۆ ڕێگریکردن لە بڵاوبوونەوەیان.
- • کۆنترۆڵکردنی باشی نەخۆشییە درێژخایەنەکان وەک لوپەس و سستیی گورچیلە.
- ڕێگرتنی لاوەکی:
- • پابەندبوونی تەواو بەو دەرمانانەی کە پزیشک دیاری کردوون، بەتایبەتی کۆڵچیسین (Colchicine) کە مەترسیی دووبارەبوونەوە کەمدەکاتەوە.
- • پشوودانی تەواو و دوورکەوتنەوە لە چالاکیی جەستەیی قورس لە ماوەی چارەسەر و بۆ ماوەی چەند مانگێک دوای چاکبوونەوە.
- • سەردانی پزیشک بەشێوەیەکی ڕێکخراو بۆ چاودێریکردن و دڵنیابوونەوە لە چاکبوونەوەی تەواو.
- •• ئاگاداربوون لە نیشانەکانی دووبارەبوونەوە و پەیوەندیکردن بە پزیشکەوە دەستبەجێ لەکاتی دەرکەوتنیان.
دۆزینەوە
دەستنیشانکردنی پێریکاردیتیسی خێرا پشت بە کۆمەڵێک هەنگاو دەبەستێت کە بریتین لە وەرگرتنی مێژووی نەخۆشی، پشکنینی جەستەیی، و ئەنجامدانی چەند پشکنینێکی تایبەت. سەرەتا، پزیشک پرسیار لەبارەی جۆر و شوێنی ئازارەکەوە دەکات، وەک ئەوەی ئایا ئازارەکە بە هەناسەدانی قووڵ یان گۆڕینی دۆخی دانیشتن خراپتر یان باشتر دەبێت. لە کاتی پشکنینی جەستەییدا، پزیشک بە بەکارهێنانی ستێسکۆپ (بیستۆک) گوێ لە لێدانەکانی دڵ دەگرێت. نیشانەیەکی کلاسیکی پێریکاردیتیس بریتییە لە بیستنی دەنگێکی لێکخشاندن کە پێی دەوترێت "خشپەی پێریکاردیۆم" (Pericardial friction rub). ئەم دەنگە بەهۆی لێکخشانی دوو چینە هەوکردووەکەی پەردەی دڵەوە دروست دەبێت. بۆ دڵنیابوونەوە لە دەستنیشانکردنەکە و ڕەتکردنەوەی حاڵەتەکانی تر وەک جەڵتەی دڵ، چەند پشکنینێک ئەنجام دەدرێت: ١. **هێڵکاریی دڵ (ECG or EKG):** ئەمە یەکێکە لە گرنگترین پشکنینەکان. لە پێریکاردیتیسدا، گۆڕانکاریی تایبەت لە هێڵکارییەکەدا دەردەکەوێت، وەک بەرزبوونەوەی بەشی ST لە زۆربەی لیدەکاندا (widespread ST elevation) و دابەزینی بەشی PR، کە جیاوازە لە گۆڕانکارییەکانی جەڵتەی دڵ. ٢. **پشکنینی خوێن:** پشکنینەکان بریتی دەبن لە پێوانەکردنی نیشاندەرەکانی هەوکردن وەک (CRP) و (ESR) کە بە شێوەیەکی گشتی بەرز دەبنەوە. هەروەها ئەنزیمەکانی دڵ وەک ترۆپۆنین (Troponin) دەپێورێن بۆ ڕەتکردنەوەی جەڵتەی دڵ، هەرچەندە لە پێریکاردیتیسیشدا ڕەنگە کەمێک بەرز ببنەوە. ٣. **ئیکۆی دڵ (Echocardiogram):** ئەم پشکنینە شەپۆلی دەنگی بەکاردەهێنێت بۆ دروستکردنی وێنەی جووڵاوی دڵ. گرنگیی سەرەکیی ئیکۆ لەوەدایە کە دەتوانێت بوون و بڕی شلەی زیادەی ناو پەردەی دڵ (pericardial effusion) نیشان بدات و هەڵسەنگاندن بۆ کاریگەریی لەسەر فرمانی دڵ بکات. ٤. **تیرۆژی ئێکس-رەیی سنگ (Chest X-ray):** ئەم پشکنینە لەوانەیە قەبارەی دڵ بە گەورەبوو نیشان بدات (water bottle sign) ئەگەر بڕێکی زۆر شلە کۆبووبێتەوە، بەڵام لە حاڵەتە سادەکاندا لەوانەیە ئاسایی بێت. ٥. **سی تی سکان (CT scan) یان ئێم ئاڕ ئای (MRI)ی دڵ:** ئەم پشکنینە وێنەی وردتری پەردەی دڵ و شانەکانی دەوروبەری دابین دەکەن و یارمەتیدەرن لە دەستنیشانکردنی ئاڵۆزییەکان وەک پێریکاردیتیسی تەسککەرەوە.
