هەوکردنی پەردەی دڵ (Pericarditis)

وەسف

هەوکردنی پەردەی دڵ، کە بە زمانی پزیشکی پێی دەوترێت "پەریکاردایتیس"، بریتییە لە ئاوسان و هەوکردنی پەردەی دڵ (پەریکاردیۆم). پەریکاردیۆم کیسەیەکی دوو توێی تەنکە کە دەوری دڵی داوە. ئەم پەردەیە دوو ئەرکی سەرەکی هەیە: یەکەم، یارمەتی دڵ دەدات لە شوێنی خۆیدا لەناو سنگدا جێگیر بێت و زیاد لە پێویست نەجوڵێت. دووەم، بڕێکی کەم شلەی تێدایە کە وەک چەورکەرێک کاردەکات و ڕێگری دەکات لە لێکخشاندنی توێیەکانی پەردەکە لەگەڵ دڵ لە کاتی لێدانیدا. کاتێک ئەم پەردەیە هەودەکات، توێیەکانی ئاوسان و سوور دەبنەوە و دەتوانن لە یەکتر بخشێن، ئەمەش دەبێتە هۆی ئازارێکی تیژی سنگ. هۆکاری هەوکردنی پەردەی دڵ زۆرجار نادیارە و پێی دەوترێت "ئیدیۆپاسیک"، بەڵام پزیشکان پێیان وایە کە زۆربەی ئەم حاڵەتانە بەهۆی هەوکردنی ڤایرۆسییەوە ڕوودەدەن، وەک ڤایرۆسی ئەنفلۆنزا یان کۆکساکی. هۆکارەکانی تر بریتین لە هەوکردنی بەکتریایی، نەخۆشییە بەرگرییە خودیەکان (وەک لوپوس و ڕۆماتیزم)، سستبوونی گورچیلە، جەڵتەی دڵ، یان دوای نەشتەرگەری دڵ. ئەم نەخۆشییە دەتوانێت تووشی خەڵک ببێت لە هەموو تەمەنێکدا، بەڵام زیاتر لە پیاوانی تەمەن ١٦ بۆ ٦٥ ساڵیدا باوە. هەرچەندە زۆربەی حاڵەتەکان سووکن و خۆیان چاک دەبنەوە، بەڵام گرنگە بە جددی وەربگیرێت چونکە دەتوانێت ببێتە هۆی ئاڵۆزی مەترسیدار. یەکێک لە دەرئەنجامەکانی هەوکردنی پەردەی دڵ کۆبوونەوەی شلەی زیادەیە لە نێوان دوو توێیەکەی پەردەکەدا، کە پێی دەوترێت "پەریکاردیال ئیفیوژن". ئەگەر بڕی شلەکە زۆر زیاد بکات، دەتوانێت فشار بخاتە سەر دڵ و ڕێگری بکات لەوەی بە باشی پڕ بێتەوە لە خوێن. ئەم حاڵەتە مەترسیدارە پێی دەوترێت "تەسکبوونەوەی دڵ بەهۆی شلەوە" (Cardiac Tamponade) و پێویستی بە چارەسەری بەپەلە هەیە. لە هەندێک حاڵەتی دەگمەندا، هەوکردنەکە دەتوانێت ببێتە درێژخایەن و ببێتە هۆی ئەستووربوون و ڕەقبوونی پەردەی دڵ، کە پێی دەوترێت "هەوکردنی پەردەی دڵی تەسککەرەوە" (Constrictive Pericarditis). ئەمەش کارایی دڵ کەمدەکاتەوە و پێویستی بە چارەسەری پزیشکی ورد هەیە. بۆیە، ناسینەوەی نیشانەکان و دەستنیشانکردنی زووی هەوکردنی پەردەی دڵ زۆر گرنگە. ئازاری سنگ کە بەهۆی ئەم نەخۆشییەوە دروست دەبێت، زۆرجار لەگەڵ ئازاری جەڵتەی دڵ تێکەڵ دەکرێت، بۆیە هەر کەسێک ئازاری سنگی هەبوو، پێویستە سەردانی پزیشک بکات بۆ دڵنیابوونەوە. چارەسەری گونجاو نەک تەنها نیشانەکان کەمدەکاتەوە، بەڵکو ڕێگریش دەکات لە دووبارەبوونەوەی نەخۆشییەکە و ڕوودانی ئاڵۆزییە مەترسیدارەکان.

