وەرچەرخانی دەریچەی میترال (Mitral Valve Prolapse)
وەسف
وەرچەرخانی دەریچەی میترال (Mitral Valve Prolapse - MVP) یەکێکە لە باوترین حاڵەتەکانی ناتەواوی لە کارکردنی دەریچەکانی دڵدا. لەم حاڵەتەدا، پەڕەکانی (leaflets) دەریچەی میترال، کە دەکەوێتە نێوان گوێچکەڵەی چەپ و سکۆڵەی چەپی دڵەوە، بە شێوەیەکی ئاسایی دانەخەون. لەبری ئەوەی بە توندی دابخرێن لە کاتی گرژبوونی سکۆڵەی چەپدا، یەکێک یان هەردوو پەڕەکە بەرەو دواوە و بۆ ناو گوێچکەڵەی چەپ وەرچەرخاون یان دەچەمێنەوە (prolapse). ئەمەش وەک باڵۆنێک وایە کە بەرەو دواوە پاڵ دەنرێت. ئەم دەریچەیە ڕۆڵێکی گرنگی هەیە لە ڕێگریکردن لە گەڕانەوەی خوێن لە سکۆڵەوە بۆ گوێچکەڵە لە کاتی لێدانی دڵدا. ئەم حاڵەتە زۆربەی کات بەهۆی حاڵەتێکەوە ڕوودەدات کە پێی دەوترێت "تێکچوونی میکسۆماتۆس" (Myxomatous Degeneration). لەم حاڵەتەدا، شانەی کۆلاجینی ناو پەڕەکانی دەریچەکە لاواز و کشاو دەبێت، ئەمەش وادەکات پەڕەکان ئەستوورتر، شلتر و درێژتر ببنەوە لە ئاسایی، و توانای توند داخرانیان نامێنێت. لە زۆربەی حاڵەتەکاندا، وەرچەرخانی دەریچەی میترال حاڵەتێکی مەترسیدار نییە و زۆر کەس کە هەیانە، هیچ نیشانەیەکیان نییە و پێویستیان بە چارەسەر نییە. بەڵام لە هەندێک کەسدا، ئەم وەرچەرخانە دەبێتە هۆی ئەوەی کە دەریچەکە بە تەواوی دانەخرێت و بڕێکی کەم یان زۆر لە خوێن بەرەو دواوە و بۆ ناو گوێچکەڵەی چەپ بگەڕێتەوە. ئەم حاڵەتە پێی دەوترێت "گەڕانەوەی خوێنی دەریچەی میترال" (Mitral Regurgitation). وەرچەرخانی دەریچەی میترال حاڵەتێکی تا ڕادەیەک باوە و مەزەندە دەکرێت کاریگەری لەسەر نزیکەی ٢-٣٪ی دانیشتووانی جیهان هەبێت. لە ژناندا زیاتر باوە وەک لە پیاوان، هەرچەندە لە پیاواندا ئەگەری تووشبوون بە گەڕانەوەی خوێنی توند زیاترە. زۆرجار ئەم حاڵەتە بۆماوەییە و لەناو خێزانەکاندا دەبینرێت. هەروەها پەیوەندی هەیە بە هەندێک نەخۆشی بۆماوەیی شانە بەستەرەکانەوە، وەک نەخۆشی مارفان (Marfan syndrome) و نەخۆشی ئێهلەرس-دانلۆس (Ehlers-Danlos syndrome). گرنگیی ئەم نەخۆشییە لەوەدایە کە هەرچەندە زۆربەی کات بێ زیانە، بەڵام لە کەمینەیەک لە نەخۆشەکاندا دەکرێت ببێتە هۆی ئاڵۆزیی مەترسیدار. ئەگەر گەڕانەوەی خوێنەکە توند بێت، دەتوانێت بارگرانی لەسەر دڵ دروست بکات و بە تێپەڕبوونی کات ببێتە هۆی گەورەبوونی گوێچکەڵەی چەپ، ناڕێکی لە لێدانی دڵ (arrhythmia) وەک لەرزینی گوێچکەڵەکان (atrial fibrillation)، بەرزبوونەوەی فشاری خوێنی سییەکان (pulmonary hypertension)، و لە کۆتاییدا سستبوونی دڵ (heart failure). بۆیە گرنگە کە حاڵەتەکە بە وردی دەستنیشان بکرێت و چاودێری بکرێت بۆ ڕێگریکردن لەم ئاڵۆزییانە.
نیشانەکان
- نیشانە سەرەتاییەکان:
- • دڵەکوتە (Palpitations) - هەستکردن بە لێدانی خێرا، بەهێز، یان ناڕێکی دڵ.
