هەوکردنی ناوپەردەی دڵ (Endocarditis)

وەسف

هەوکردنی ناوپەردەی دڵ، کە بە ئینگلیزی پێی دەوترێت (Endocarditis)، بریتییە لە هەوکردنێکی مەترسیدار لە ناوپۆشی ژوورەکانی دڵ و زمانەکانی دڵ (endocardium). ئەم حاڵەتە کاتێک ڕوودەدات کە میکرۆبەکان، بەتایبەتی بەکتریا، لە ڕێگەی خوێنەوە دەگەنە دڵ و لەسەر ناوچە زیانلێکەوتووەکانی دڵ یان زمانە دەستکردەکان نیشتەجێ دەبن. ئەم میکرۆبانە دەست دەکەن بە دروستکردنی کۆمەڵگەیەک کە پێی دەوترێت "ڤێجێتەیشن" (vegetation)، کە بریتییە لە تێکەڵەیەک لە بەکتریا، خانەکانی خوێن (خڕۆکە سپییەکان و پەڕەکانی خوێن)، و پڕۆتینی فایبرین. ئەم ڤێجێتەیشنە دەتوانێت زیانێکی گەورە بە زمانەکانی دڵ بگەیەنێت، ببێتە هۆی تێکچوونی فرمانیان و لە ئەنجامدا ببێتە هۆی سستبوونی دڵ. پرۆسەی گەشەکردنی نەخۆشییەکە بەزۆری بە چوونەژوورەوەی بەکتریا بۆ ناو سووڕی خوێن دەست پێدەکات (bacteremia). ئەمە دەکرێت لە کاتی کارە ئاساییەکانی وەک پاککردنەوەی ددان، یان لە ڕێگەی برینێکی پێست، بەکارهێنانی دەرزی پیسبوو، یان لە کاتی نەشتەرگەریدا ڕووبدات. لە کەسێکی تەندروستدا، سیستەمی بەرگری لەش بە خێرایی ئەم بەکتریایانە لەناودەبات. بەڵام لەو کەسانەی کە کێشەیەکی پێشووتریان لە دڵدا هەیە، وەک زمانەی دڵیان زیانی پێگەیشتووە، زمانەی دەستکردیان هەیە، یان کێشەی زگماکی دڵیان هەیە، ڕووی ناوەوەی دڵیان ناتەختە و زیاتر ئامادەیە بۆ نیشتنی بەکتریا. کاتێک بەکتریاکان لەسەر ئەم ڕووە ناتەختانە نیشتەجێ دەبن، دەست دەکەن بە زۆربوون و ڤێجێتەیشن دروست دەکەن. هەوکردنی ناوپەردەی دڵ حاڵەتێکی دەگمەن نییە بەڵام زۆر مەترسیدارە. ئەگەر بە خێرایی دەستنیشان نەکرێت و چارەسەر نەکرێت، ڕێژەی مردن بەهۆیەوە زۆر بەرزە. گرنگییەکەی لەوەدایە کە دەتوانێت ببێتە هۆی ئاڵۆزی کوشندە، وەک سستبوونی توندی دڵ، بڵاوبوونەوەی هەوکردنەکە بۆ بەشەکانی تری لەش لە ڕێگەی پارچە بچووکی ڤێجێتەیشنەوە (septic emboli) کە دەتوانێت جەڵتەی مێشک، سییەکان، گورچیلە، یان سپڵ دروست بکات. هەروەها دەتوانێت ببێتە هۆی دروستبوونی دومەڵ (abscess) لەناو ماسولکەی دڵدا. بۆیە، هۆشیاری دەربارەی نیشانەکانی و هۆکارە مەترسیدارەکانی زۆر گرنگە، بەتایبەتی بۆ ئەو کەسانەی کە لە مەترسیدان. زوو دەستنیشانکردن و دەستپێکردنی چارەسەری چڕی دژەزیندەییەکان (ئەنتی بایۆتیک) کلیلی سەرکەوتنە لە چارەسەرکردنی ئەم نەخۆشییەدا و کەمکردنەوەی ئاڵۆزییەکانی. چارەسەرکردن زۆرجار پێویستی بە مانەوە لە نەخۆشخانە و وەرگرتنی دەرمانی دژەزیندەیی لە ڕێگەی خوێنهێنەرەوە بۆ ماوەی چەندین هەفتە هەیە، و لە هەندێک حاڵەتی تونددا، ڕەنگە پێویست بە نەشتەرگەری بکات بۆ چاککردنەوە یان گۆڕینی زمانە زیانلێکەوتووەکە.