بەڕێوەبردن
بەڕێوەبردنی درێژخایەنی پێریکاردیتیسی خێرا، بەتایبەتی دوای یەکەم ئەڵقەی نەخۆشییەکە، زۆر گرنگە بۆ ڕێگریکردن لە دووبارەبوونەوە و پەرەسەندنی ئاڵۆزییەکان. ئەم بەڕێوەبردنە چەند لایەنێک لەخۆدەگرێت: **گۆڕانکاری لە شێوازی ژیاندا:** یەکێک لە گرنگترین ڕێنماییەکان بریتییە لە پشوودان و سنووردارکردنی چالاکیی جەستەیی. وەرزشوانان و کەسانی چالاک پێویستە بۆ ماوەی لانیکەم ٣ مانگ لە وەرزشی قورس و کێبڕکێ دووربکەونەوە، تاوەکو پشکنینەکانیان (وەک CRP، ECG، و ئیکۆ) بە تەواوی ئاسایی دەبنەوە. گەڕانەوە بۆ چالاکییەکان دەبێت بە شێوەیەکی پلەبەندی و لەژێر چاودێریی پزیشکدا بێت. ئەمە یارمەتیدەرە بۆ کەمکردنەوەی فشاری سەر دڵ و کەمکردنەوەی ئەگەری دووبارەبوونەوەی هەوکردنەکە. **چاودێریی پزیشکیی بەردەوام:** نەخۆش پێویستە بە شێوەیەکی ڕێکخراو سەردانی پزیشکی پسپۆڕی دڵ (کاردیۆلۆجیست) بکات. ئەم سەردانانە بۆ هەڵسەنگاندنی نیشانەکان، ئەنجامدانی پشکنینی خوێن بۆ چاودێریی نیشاندەرەکانی هەوکردن، و دووبارەکردنەوەی ئیکۆی دڵ و هێڵکاریی دڵە. ئەم چاودێرییە یارمەتیدەرە بۆ دڵنیابوونەوە لە چاکبوونەوەی تەواو و زوو دەستنیشانکردنی هەر نیشانەیەکی دووبارەبوونەوە یان ئاڵۆزی وەک پێریکاردیتیسی تەسککەرەوە. **پابەندبوون بە دەرمان:** پابەندبوونی تەواو بە پلانی چارەسەریی پزیشک زۆر گرنگە. تەواوکردنی ماوەی دیاریکراوی کۆڵچیسین (کە زۆرجار ٣ مانگە) یەکێکە لە بنەما سەرەکییەکانی ڕێگریکردن لە دووبارەبوونەوە. نابێت نەخۆش بەبێ ڕاوێژی پزیشک دەرمانەکان بوەستێنێت، تەنانەت ئەگەر هەست بە باشتربوونیش بکات.
هۆکاری مەترسی
- فاکتەرەکانی گۆڕانپەزیر:
- • کۆنترۆڵنەکردنی نەخۆشییە درێژخایەنەکان وەک سستیی گورچیلە.
- • بەرکەوتنی بەردەوام لەگەڵ سەرچاوەکانی هەوکردن بەبێ خۆپارێزی.
- • وەرنەگرتنی پێکوتە وەرزییەکان وەک پێکوتەی ئەنفلۆنزا.
- • سیستەمێکی بەرگریی لاواز بەهۆی شێوازی ژیانی ناتەندروستەوە.
- فاکتەرەکانی ناگۆڕانپەزیر:
- • ڕەگەزی نێر: پیاوان زیاتر لە ژنان تووشی ئەم نەخۆشییە دەبن.
- • تەمەن: زیاتر لەنێوان تەمەنی ٢٠ بۆ ٥٠ ساڵیدا باوە.
- • مێژووی پێشووی تووشبوون بە پێریکاردیتیس.
- • بوونی نەخۆشییەکی خۆبەرگری یان مێژووی جەڵتەی دڵ یان نەشتەرگەریی دڵ.
ئالۆزەکان
- ئاڵۆزییەکانی کورتخایەن:
- • کۆبوونەوەی شلە لە پەردەی دڵدا (Pericardial Effusion): زیادبوونی شلەی نێوان چینەکانی پەردەی دڵ.
- • تەپەپەستانی دڵ (Cardiac Tamponade): حاڵەتێکی پزیشکیی فریاگوزارییە کە تێیدا شلەی کۆبووەوە فشارێکی زۆر دەخاتە سەر دڵ و ڕێگری لە کارکردنی دەکات.
- • دووبارەبوونەوەی پێریکاردیتیس (Recurrent Pericarditis): گەڕانەوەی هەوکردنەکە دوای چاکبوونەوە.
- • ئازاری درێژخایەنی سنگ.
- ئاڵۆزییەکانی درێژخایەن:
- • پێریکاردیتیسی تەسککەرەوە (Constrictive Pericarditis): پەردەی دڵ ئەستوور و ڕەق دەبێت و وەک قەڵغانێک دڵ دەگرێت، کە دەبێتە هۆی سستبوونی دڵ.
- • پێریکاردیتیسی درێژخایەن (Chronic Pericarditis): هەوکردنێک کە زیاتر لە ٣ مانگ دەخایەنێت.
- • سستبوونی دڵ (Heart Failure): بەهۆی کاریگەریی درێژخایەنی پێریکاردیتیسی تەسککەرەوە.
- • پێویستبوون بە نەشتەرگەری بۆ لابردنی پەردەی دڵ (Pericardiectomy).