هەڵمەتی دڵ (Myocardial Infarction)
وەسف
هەڵمەتی دڵ، کە بە جەڵتەی دڵیش ناسراوە، حاڵەتێکی مەترسیداری پزیشکییە کە ڕوودەدات کاتێک ڕێڕەوی خوێن بۆ بەشێک لە ماسولکەی دڵ دەپچڕێت، بەزۆری بەهۆی گیرانی دەمارە خوێنبەرەکانەوە. ئەم پچڕانە دەبێتە هۆی ئەوەی کە ماسولکەی دڵ ئۆکسجینی پێویست و ماددە خۆراکییەکان وەرنەگرێت، ئەمەش دەبێتە هۆی زیانگەیاندن و مردنی خانەکانی دڵ. خێرایی دەستنیشانکردن و چارەسەرکردن زۆر گرنگە بۆ کەمکردنەوەی زیانەکان و ڕزگارکردنی ژیانی نەخۆش. پێشکەوتنی هەڵمەتی دڵ بەزۆری پەیوەندی هەیە بە نەخۆشی دەمارە خوێنبەرەکان (Atherosclerosis). لەم نەخۆشییەدا، چەوری، کۆلیسترۆڵ و ماددەکانی تر لەسەر دیواری دەمارەکان کۆدەبنەوە و پلاک (Plaque) دروست دەکەن. ئەم پلاکە دەتوانێت گەشە بکات و ڕێڕەوی خوێن تەنگ بکاتەوە، یان لەناکاو بتەقێت و ببێتە هۆی دروستبوونی خوێنمەیین (Blood clot) کە دەمارەکە بە تەواوی دادەخات. کاتێک ڕێڕەوی خوێن دادەخرێت، ماسولکەی دڵ دەست دەکات بە مردن، ئەمەش دەبێتە هۆی هەڵمەتی دڵ. هەڵمەتی دڵ یەکێکە لە هۆکارە سەرەکییەکانی مردن لە سەرانسەری جیهاندا. بەپێی ئامارەکان، ساڵانە ملیۆنان کەس تووشی دەبن. گرنگی ئەم نەخۆشییە لەوەدایە کە دەتوانێت ژیانی کەسەکە بە شێوەیەکی بەرچاو بگۆڕێت و کاریگەری لەسەر کوالێتی ژیانی هەبێت. هەروەها، چارەسەرکردنی هەڵمەتی دڵ تێچوویەکی زۆری دەوێت و بارگرانییەکی گەورە دەخاتە سەر سیستەمی تەندروستی. بۆیە، خۆپاراستن و زوو دەستنیشانکردن و چارەسەرکردن زۆر گرنگە بۆ کەمکردنەوەی مەترسییەکان و باشترکردنی ئەنجامەکان. هۆکارەکانی مەترسی بۆ هەڵمەتی دڵ زۆرن، لەوانە پەستانی خوێنی بەرز، کۆلیسترۆڵی بەرز، جگەرەکێشان، شەکرە، قەڵەوی، کەمجووڵەیی، و مێژووی خێزانی نەخۆشییەکانی دڵ. بە گۆڕینی شێوازی ژیان و کۆنتڕۆڵکردنی ئەم هۆکارانە، دەتوانرێت مەترسی تووشبوون بە هەڵمەتی دڵ کەم بکرێتەوە. هەروەها، زانیاری و هۆشیاری دەربارەی نیشانەکان و گرنگیی زوو سەردانیکردنی پزیشک دەتوانێت ژیانی زۆر کەس ڕزگار بکات.
نیشانەکان
- نیشانە سەرەتاییەکان:
- • ئازاری سنگ: ئازارێکی گوشەر یان فشار لە سنگدا کە دەتوانێت بۆ شانەکان، مل، فەک و بازووەکان بڵاوبێتەوە.
- • هەناسەتەنگی: هەستکردن بە توندی هەناسەدان و نەتوانینی هەناسەدان بە ئاسانی.
- • ئارەقکردنەوەی سارد: ئارەقکردنەوەیەکی زۆر بەبێ ئەوەی کەسەکە گەرمی هەبێت.
- • دڵتێکەڵهاتن و ڕشانەوە: هەستکردن بە ناجۆری لە گەدەدا و ڕشانەوە.
- • سەرگێژخواردن: هەستکردن بە سووڕانەوە و لەدەستدانی هاوسەنگی.
- نیشانە پێشکەوتووەکان:
- • لەهۆشچوون: لەدەستدانی هۆشیاری بەهۆی کەمبوونەوەی ڕێژەی خوێن بۆ مێشک.