نیشانەکان

• نیشانە سەرەتاییەکان:
• • تا و لەرز: هەستکردن بە گەرمبوون و لەرزینێکی نائاسایی، کە زۆرجار نیشانەی یەکەمی هەوکردنە لە لەشدا.
• • ئارەقەکردنەوەی شەوانە: ئارەقەکردنەوەیەکی زۆر و نائاسایی لە کاتی خەودا.
• • هەستکردن بە ماندوویەتی و بێهێزییەکی گشتی: هەستکردن بە شەکەتییەکی زۆر کە بە پشوودان باش نابێت.
• • ئازاری ماسولکە و جومگەکان: هاوشێوەی نیشانەکانی ئەنفلۆنزا.
• • دابەزینی کێش و نەمانی ئارەزووی خواردن: لەدەستدانی کێش بەبێ هۆکارێکی دیاریکراو.
• نیشانە پێشکەوتووەکان:
• • دەنگەدەنگی نوێ یان گۆڕاو لە دڵدا (New or changed heart murmur): پزیشک لە کاتی گوێگرتن لە دڵ بە بیستۆک هەستی پێدەکات، کە نیشانەی تێکچوونی فرمانی زمانەکانە.
• • هەناسەتووندی: بەتایبەتی لە کاتی چالاکی جەستەیی یان پاڵکەوتندا، کە نیشانەی سستبوونی دڵە.
• • ئازاری سنگ: کە لەوانەیە لە کاتی هەناسەداندا خراپتر بێت.
• • ئاوسانی قاچەکان، پێیەکان، یان سک: بەهۆی کۆبوونەوەی شلە لە لەشدا (ئیدێما) لە ئەنجامی سستبوونی دڵ.
• • پەڵەی بچووکی سوور یان مۆر لەسەر پێست (petechiae)، لەژێر نینۆکەکان (splinter hemorrhages)، یان لە سپیایی چاودا.

هۆکارەکان

• هۆکارە سەرەکییەکان:
• • بەکتریا (Bacteria): باوترین هۆکاری هەوکردنی ناوپەردەی دڵە. بەکتریاکان لە ڕێگەی چالاکییە ڕۆژانەییەکانەوە وەک خواردن یان پاککردنەوەی ددان، یان لە ڕێگەی برین و کردەوە پزیشکییەکانەوە دەچنە ناو خوێنەوە. باوترین جۆرەکانی بریتین لە *Staphylococcus aureus* (کە زۆرجار لە ڕێگەی پێستەوە دێت) و *Streptococcus viridans* (کە بە شێوەیەکی ئاسایی لە دەمدا هەیە).
• • کەڕوو (Fungi): هۆکارێکی کەمتر باوە بەڵام زۆر مەترسیدارترە. تووشبوون بە کەڕوو زیاتر لەو کەسانەدا ڕوودەدات کە سیستەمی بەرگرییان لاوازە، وەک ئەوانەی چارەسەری کیمیایی وەردەگرن، یان ئەوانەی بۆ ماوەیەکی درێژ دژەزیندەیی بەکاردەهێنن، یان بەکارهێنەری ماددە هۆشبەرەکانن لە ڕێگەی دەرزییەوە.
• • میکرۆبی تر: لە حاڵەتی دەگمەندا، میکرۆبی تر وەک مایکرۆباکتێریا یان ڕیکێتسیا دەتوانن ببنە هۆکاری نەخۆشییەکە.
• هۆکارە یارمەتیدەرەکان:
• • کردەوەی پزیشکی و ددانسازی: هەندێک کردەوەی پزیشکی وەک دانکێشان، پاککردنەوەی پووک، دانانی بۆری میز (catheter)، یان نەشتەرگەری، دەتوانن ببنە هۆی چوونەژوورەوەی بەکتریا بۆ ناو خوێن.
• • بەکارهێنانی ماددە هۆشبەرەکان لە ڕێگەی دەرزییەوە: بەکارهێنانی دەرزی پیسبوو ڕێگەیەکی ڕاستەوخۆیە بۆ گواستنەوەی بەکتریا بۆ ناو خوێن.
• • هەبوونی کەرەستەی پزیشکی لە لەشدا: وەک کاتێتەری خوێنهێنەری ناوەندی (central venous catheter) یان ئامێری ڕێکخستنی لێدانی دڵ (pacemaker).