- • ئازاری سنگ کە تیپی نییە (Atypical chest pain) - ئازارێکی تیژ کە پەیوەندی بە ماندووبوونەوە نییە و وەک ئازاری جەڵتەی دڵ نییە.
- • هەستکردن بە ماندوێتی و شەکەتی بێ هۆکار.
- • سەرگێژخواردن یان هەستکردن بە نزیکبوونەوە لە بوورانەوە، بەتایبەت لە کاتی هەستانەوەی خێرادا.
- • هەناسەبڕکێی سووک، بەتایبەت لە کاتی وەرزشکردن یان دڵەڕاوکێدا.
- نیشانە پێشکەوتووەکان:
- • هەناسەبڕکێی توند (Dyspnea)، بەتایبەت لە کاتی پاڵکەوتندا (Orthopnea) یان لە کاتی ئەنجامدانی چالاکیی جەستەییدا.
- • ئاوسانی قاچەکان، قولەپێ، یان سک (Edema) بەهۆی کۆبوونەوەی شلەمەنییەوە.
- • کۆکەی بەردەوام، بەتایبەت لە شەواندا یان لە کاتی پاڵکەوتندا.
- • ماندوێتییەکی زۆر توند کە ڕێگری لە ئەنجامدانی چالاکییەکانی ڕۆژانە دەکات.
- • نیشانەکانی ناڕێکی لێدانی دڵ وەک لەرزینی گوێچکەڵەکان (Atrial Fibrillation) کە دەبێتە هۆی هەستکردن بە لێدانی دڵی ناڕێک و خێرا.
هۆکارەکان
- هۆکارە سەرەکییەکان:
- • تێکچوونی میکسۆماتۆس (Myxomatous Degeneration): ئەمە باوترین هۆکارە. بریتییە لە تێکچوون و لاوازبوونی شانەی کۆلاجین و ئیلاستین لەناو پەڕەکانی دەریچەکە و ژێیەکانی دڵدا (chordae tendineae). ئەمەش دەبێتە هۆی ئەستووربوون، شلبوونەوە و کشانی پەڕەکان، کە وایان لێدەکات توانای بەتوندی داخرانیان نەمێنێت و بەرەو دواوە وەرچەرخێن.
- • نەخۆشییەکانی شانە بەستەرەکان (Connective Tissue Disorders): هەندێک نەخۆشی بۆماوەیی کە کار دەکەنە سەر شانە بەستەرەکانی لەش دەتوانن ببنە هۆی وەرچەرخانی دەریچەی میترال. دیارترینیان بریتین لە نەخۆشی مارفان (Marfan syndrome)، نەخۆشی ئێهلەرس-دانلۆس (Ehlers-Danlos syndrome)، و نەخۆشی ئێسکە نەرمە (Osteogenesis Imperfecta).
- • هۆکاری بۆماوەیی (Familial/Genetic): لە هەندێک حاڵەتدا، وەرچەرخانی دەریچەی میترال بە شێوەی بۆماوەیی لە خێزانەکاندا دەگوازرێتەوە، تەنانەت ئەگەر هیچ نەخۆشییەکی تری شانە بەستەریش بوونی نەبێت.
- هۆکارە یارمەتیدەرەکان:
- • سکۆلیۆسیس (Scoliosis) و کێشەکانی تری شێوازی ئێسکەپەیکەر.
- • هەوکردنی ناوپۆشی دڵ (Endocarditis) کە دەتوانێت زیان بە دەریچەکە بگەیەنێت.
- • نەخۆشییەکانی ماسولکەی دڵ (Cardiomyopathy).
چارەسەرەکان
- چارەسەری وەرچەرخانی دەریچەی میترال بەندە بە بوونی نیشانەکان و توندی حاڵەتەکە، بەتایبەتی بوون و پلەی گەڕانەوەی خوێن.
- زۆربەی ئەو کەسانەی کە وەرچەرخانی دەریچەی میترالیان هەیە و هیچ نیشانەیەکیان نییە یان گەڕانەوەی خوێنیان زۆر کەمە، پێویستیان بە هیچ چارەسەرێکی تایبەت نییە. پزیشک تەنها پێشنیاری چاودێری بەردەوام دەکات، کە بریتییە لە سەردانی پزیشکی دڵ و ئەنجامدانی ئیکۆی دڵ بە شێوەیەکی خولی (بۆ نموونە، هەر چەند ساڵێک جارێک) بۆ چاودێریکردنی هەر گۆڕانکارییەک لە دۆخی دەریچەکەدا.
