وەستانی مانگانە (Menopause)
وەسف
وەستانی مانگانە بریتییە لە کۆتایی ھاتنی سووڕی مانگانە لە ژناندا، کە بەزۆری لە تەمەنی ٤٥ بۆ ٥٥ ساڵیدا ڕوودەدات. ئەمە بەھۆی کەمبوونەوەی ئاستی ھۆرمۆنەکانی ئیسترۆجین و پرۆجێسترۆن لە قەڵەوی داڕێژراوە. وەستانی مانگانە بە دوو قۆناغدا دابەش دەکرێت: پێش وەستانی مانگانە (پێریمێنۆپۆز) و دوای وەستانی مانگانە (پۆست مێنۆپۆز). پێریمێنۆپۆز دەست پێدەکات کە سووڕی مانگانە ناڕێک دەبێت و نیشانەکانی وەک گەرمبوون و خەو نەبوون دەردەکەوێت. ئەم پڕۆسەیە بەزۆری لە ناوەڕاستی تەمەندا ڕوودەدات، بەڵام دەکرێت زووتر یان درەنگتریش بێت. نزیکەی ٨٠٪ی ژنان نیشانەکانی وەستانی مانگانەیان ھەیە، کە زۆربەیان بە کەمێک ئاسوودەیی ڕووبەڕووی دەبنەوە. وەستانی مانگانە گرنگە چونکە کاریگەری لەسەر تەندروستی ژنان ھەیە، وەک زیادبوونی مەترسی نەخۆشییەکانی دڵ، ئێسکپەکخوڵی، و گۆڕانی دەروونی.
نیشانەکان
- **نیشانە سەرەتاییەکان:**
- • گەرمبوونی ناڕێک (Hot flashes)
- • خەو نەبوون یان کەمی خەو (Insomnia)
- • دەروونی ناجێگیر (Mood swings)
- • کەمبوونەوەی حەز لە سێکس (Low libido)
- • قەڵەوی ناڕێک (Irregular periods)
- **نیشانە پێشکەوتووەکان:**
- • وشکی پێست و چاو (Dry skin and eyes)
- • ئێسکپەکخوڵی (Osteoporosis)
- • زیادبوونی کێشی لەش (Weight gain)
- • یادەوەری کەم (Memory problems)
- • نەخۆشی دڵ و خوێنبەرەکان (Cardiovascular disease)
هۆکارەکان
- **هۆکارە سەرەکییەکان:**
- 1. **کەمبوونەوەی ھۆرمۆنەکانی ئیسترۆجین و پرۆجێسترۆن:** لە قەڵەوی داڕێژراو کەم دەبنەوە، کە بووەتە ھۆی وەستانی مانگانە.
- 2. **سەرھەڵدانی پێریمێنۆپۆز:** کاتێک قەڵەوی داڕێژراو کار ناکات بە شێوەیەکی ڕێک.
- 3. **کۆتایی ھاتنی کارکردنی ھێلکەدان:** کە بووەتە ھۆی نەمانی ھێلکە بەرھەم نەھێنراو.
- **هۆکارە یارمەتیدەرەکان:**
- • جەستەی بەرھەمھێنەر (Ovarian failure)
- • نەشتەرگەری لابردنی قەڵەوی (Hysterectomy)
- • چارەسەری کیمیایی (Chemotherapy)
چارەسەرەکان
- چارەسەری وەستانی مانگانە بریتییە لە چارەسەری ھۆرمۆنی (HRT) کە یارمەتی دەدات نیشانەکانی کەم بکاتەوە. ھەروەھا دەرمانی وەک (SSRIs) بۆ کەمکردنەوەی گەرمبوون و خەمۆکی بەکار دێت. خواردنی تەندروست و وەرزش یارمەتی پاراستنی کێش و تەندروستی دەدات. لە ھەندێک حاڵەتدا، چارەسەری سروشتی وەک فیتۆئیسترۆجین (لە ڕووەکەوە) بەکار دێت.
پێشگری
- **ڕێگرتنی سەرەتایی:**
- • خواردنی تەندروست (Healthy diet)
- • وەرزشی بەردەوام (Regular exercise)
- • کۆنتڕۆڵکردنی کێش (Weight management)
- • پەرەپێدانی ھۆشیاری دەروونی (Mental health awareness)
- **ڕێگرتنی لاوەکی:**
- • چارەسەری ھۆرمۆنی (Hormone therapy)
- • دەرمانی پێشگرەوە (Preventive medications)
- • پشکنینی بەردەوامی تەندروستی (Regular health check-ups)
- • بەکارھێنانی ڤیتامین و کانزا (Vitamin supplements)
دۆزینەوە
وەستانی مانگانە بە زۆری لە ڕێگەی نیشانە کلینیکییەکان و پشکنینی خوێنەوە دیاری دەکرێت. پزیشکەکان بە زۆری پشکنینی (FSH) دەکەن کە ئاستی ھۆرمۆنی FSH لە خوێندا بەرز دەبێتەوە کاتێک قەڵەوی داڕێژراو کار ناکات. ھەروەھا پشکنینی TSH و پرۆلاکتین دەکرێت بۆ دڵنیابوون لە نەخۆشییەکانی تر. پشکنینی ئێسک (Bone density test) دەکرێت بۆ دیاریکردنی ئێسکپەکخوڵی.
بەڕێوەبردن
بۆ بەڕێوەبردنی وەستانی مانگانە، پێویستە ژنان ڕێگای تەندروستی بگرنە بەر، وەک خواردنی پڕ لە کالسیۆم و ڤیتامین D بۆ پاراستنی ئێسکەکان. پشکنینی بەردەوامی پزیشکی و مشتومڕ لەگەڵ پزیشک گرنگە. ھەروەھا پەرەپێدانی ھۆشیاری دەروونی و بەشداریکردن لە چالاکییە کۆمەڵایەتییەکان یارمەتی دەدات کە ئاسوودەیی دەروونی پارەزراو بێت.
هۆکاری مەترسی
- **فاکتەرەکانی گۆڕانپەزیر:**
- • جگەرەکێشان (Smoking)
- • کەمی وزە (Low physical activity)
- • خواردنی ناسەلمێنراو (Unhealthy diet)
- • کەمی ڤیتامین D
- **فاکتەرەکانی ناگۆڕانپەزیر:**
- • تەمەن (Age)
- • میراتی جینەتی (Genetic predisposition)
- • نەخۆشی خۆبەڕێوەبەری قەڵەوی (Autoimmune disorders)
- • نەشتەرگەری پێشوو لە قەڵەوی (Previous ovarian surgery)
ئالۆزەکان
- **ئاڵۆزییەکانی کورتخایەن:**
- • گەرمبوونی ناڕێک (Hot flashes)
- • خەمۆکی (Depression)
- • پەستانێکی دەروونی (Anxiety)
- • کێشەی میزکردن (Urinary problems)
- **ئاڵۆزییەکانی درێژخایەن:**
- • ئێسکپەکخوڵی (Osteoporosis)
- • نەخۆشی دڵ (Heart disease)
- • زیادبوونی کێش (Weight gain)
- • گۆڕانی دەروونی درێژخایەن (Long-term mood disorders)