- • وەستانی دڵ: وەستانی لەناکاو و تەواوەتی لێدانی دڵ.
- • شۆکی کاردیۆجێنیک: دابەزینی پەستانی خوێن بەشێوەیەکی مەترسیدار بەهۆی لاوازی ماسولکەی دڵ.
- • هەڵئاوسانی سییەکان (Pulmonary Edema): کۆبوونەوەی شلەمەنی لە سییەکاندا کە دەبێتە هۆی هەناسەتەنگی زۆر.
- • نائارامی لێدانی دڵ (Arrhythmia): لێدانی دڵ بە شێوەیەکی ناڕێک و نائاسایی.
هۆکارەکان
- هۆکارە سەرەکییەکان:
- • نەخۆشی دەمارە خوێنبەرەکان (Atherosclerosis): کۆبوونەوەی پلاک لە دیواری دەمارەکاندا کە دەبێتە هۆی تەنگبوونەوە و ڕەقبوونی دەمارەکان. ئەمەش ڕێگری دەکات لە گەیشتنی خوێن بە دڵ.
- • خوێنمەیین (Thrombosis): دروستبوونی خوێنمەیین لەناو دەمارە خوێنبەرەکاندا کە دەبێتە هۆی گیرانی تەواوەتی دەمارەکە و پچڕانی ڕێڕەوی خوێن بۆ دڵ.
- • گرژبوونی دەمارە خوێنبەرەکان (Coronary Artery Spasm): گرژبوونی لەناکاو و توندی دەمارە خوێنبەرەکان کە دەبێتە هۆی کەمبوونەوەی ڕێژەی خوێن بۆ دڵ.
- هۆکارە یارمەتیدەرەکان:
- • پەستانی خوێنی بەرز (Hypertension)
- • کۆلیسترۆڵی بەرز (Hyperlipidemia)
- • جگەرەکێشان (Smoking)
چارەسەرەکان
- چارەسەرکردنی هەڵمەتی دڵ ئامانجیەتی ڕزگارکردنی ماسولکەی دڵ، کەمکردنەوەی ئازار، ڕێگریکردن لە ئاڵۆزییەکان، و باشترکردنی ئەنجامی درێژخایەن. چارەسەرکردن بەزۆری پێکدێت لە بەکارهێنانی دەرمان، نەشتەرگەری (ئەگەر پێویست بێت)، چاودێریکردنی پاڵپشت، و چارەسەری نوێ.
- دەرمانەکان ڕۆڵێکی گرنگیان هەیە لە چارەسەرکردنی هەڵمەتی دڵ. دەرمانە بەکارهاتووەکان بریتین لە: ئەسپرین (Aspirin) بۆ ڕێگریکردن لە دروستبوونی خوێنمەیین، نیترۆگلیسرین (Nitroglycerin) بۆ فراوانکردنی دەمارە خوێنبەرەکان و کەمکردنەوەی ئازاری سنگ، مۆرفین (Morphine) بۆ کەمکردنەوەی ئازار، ئۆکسجین (Oxygen) بۆ زیادکردنی ئاستی ئۆکسجین لە خوێندا، و دەرمانەکانی دژە خوێنمەیین (Anticoagulants) وەک هیپارین (Heparin) بۆ ڕێگریکردن لە گەشەکردنی خوێنمەیینەکان. هەروەها، دەرمانەکانی بێتا بلۆکەر (Beta-blockers) و ئەیسی ئینهیبیتەر (ACE inhibitors) بەکاردەهێنرێن بۆ کەمکردنەوەی فشاری سەر دڵ و ڕێگریکردن لە ئاڵۆزییەکان.
- ئەگەر دەمارە خوێنبەرەکان بە تەواوی گیرابن، ئەوا ڕەنگە پێویست بکات نەشتەرگەری ئەنجام بدرێت. ئەنجیۆپلاستی (Angioplasty) یەکێکە لە ڕێکارە باوەکان کە تێیدا باڵۆنێک دەخرێتە ناو دەمارە گیرخواردووەکە و هەڵدەکرێت بۆ فراوانکردنی دەمارەکە. پاشان، ستێنت (Stent) دادەنرێت بۆ ئەوەی دەمارەکە کراوە بمێنێتەوە. لە هەندێک حاڵەتدا، نەشتەرگەری بایپاس (Bypass Surgery) پێویستە، کە تێیدا دەمارێکی خوێنبەری تر لە بەشێکی تری لەشەوە دەهێنرێت و دەچێنرێت بۆ ئەوەی خوێن بە دەوری دەمارە گیرخواردووەکەدا بڕوات.