نیشانەکان

• نیشانە سەرەتاییەکان:
• • ئازارێکی تیژی چەقۆئاسا لە ناوەڕاست یان لای چەپی سنگدا، کە لەوانەیە بۆ شان و ملی چەپ بڵاوبێتەوە.
• • ئازارەکە لە کاتی هەناسەدانی قووڵ، کۆکین، یان پاڵکەوتندا خراپتر دەبێت.
• • ئازارەکە لە کاتی دانیشتن و خۆچەماندنەوە بۆ پێشەوە باشتر دەبێت.
• • تا و لەرز.
• • هەستکردن بە ماندوێتی و بێهێزی گشتی.
• نیشانە پێشکەوتووەکان:
• • هەناسە تەنگی، بەتایبەتی لە کاتی پاڵکەوتندا.
• • لێدانی دڵی خێرا یان ناڕێک (دڵەکوتێ).
• • کۆکەی وشک.
• • ئاوسانی قاچەکان، پاژنەکان، یان سک (نیشانەی کۆبوونەوەی شلەی زۆر).
• • سەرگێژخواردن یان بوورانەوە بەهۆی نزمی فشاری خوێنەوە (لە حاڵەتی توندی وەک Cardiac Tamponade).

هۆکارەکان

• هۆکارە سەرەکییەکان:
• • نادیار (Idiopathic): لە زۆربەی حاڵەتەکاندا (نزیکەی ٨٠-٩٠٪)، هۆکاری سەرەکی هەوکردنی پەردەی دڵ نادۆزرێتەوە. پزیشکان گومان دەکەن کە زۆربەی ئەم حاڵەتانە بەهۆی هەوکردنێکی ڤایرۆسییەوە ڕوودەدەن کە دەستنیشان نەکراوە.
• • هەوکردنی ڤایرۆسی: ڤایرۆسەکان باوترین هۆکاری ناسراون. ڤایرۆسەکانی وەک کۆکساکی (Coxsackievirus)، ئیکۆڤایرۆس (Echovirus)، ئەدینۆڤایرۆس (Adenovirus)، و ڤایرۆسی ئەنفلۆنزا دەتوانن ببنە هۆی هەوکردنی پەردەی دڵ.
• • نەخۆشییە بەرگرییە خودیەکان (Autoimmune Diseases): ئەو نەخۆشییانەی کە سیستەمی بەرگری لەش هێرش دەکاتە سەر شانەکانی خۆی، وەک لوپوس (Lupus)، ڕۆماتیزم (Rheumatoid Arthritis)، و سکلێرۆدێرما (Scleroderma)، دەتوانن ببنە هۆی هەوکردنی پەردەی دڵ.
• هۆکارە یارمەتیدەرەکان:
• • دوای جەڵتەی دڵ (Post-myocardial infarction pericarditis یان Dressler's syndrome).
• • سستبوونی درێژخایەنی گورچیلە (Uremic pericarditis).
• • دوای نەشتەرگەری دڵ یان برینداربوونی سنگ.