- ئەگەر نەخۆش نیشانەی هەبێت، چارەسەرەکە ئاراستەی کۆنترۆڵکردنی نیشانەکان دەکرێت:
- • **بێتا بلۆکەرەکان (Beta-blockers):** وەک پرۆپرانۆلۆل یان مێتۆپرۆلۆل، زۆرجار بۆ کەمکردنەوەی دڵەکوتە، ئازاری سنگ، و کۆنترۆڵکردنی خێرایی لێدانی دڵ بەکاردەهێنرێن.
- • **دەرمانەکانی میزپێکەر (Diuretics):** ئەگەر گەڕانەوەی خوێن ببێتە هۆی کۆبوونەوەی شلەمەنی لە لەشدا (نیشانەی سستبوونی دڵ)، ئەم دەرمانانە یارمەتی دەرکردنی شلەمەنی زیادە دەدەن.
- • **دەرمانەکانی دژە مەیین (Anticoagulants):** وەک وارفارین یان دەرمانە نوێیەکان، ئەگەر نەخۆش تووشی لەرزینی گوێچکەڵەکان (Atrial Fibrillation) ببێت، بۆ ڕێگریکردن لە دروستبوونی کڵۆی خوێن و جەڵتەی مێشک بەکاردەهێنرێن.
- لە حاڵەتی گەڕانەوەی خوێنی توند (severe mitral regurgitation)، بەتایبەتی ئەگەر نیشانەی لێبکەوێتەوە یان کارکردنی دڵ لاواز ببێت (کەمبوونەوەی ejection fraction)، لەوانەیە پێویست بە نەشتەرگەری بکرێت. دوو بژاردەی سەرەکی هەن:
- ١. **چاککردنەوەی دەریچەی میترال (Mitral Valve Repair):** ئەمە بژاردەی پێشینەترە چونکە شانەی سروشتی دەریچەی نەخۆشەکە دەپارێزرێت. نەشتەرگەرەکە پەڕە شل بووەکان چاک دەکاتەوە، ژێیە زیادەکان لادەبات، و زۆرجار ئەڵقەیەکی دەستکرد (annuloplasty ring) دادەنێت بۆ پتەوکردنی بنکەی دەریچەکە. چاککردنەوەی دەریچە ئەنجامی باشتر و ماوەی ژیانی درێژتری هەیە بە بەراورد بە گۆڕینی.
- ٢. **گۆڕینی دەریچەی میترال (Mitral Valve Replacement):** ئەگەر چاککردنەوەی دەریچەکە ممکن نەبێت، ئەوا بە دەریچەیەکی دەستکرد دەگۆڕدرێت، کە دەکرێت میکانیکی بێت (لە کانزا دروستکراوە و پێویستی بە بەکارهێنانی دەرمانی دژە مەیین هەیە بۆ هەتاهەتایە) یان بایۆلۆجی بێت (لە شانەی ئاژەڵ دروستکراوە و تەمەنێکی دیاریکراوی هەیە).
- لە ساڵانی دواییدا، تەکنیکی نوێ و کەمتر لەشداگیر (less invasive) پەرەی سەندووە، وەک "میترالیپ" (MitraClip)، کە لە ڕێگەی بۆرییەکەوە لە خوێنبەری ڕانەوە دەگەیەنرێتە دڵ و پەڕەکانی دەریچەکە پێکەوە دەلکێنێت بۆ کەمکردنەوەی گەڕانەوەی خوێن. ئەمە بژاردەیەکی باشە بۆ ئەو نەخۆشانەی کە مەترسیی نەشتەرگەریی کراوەیان زۆرە.
پێشگری
- ڕێگرتنی سەرەتایی:
- • ناساندنی بۆماوەیی: بۆ ئەو خێزانانەی کە مێژوویەکی بەهێزی ئەم حاڵەتەیان هەیە، ڕاوێژی بۆماوەیی و پشکنینی ئەندامانی خێزان گرنگە.
- • پشکنینی پێشوەختە: ئەو کەسانەی نەخۆشییەکانی شانە بەستەرەکانیان هەیە (وەک مارفان)، پێویستە بە شێوەیەکی ڕێکخراو پشکنینی دڵیان بۆ بکرێت.
- • پاراستنی تەندروستی گشتی دڵ: پەیڕەوکردنی سیستەمێکی خۆراکی تەندروست و وەرزشکردنی بەردەوام.
- • خۆپاراستن لەو نەخۆشییانەی کە دەتوانن زیان بە دڵ بگەیەنن، وەک تای ڕۆماتیزمی.