- چاودێریکردنی پاڵپشت زۆر گرنگە بۆ نەخۆشانی هەڵمەتی دڵ. ئەم چاودێریکردنە پێکدێت لە چاودێریکردنی بەردەوامی لێدانی دڵ، پەستانی خوێن، و ئاستی ئۆکسجین. هەروەها، نەخۆشەکە پێویستی بە پشوودان و کەمکردنەوەی سترێس هەیە.
- چارەسەری نوێ بۆ هەڵمەتی دڵ بەردەوام لە گەشەسەندندایە. هەندێک لەم چارەسەر
پێشگری
- ڕێگرتنی سەرەتایی:
- • وازهێنان لە جگەرەکێشان: جگەرەکێشان یەکێکە لە هۆکارە سەرەکییەکانی نەخۆشییەکانی دڵ.
- • خۆراکی تەندروست: خواردنی خۆراکێکی تەندروست کە دەوڵەمەند بێت بە میوە، سەوزە، دانەوێڵە و چەورییە تەندروستەکان.
- • وەرزشکردن: ئەنجامدانی وەرزش بە شێوەیەکی ڕێکخراو بۆ پاراستنی تەندروستی دڵ.
- • کۆنتڕۆڵکردنی پەستانی خوێن و کۆلیسترۆڵ: پشکنینی بەردەوامی پەستانی خوێن و کۆلیسترۆڵ و چارەسەرکردنی ئەگەر بەرزبوونەوە.
- ڕێگرتنی لاوەکی:
- • بەکارهێنانی دەرمانەکان بە ڕێنمایی پزیشک: بەکارهێنانی دەرمانەکان بۆ کۆنتڕۆڵکردنی پەستانی خوێن، کۆلیسترۆڵ و شەکرە.
- • گۆڕینی شێوازی ژیان: بەردەوامبوون لەسەر شێوازی ژیانی تەندروست بۆ کەمکردنەوەی مەترسی دووبارەبوونەوەی هەڵمەتی دڵ.
- • چاودێریکردنی بەردەوام: سەردانیکردنی پزیشک بە شێوەیەکی ڕێکخراو بۆ چاودێریکردنی تەندروستی دڵ.
- • بەشداریکردن لە بەرنامەکانی بووژاندنەوەی دڵ (Cardiac Rehabilitation): بەشداریکردن لە بەرنامەکانی بووژاندنەوەی دڵ بۆ فێربوونی چۆنیەتی بەڕێوەبردنی نەخۆشییەکە و باشترکردنی کوالێتی ژیان.
دۆزینەوە
دەستنیشانکردنی هەڵمەتی دڵ پشت دەبەستێت بە چەندین هەنگاو کە پێکدێن لە پشکنینی کلینیکی، پشکنینی تاقیگەیی، وێنەگرتن، و پشکنینی تایبەت. سەرەتا، پزیشک پشکنینی جەستەیی بۆ نەخۆشەکە دەکات و گوێ لە لێدانی دڵی دەگرێت و پرسیار دەربارەی نیشانەکان و مێژووی پزیشکی دەکات. ئەم زانیارییانە یارمەتیدەرن بۆ ئەوەی پزیشک گومانی هەڵمەتی دڵی هەبێت. پاشان، پشکنینی تاقیگەیی ئەنجام دەدرێت، لەوانە پشکنینی خوێن بۆ دیاریکردنی ئاستی ئەنزیمەکانی دڵ (Cardiac enzymes) وەک ترۆپۆنین (Troponin) و کریاتین کینیز (Creatine Kinase - CK-MB). بەرزبوونەوەی ئاستی ئەم ئەنزیمانە نیشانەی زیانگەیاندنە بە ماسولکەی دڵ. هەروەها، پشکنینی خوێن بۆ دیاریکردنی ئاستی کۆلیسترۆڵ و شەکرەش ئەنجام دەدرێت بۆ دیاریکردنی هۆکارەکانی مەترسی. وێنەگرتن بە ئامێری ئەلیکترۆکاردیۆگرام (Electrocardiogram - ECG) یەکێکە لە گرنگترین پشکنینەکان بۆ دەستنیشانکردنی هەڵمەتی دڵ. ئەم پشکنینە چالاکییە کارەباییەکانی دڵ تۆمار دەکات و دەتوانێت نیشانەکانی زیانگەیاندن بە ماسولکەی دڵ و نائارامی لێدانی دڵ دەستنیشان بکات. هەروەها، ئەنجامدانی ئێکۆکاردیۆگرام (Echocardiogram) یارمەتیدەرە بۆ بینینی جووڵەی ماسولکەی دڵ و دیاریکردنی ئەو بەشانەی کە زیانیان بەرکەوتووە. لە هەندێک حاڵەتدا، پشکنینی تایبەتتر پێویستە، وەک ئەنجیۆگرافی دەمارە خوێنبەرەکان (Coronary Angiography). لەم پشکنینەدا، بۆیەیەک دەخرێتە ناو دەمارە خوێنبەرەکانەوە و بە بەکارهێنانی تیشکی ئێکس وێنەی دەمارەکان دەگیرێت بۆ دیاریکردنی ئەو شوێنانەی کە تەنگبوونەتەوە یان گیراون. ئەنجیۆگرافی ڕێگەخۆشکەرە بۆ ئەوەی پزیشک بڕیار بدات کە ئایا پێویستە چارەسەری دەرمانی، ئەنجیۆپلاستی (Angioplasty) یان نەشتەرگەری بایپاس (Bypass Surgery) ئەنجام بدرێت.