چارەسەرەکان

• چارەسەری هەوکردنی پەردەی دڵ بەندە بە هۆکار و توندی نەخۆشییەکە. ئامانجی سەرەکی چارەسەر بریتییە لە کەمکردنەوەی ئازار و هەوکردن، چارەسەرکردنی هۆکاری بنەڕەتی (ئەگەر زانرا)، و ڕێگریکردن لە ئاڵۆزییەکان.
• **چارەسەری دەرمانی:**
• • **دژەهەوکردنە ناستیرۆیدەکان (NSAIDs):** ئەمە هێڵی یەکەمی چارەسەرە. دەرمانی وەک ئایبوپڕۆفین (Ibuprofen) بە ژەمی بەرز یان ئەسپرین بەکاردەهێنرێت بۆ کۆنترۆڵکردنی هەوکردن و ئازار.
• • **کۆڵچیسین (Colchicine):** ئەم دەرمانە کاریگەرییەکی زۆر باشی هەیە لە کەمکردنەوەی هەوکردن. زۆرجار لەگەڵ NSAIDs بەکاردەهێنرێت بۆ چارەسەری یەکەمجاری نەخۆشییەکە و، گرنگتر لەوە، بۆ کەمکردنەوەی مەترسی دووبارەبوونەوەی.
• • **کۆرتیکۆستیرۆیدەکان (Corticosteroids):** دەرمانی وەک پرێدنیزۆن (Prednisone) تەنها لەو حاڵەتانەدا بەکاردەهێنرێت کە نەخۆش وەڵامی بۆ NSAIDs و کۆڵچیسین نەبێت، یان ئەگەر هۆکاری هەوکردنەکە نەخۆشییەکی بەرگری خودی بێت. بەکارهێنانی ئەم دەرمانانە سنووردارە چونکە لەوانەیە مەترسی دووبارەبوونەوە زیاد بکەن.
• **چارەسەری پاڵپشتی:**
• پشوودان و دوورکەوتنەوە لە چالاکی جەستەیی قورس زۆر گرنگە تاوەکو نیشانەکان نامێنن و پشکنینەکانی هەوکردن ئاسایی دەبنەوە. ئەمە یارمەتی دڵ دەدات چاک ببێتەوە و مەترسی ئاڵۆزییەکان کەمدەکاتەوە.
• **چارەسەری نەشتەرگەری و ڕێکارە پزیشکییەکان:**
• • **پەریکاردیۆسێنتێسیس (Pericardiocentesis):** ئەگەر بڕێکی زۆر شلە کۆببێتەوە و ببێتە هۆی (Cardiac Tamponade)، پزیشک دەرزییەک یان کەتەرێکی بچووک بەکاردەهێنێت بۆ کێشانەوەی شلەکە لە پەردەی دڵ. ئەمە ڕێکارێکی بەپەلەیە و ژیانی نەخۆش ڕزگار دەکات.
• • **پەریکاردیێکتۆمی (Pericardiectomy):** لە حاڵەتی هەوکردنی پەردەی دڵی تەسککەرەوەی درێژخایەن (Constrictive Pericarditis) یان هەوکردنی دووبارەبووەوەی توند، لەوانەیە پێویست بە نەشتەرگەری بکرێت بۆ لابردنی بەشێک یان هەموو پەردەی دڵ.
• ئەگەر هۆکاری هەوکردنەکە بەکتریایی بێت، ئەنتیبایۆتیک بەکاردەهێنرێت. ئەگەریش بەهۆی نەخۆشییەکی ترەوە بێت وەک سستبوونی گورچیلە، چارەسەرکردنی ئەو نەخۆشییە بنەڕەتییە کلیلی چاکبوونەوەیە.

پێشگری

• ڕێگرتنی سەرەتایی:
• • وەرگرتنی پێکوتەکان: وەرگرتنی پێکوتەی ساڵانەی ئەنفلۆنزا و پێکوتەکانی تر وەک COVID-19 بۆ کەمکردنەوەی مەترسی هەوکردنە ڤایرۆسییەکان.
• • پاکوخاوێنی: شوشتنی دەستەکان بە بەردەوامی و خۆپاراستن لە کەسانی نەخۆش.
• • چارەسەری خێرای هەوکردنەکان: وەرگرتنی چارەسەری گونجاو بۆ هەر هەوکردنێکی بەکتریایی یان ڤایرۆسی.
• • کۆنترۆڵکردنی نەخۆشییە درێژخایەنەکان: بەڕێوەبردنی باشی نەخۆشییەکانی وەک سستبوونی گورچیلە و نەخۆشییە بەرگرییە خودیەکان.
• ڕێگرتنی لاوەکی:
• • پابەندبوون بە دەرمانەکانەوە: بەکارهێنانی تەواوی ئەو دەرمانانەی پزیشک دیاری کردوون، بەتایبەتی کۆڵچیسین (Colchicine) کە یارمەتیدەرە لە ڕێگریکردن لە دووبارەبوونەوەی نەخۆشییەکە.
• • پشوودان و خۆپاراستن لە ماندووبوونی جەستەیی: دوورکەوتنەوە لە وەرزشی قورس بۆ ماوەیەک کە پزیشک دیاری دەکات (زۆرجار ٣ مانگ) تا هەوکردنەکە بە تەواوی نامێنێت.
• • چاودێری پزیشکی بەردەوام: سەردانکردنی پزیشکی پسپۆڕی دڵ بە شێوەیەکی ڕێک و پێک بۆ چاودێریکردنی دۆخەکە.
• • ناسینی نیشانەکانی دووبارەبوونەوە: ئاگاداربوون لە نیشانەکانی وەک ئازاری سنگ و پەیوەندیکردن بە پزیشکەوە لە کاتی دەرکەوتنیاندا.