- ڕێگرتنی لاوەکی:
- • چاودێری پزیشکی بەردەوام: سەردانکردنی پزیشکی پسپۆڕی دڵ بە شێوەیەکی ڕێک بۆ چاودێریکردنی دۆخی دەریچەکە لە ڕێگەی ئیکۆی دڵەوە.
- • کۆنترۆڵکردنی فشاری خوێن: بەکارهێنانی دەرمان بۆ دابەزاندنی فشاری خوێن ئەگەر بەرز بێت، بۆ کەمکردنەوەی بارگرانی لەسەر دڵ.
- • پاراستنی تەندروستی دەم و ددان: شوشتنی ددان بە بەردەوامی و سەردانی پزیشکی ددان بە شێوەیەکی ڕێک بۆ کەمکردنەوەی مەترسیی هەوکردنی ناوپۆشی دڵ.
- • بەکارهێنانی دەرمان: وەرگرتنی ئەو دەرمانانەی کە پزیشک بۆ کۆنترۆڵکردنی نیشانەکان یان ڕێگریکردن لە ئاڵۆزییەکان دایناوە، وەک بێتا بلۆکەرەکان.
دۆزینەوە
دەستنیشانکردنی وەرچەرخانی دەریچەی میترال بە پلەی یەکەم پشت بە پشکنینی کلینیکی و پشکنینی وێنەگری پزیشکی دەبەستێت. پرۆسەکە بەم شێوەیە دەبێت: یەکەم، پزیشک گوێ لە مێژووی پزیشکی نەخۆشەکە دەگرێت و پرسیار لەبارەی نیشانەکانەوە دەکات، وەک دڵەکوتە، ئازاری سنگ، هەناسەبڕکێ، و مێژووی خێزانی نەخۆشییەکانی دڵ. دواتر، پشکنینی جەستەیی ئەنجام دەدرێت. گرنگترین بەشی ئەم پشکنینە گوێگرتنە لە دەنگی دڵ بە بەکارهێنانی ستێسۆسکۆپ (گوێی پزیشکی). نیشانەی کلاسیکی وەرچەرخانی دەریچەی میترال بریتییە لە بیستنی "کرتەیەکی ناوەڕاستی систۆلی" (mid-systolic click). ئەم دەنگە کاتێک دروست دەبێت کە پەڕەکانی دەریچەکە لە کاتی گرژبوونی سکۆڵەدا بەرەو دواوە وەرچەرخاون. ئەگەر گەڕانەوەی خوێنیش (regurgitation) هەبێت، لەوانەیە پزیشک گوێی لە "زرنگانەوەیەکی درەنگانی систۆلی" (late systolic murmur) بێت کە دوای کرتەکە دێت. سەرەڕای پشکنینی کلینیکی، پشکنینی سەرەکی و زێڕین بۆ دڵنیابوونەوە لە دەستنیشانکردنەکە بریتییە لە "ئیکۆکاردیۆگرام" یان "ئیکۆی دڵ" (Echocardiogram). ئەم پشکنینە شەپۆلی دەنگی بەکاردەهێنێت بۆ دروستکردنی وێنەیەکی جووڵاوی دڵ. لە ڕێگەی ئیکۆی دڵەوە، پزیشک دەتوانێت بە وردی شێوە و جووڵەی پەڕەکانی دەریچەی میترال ببینێت، بوونی وەرچەرخانەکە پشتڕاست بکاتەوە، و ئەستووری پەڕەکان دیاری بکات. هەروەها، دەتوانرێت بڕ و توندی هەر گەڕانەوەیەکی خوێن بپێورێت و کاریگەرییەکەی لەسەر قەبارە و کارکردنی ژوورەکانی دڵ هەڵبسەنگێنرێت. هەندێک پشکنینی تر لەوانەیە پێویست بن، وەک: • **هێڵکاری کارەبایی دڵ (ECG or EKG):** بۆ پشکنینی چالاکیی کارەbایی دڵ و دەستنیشانکردنی هەر ناڕێکییەک لە لێدانی دڵدا. • **چاودێری هۆڵتەر (Holter Monitor):** ئامێرێکی بچووکە کە بۆ ماوەی ٢٤-٤٨ کاتژمێر لەگەڵ نەخۆش دەبێت بۆ تۆمارکردنی لێدانی دڵ و ناسینەوەی ئەو ناڕێکییانەی کە لە کاتی پشکنینی ئاساییدا دەرناکەون. • **پشکنینی ماندووبوون (Stress Test):** بۆ بینینی کاردانەوەی دڵ لە کاتی وەرزشکردندا و زانینی ئەوەی کە ئایا نیشانەکان لە کاتی ماندووبووندا خراپتر دەبن.