بەڕێوەبردن
بەڕێوەبردنی درێژخایەن و شوێنکەوتنی بەردەوام پێویستە.
هۆکاری مەترسی
- فاکتەرەکانی گۆڕانپەزیر:
- • جگەرەکێشان: وازهێنان لە جگەرەکێشان مەترسییەکە بەشێوەیەکی بەرچاو کەم دەکاتەوە.
- • پەستانی خوێنی بەرز: کۆنتڕۆڵکردنی پەستانی خوێن بە دەرمان و شێوازی ژیانی تەندروست.
- • کۆلیسترۆڵی بەرز: دابەزاندنی ئاستی کۆلیسترۆڵ بە دەرمان و خۆراکی تەندروست.
- • قەڵەوی و کەمجووڵەیی: کەمکردنەوەی کێش و ئەنجامدانی وەرزش بە شێوەیەکی ڕێکخراو.
- فاکتەرەکانی ناگۆڕانپەزیر:
- • تەمەن: مەترسی تووشبوون بە هەڵمەتی دڵ لەگەڵ زیادبوونی تەمەندا زیاد دەکات.
- • ڕەگەز: پیاوان زیاتر لە ئافرەتان مەترسی تووشبوونیان هەیە، بەتایبەتی لە تەمەنە بچووکەکاندا.
- • مێژووی خێزانی: ئەگەر کەسێک لە خێزانەکەت تووشی نەخۆشییەکانی دڵ بووبێت، ئەوا مەترسی تووشبوونی تۆش زیاترە.
- • نەژاد: هەندێک نەژاد زیاتر مەترسی تووشبوونیان هەیە بە نەخۆشییەکانی دڵ.
ئالۆزەکان
- ئاڵۆزییەکانی کورتخایەن:
- • نائارامی لێدانی دڵ (Arrhythmia): لێدانی دڵ بە شێوەیەکی ناڕێک و نائاسایی کە دەتوانێت مەترسیدار بێت.
- • وەستانی دڵ (Cardiac Arrest): وەستانی لەناکاو و تەواوەتی لێدانی دڵ.
- • شۆکی کاردیۆجێنیک (Cardiogenic Shock): دابەزینی پەستانی خوێن بەشێوەیەکی مەترسیدار بەهۆی لاوازی ماسولکەی دڵ.
- • دڕانی ماسولکەی دڵ (Myocardial Rupture): دڕان لە ماسولکەی دڵدا کە دەبێتە هۆی خوێنبەربوونی زۆر.
- ئاڵۆزییەکانی درێژخایەن:
- • سستی دڵ (Heart Failure): لاوازبوونی ماسولکەی دڵ و نەتوانینی پاڵنانی خوێن بە شێوەیەکی پێویست.
- • نائارامی لێدانی دڵ (Arrhythmia): بەردەوامی لێدانی دڵ بە شێوەیەکی ناڕێک و نائاسایی.
- • ئانوریسم (Aneurysm): فراوانبوونی بەشێک لە دیواری دڵ کە دەتوانێت بتەقێت.
- • جەڵتەی مێشک (Stroke): دروستبوونی خوێنمەیین کە دەچێت بۆ مێشک و دەبێتە هۆی جەڵتە.