دۆزینەوە

دەستنیشانکردنی هەوکردنی پەردەی دڵ پشت بە کۆمەڵێک هەنگاو دەبەستێت کە بریتین لە وەرگرتنی مێژووی نەخۆشی، پشکنینی جەستەیی، و ئەنجامدانی چەند پشکنینێکی تایبەت. یەکەم هەنگاو گوێگرتنە لە چیرۆکی نەخۆشەکە، بەتایبەتی جۆری ئازاری سنگەکەی؛ ئازارێک کە بە هەناسەی قووڵ و پاڵکەوتن زیاد دەکات و بە دانیشتن و خۆچەماندنەوە بۆ پێشەوە کەم دەکات، گومانی نەخۆشییەکە بەهێز دەکات. لە کاتی پشکنینی جەستەییدا، پزیشک بە بەکارهێنانی ستێسۆسکۆپ (بیستۆک) گوێ لە لێدانی دڵ دەگرێت. یەکێک لە نیشانە کلاسیکییەکانی ئەم نەخۆشییە بریتییە لە بیستنی دەنگێکی تایبەت کە پێی دەوترێت "خشەی پەردەی دڵ" (Pericardial Friction Rub). ئەم دەنگە وەک خشەی دوو پارچە چەرمی وشک وایە و بەهۆی لێکخشاندنی توێیە هەوکردووەکانی پەردەی دڵەوە دروست دەبێت. بۆ دڵنیابوونەوە، چەند پشکنینێک ئەنجام دەدرێت: ١. **هێڵکاری کارەبایی دڵ (ECG or EKG):** ئەم پشکنینە چالاکی کارەبایی دڵ تۆمار دەکات. لە حاڵەتی هەوکردنی پەردەی دڵدا، گۆڕانکاری تایبەت لە شەپۆلەکانی ECG دا دەبینرێت (وەک بەرزبوونەوەی گشتیی ST segment) کە جیاوازە لە گۆڕانکارییەکانی جەڵتەی دڵ. ٢. **ئیکۆی دڵ (Echocardiogram):** ئەمە پشکنینێکی زۆر گرنگە کە شەپۆلی دەنگی بەکاردەهێنێت بۆ دروستکردنی وێنەی جوڵاوی دڵ. دەتوانێت هەوکردنی پەردەکە و کۆبوونەوەی شلەی زیادە (Pericardial Effusion) نیشان بدات و هەڵسەنگاندن بۆ کارایی دڵ بکات. ٣. **پشکنینی خوێن:** پشکنینی خوێن دەتوانێت نیشانەکانی هەوکردن لە لەشدا دەربخات، وەک بەرزبوونەوەی پرۆتینی C-reactive (CRP) و خێرایی نیشتنی خڕۆکە سوورەکان (ESR). هەروەها پشکنینی ترۆپۆنین ئەنجام دەدرێت بۆ دڵنیابوونەوە لەوەی کە ئازارەکە بەهۆی جەڵتەی دڵەوە نییە. ٤. **تیشکی سنگی ئێکس (Chest X-ray):** ئەگەر بڕێکی زۆر شلە کۆبووبێتەوە، لەوانەیە قەبارەی دڵ لە وێنەی تیشکەکەدا گەورەتر دەربکەوێت. ٥. **سی تی سکان (CT Scan) یان ئێم ئاڕ ئای (MRI)ی دڵ:** ئەم پشکنینانە وێنەی وردتری پەردەی دڵ و شانەکانی دەوروبەری دابین دەکەن و یارمەتیدەرن لە دەستنیشانکردنی ئاڵۆزییەکانی وەک هەوکردنی تەسککەرەوە.