بەڕێوەبردن
بەڕێوەبردنی درێژخایەنی وەرچەرخانی دەریچەی میترال بریتییە لە تێکەڵەیەک لە گۆڕانکاری لە شێوازی ژیان، چاودێری پزیشکی بەردەوام، و پابەندبوون بە وەرگرتنی دەرمانەکانەوە ئەگەر پێویست بکات. ئامانجی سەرەکی بریتییە لە کەمکردنەوەی نیشانەکان، ڕێگریکردن لە خراپتربوونی حاڵەتەکە، و دوورکەوتنەوە لە ئاڵۆزییە مەترسیدارەکان. یەکێک لە گرنگترین لایەنەکانی بەڕێوەبردن بریتییە لە گۆڕانکاری لە شێوازی ژیان. پێویستە نەخۆشەکان هان بدرێن بۆ پەی
هۆکاری مەترسی
- فاکتەرەکانی گۆڕانپەزیر:
- • بەرزی فشاری خوێن (Hypertension): فشاری خوێنی بەرز دەتوانێت بارگرانی لەسەر دڵ و دەریچەکان زیاد بکات.
- • بەکارهێنانی ماددە هاندەرەکان: وەک کافایین، نیکۆتین، و هەندێک دەرمانی نایاسایی کە دەتوانن دڵەکوتە و ناڕێکی لێدانی دڵ زیاد بکەن.
- • پشتگوێخستنی تەندروستی دەم و ددان: پاکوخاوێنی خراپی دەم و ددان مەترسیی تووشبوون بە هەوکردنی ناوپۆشی دڵ (endocarditis) زیاد دەکات.
- • قەڵەوی و کێشی زیادە: دەتوانێت فشار لەسەر سیستەمی دڵ و خوێنبەرەکان دروست بکات.
- فاکتەرەکانی ناگۆڕانپەزیر:
- • مێژووی خێزانی: بوونی ئەندامێکی خێزان کە ئەم حاڵەتەی هەبێت، مەترسیی تووشبوون زیاد دەکات.
- • تەمەن: لەگەڵ چوونە تەمەنەوە، ئەگەری تێکچوونی دەریچەکە و خراپتربوونی حاڵەتەکە زیاد دەکات.
- • بوونی نەخۆشییەکانی شانە بەستەرەکان: وەک نەخۆشی مارفان یان ئێهلەرس-دانلۆس.
- • ڕەگەز: لە ژناندا باوترە، بەڵام لە پیاواندا ئاڵۆزییەکانی وەک گەڕانەوەی خوێنی توند زیاتر ڕوودەدەن.
ئالۆزەکان
- ئاڵۆزییەکانی کورتخایەن:
- • ناڕێکی لە لێدانی دڵ (Arrhythmias): وەک لێدانی زیادەی سکۆڵەکان (PVCs) یان لەرزینی گوێچکەڵەکان (Atrial Fibrillation).
- • هێرشی ترس و دڵەڕاوکێ (Panic Attacks): نیشانەکانی وەک دڵەکوتە و ئازاری سنگ دەتوانن ببنە هۆی دڵەڕاوکێی توند.
- • کەمخوێنیی کاتیی مێشک (Transient Ischemic Attacks - TIA): لە حاڵەتی دەگمەندا، کڵۆ خوێنی بچووک لەسەر دەریچەکە دروست دەبێت و دەگاتە مێشک.
- • دڵەکوتەی بەردەوام کە کاریگەری لەسەر ژیانی ڕۆژانە هەبێت.
- ئاڵۆزییەکانی درێژخایەن:
- • گەڕانەوەی خوێنی توندی دەریچەی میترال (Severe Mitral Regurgitation): ئەمە سەرەکیترین ئاڵۆزییە و دەبێتە هۆی بارگرانی لەسەر دڵ.
- • سستبوونی دڵ (Congestive Heart Failure): کاتێک دڵ توانای پەمپکردنی خوێنی پێویستی نامێنێت بەهۆی بارگرانیی زۆرەوە.
- • هەوکردنی ناوپۆشی دڵ (Infective Endocarditis): دەریچەی نائاسایی زیاتر ئامادەیە بۆ تووشبوون بە هەوکردنی بەکتریایی.
- • بەرزبوونەوەی فشاری خوێنی سییەکان (Pulmonary Hypertension): بەهۆی گەڕانەوەی خوێن و فشاری زیادە لەسەر خوێنبەرەکانی سییەکان.