بەڕێوەبردن

بەڕێوەبردنی درێژخایەنی هەوکردنی پەردەی دڵ گرنگییەکی تایبەتی هەیە، بەتایبەت بۆ ڕێگریکردن لە دووبارەبوونەوەی نەخۆشییەکە و چاودێریکردنی هەر ئاڵۆزییەک. یەکەم و گرنگترین هەنگاو پابەندبوونی تەواوە بەو پلانە چارەسەرییەی کە پزیشکی پسپۆڕی دڵ دایناوە. ئەمە بەکارهێنانی ڕێک و پێکی دەرمانەکان دەگرێتەوە، بەتایبەتی کۆڵچیسین کە دەورێکی سەرەکی هەیە لە کەمکردنەوەی ئەگەری دووبارەبوونەوە. گۆڕانکاری لە شێوازی ژیاندا پێویستە. دوای چاکبوونەوە لە قۆناغی یەکەم، نەخۆش دەبێت بە هێواشی و وردە وردە بگەڕێتەوە بۆ چالاکییە جەستەییەکانی. پزیشکان زۆرجار ئامۆژگاری دەکەن کە بۆ ماوەی چەند مانگێک (بەتایبەتی ٣ مانگ) دووربکەونەوە لە وەرزشی قورس و ماندووکەر، چونکە چالاکی جەستەیی زۆر دەتوانێت هەوکردنەکە بوروژێنێتەوە. چاودێری بەردەوام لای پزیشکی پسپۆڕی دڵ زۆر گرنگە. ئەم چاودێرییە بریتییە لە سەردانی ڕێک و پێک، ئەنجامدانی دووبارەی ئیکۆی دڵ بۆ دڵنیابوونەوە لەوەی شلەی زیادە کۆنەبووەتەوە، و پشکنینی خوێن بۆ چاودێریکردنی نیشانەکانی هەوکردن (وەک CRP). ئەم پشکنینانە یارمەتیدەرن لە دڵنیابوونەوە لەوەی کە هەوکردنەکە بە تەواوی کۆنترۆڵ کراوە پێش وەستاندنی دەرمانەکان. نەخۆش دەبێت هۆشیار بکرێتەوە سەبارەت بە نیشانەکانی دووبارەبوونەوە، وەک گەڕانەوەی ئازاری سنگ، تاوەکو لە کاتی ڕوودانیاندا بە زووترین کات پەیوەندی بە پزیشکەوە بکات.

هۆکاری مەترسی

• فاکتەرەکانی گۆڕانپەزیر:
• • کۆنترۆڵنەکردنی نەخۆشییە درێژخایەنەکان: کۆنترۆڵنەکردنی باشی نەخۆشییەکانی وەک سستبوونی گورچیلە یان نەخۆشییە بەرگرییە خودیەکان مەترسییەکە زیاد دەکات.
• • بەرکەوتن بە هەوکردنەکان: نەگرتنەبەری ڕێوشوێنی خۆپارێزی لە هەوکردنە ڤایرۆسییەکان (وەک وەرنەگرتنی پێکوتەی ئەنفلۆنزا).
• • بەکارهێنانی هەندێک دەرمان: هەندێک دەرمان دەتوانن وەک کاریگەری لاوەکی ببنە هۆی هەوکردنی پەردەی دڵ.
• • برینداربوونی سنگ: خۆپاراستن لەو چالاکییانەی کە ئەگەری بریندارکردنی سنگیان هەیە.
• فاکتەرەکانی ناگۆڕانپەزیر:
• • تەمەن: زیاتر لە کەسانی تەمەن ١٦ بۆ ٦٥ ساڵیدا باوە.
• • ڕەگەز: پیاوان زیاتر لە ژنان تووش دەبن.
• • مێژووی پێشووی نەخۆشییەکە: ئەو کەسانەی جارێک تووش بوون، ئەگەری دووبارەبوونەوەی لایان زیاترە.
• • مێژووی جەڵتەی دڵ یان نەشتەرگەری دڵ.

ئالۆزەکان

• ئاڵۆزییەکانی کورتخایەن:
• • کۆبوونەوەی شلەی زیادە لە پەردەی دڵدا (Pericardial Effusion).
• • تەسکبوونەوەی دڵ بەهۆی شلەوە (Cardiac Tamponade): حاڵەتێکی پزیشکی بەپەلەیە کە تێیدا شلەی زیادە فشار دەخاتە سەر دڵ و ڕێگری لە کارکردنی ئاسایی دەکات.
• • هەوکردنی دووبارەبووەوەی پەردەی دڵ (Recurrent Pericarditis): نزیکەی ١٥-٣٠٪ ی نەخۆشەکان تووشی دووبارەبوونەوە دەبن.
• • ئازاری درێژخایەنی سنگ.
• ئاڵۆزییەکانی درێژخایەن:
• • هەوکردنی پەردەی دڵی تەسککەرەوە (Constrictive Pericarditis): حاڵەتێکی دەگمەن بەڵام مەترسیدارە کە تێیدا پەردەی دڵ ئەستوور، ڕەق و بریندار دەبێت، کە دەبێتە هۆی سنووردارکردنی توانای دڵ بۆ پڕبوونەوە لە خوێن.
• • هەوکردنی درێژخایەنی پەردەی دڵ (Chronic Pericarditis): کاتێک هەوکردنەکە زیاتر لە ٣ مانگ دەخایەنێت.
• • سستبوونی دڵ (Heart Failure): بەهۆی کاریگەری درێژخایەنی هەوکردنی تەسککەرەوە لەسەر کارایی دڵ.
• • پێویستبوون بە نەشتەرگەری لابردنی پەردەی دڵ (Pericardiectomy).

بەش

تاگ