چارەسەرەکان

• چارەسەری هەوکردنی ناوپەردەی دڵ پێویستی بە ڕێکارێکی چڕ و خێرا هەیە و بە شێوەیەکی سەرەکی پشت بە دژەزیندەییەکان (ئەنتی بایۆتیک) دەبەستێت، لەگەڵ ئەگەری پێویستبوون بە نەشتەرگەری لە حاڵەتە قورسەکاندا. ئامانجی سەرەکی چارەسەر بریتییە لە لەناوبردنی تەواوەتی میکرۆبەکە، چاککردنەوەی زیانەکانی دڵ، و ڕێگریکردن لە ئاڵۆزییەکان.
• چارەسەری سەرەکی بریتییە لە وەرگرتنی دژەزیندەیی بە ڕێژەیەکی بەرز و بۆ ماوەیەکی درێژ (بەزۆری ٤ بۆ ٦ هەفتە) لە ڕێگەی خوێنهێنەرەوە (intravenous). ئەمەش وا دەکات کە دەرمانەکە بە خێرایی و بە چڕییەکی بەرز بگاتە شوێنی هەوکردنەکە لە دڵدا. جۆری دژەزیندەییەکە پشت دەبەستێت بە ئەنجامی چاندنی خوێن و دیاریکردنی جۆری میکرۆبەکە و هەستیارییەکەی بۆ دەرمانەکان. بۆ نموونە، بۆ بەکتریای سترێپتۆکۆکەس، زۆرجار پێنسلین یان سێفتریاکسۆن بەکاردێت، لە کاتێکدا بۆ ستافیلۆکۆکەس، لەوانەیە ڤانکۆمایسین یان دەرمانی بەهێزتر پێویست بێت. لەو کاتانەی کە هۆکارەکە کەڕووە، دەرمانی دژە کەڕوو (antifungal) بەکاردەهێنرێت. نەخۆش لە سەرەتادا لە نەخۆشخانە دەمێنێتەوە بۆ چاودێری ورد، و دواتر لەوانەیە بتوانێت چارەسەرەکە لە ماڵەوە تەواو بکات لە ڕێگەی خزمەتگوزاری پەرستاری ماڵەوە.
• نەشتەرگەری بەشێکی گرنگی چارەسەرە بۆ نزیکەی نیوەی نەخۆشەکان. نەشتەرگەری پێویست دەبێت لەم حاڵەتانەدا:
• 1. سستبوونی توندی دڵ بەهۆی زیانێکی زۆری زمانەکان.
• 2. هەوکردنی بەردەوام کە بە دەرمان کۆنترۆڵ ناکرێت.
• 3. بوونی ڤێجێتەیشنی زۆر گەورە کە مەترسی جەڵتەی لێدەکرێت.
• 4. دروستبوونی دومەڵ (abscess) لەناو دڵدا.
• 5. هەوکردن لەسەر زمانەی دەستکرد.
• نەشتەرگەرییەکە بریتییە لە لابردنی شانە هەوکردووەکان و چاککردنەوەی زمانە زیانلێکەوتووەکە یان گۆڕینی بە زمانەیەکی دەستکردی نوێ.
• جگە لەمانە، چارەسەری پاڵپشتیکار (supportive care) گرنگە بۆ کۆنترۆڵکردنی نیشانەکان و ئاڵۆزییەکان، وەک بەکارهێنانی دەرمان بۆ چارەسەری سستبوونی دڵ، کۆنترۆڵکردنی تا، و چارەسەرکردنی هەر کێشەیەکی تری وەک سستبوونی گورچیلە.

پێشگری

• ڕێگرتنی سەرەتایی:
• • پاراستنی پاکوخاوێنی دەم و ددان: شوشتنی ددانەکان بەردەوام و سەردانی پزیشکی ددان بە شێوەیەکی ڕێک و پێک بۆ پاککردنەوە و چارەسەرکردنی کێشەکان.
• • خۆپاراستن لە بەکارهێنانی ماددە هۆشبەرەکان لە ڕێگەی دەرزییەوە: و دوورکەوتنەوە لە بەکارهێنانی دەرزی هاوبەش.
• • چارەسەرکردنی خێرای هەوکردنە بەکتریاییەکان: وەک هەوکردنی پێست یان قورگ، بۆ ڕێگریکردن لە بڵاوبوونەوەی بەکتریا بۆ خوێن.
• • پابەندبوون بە ڕێنماییەکانی پاکژکردنەوە (sterilization) لە کاتی تاتۆکردن یان کونکرنی لەشدا.
• ڕێگرتنی لاوەکی (بۆ کەسانی لە مەترسیدا):
• • پێدانی دژەزیندەیی پێشوەختە (Antibiotic prophylaxis): پزیشکان دژەزیندەیی دەنووسن بۆ ئەو کەسانەی مەترسییان زۆرە (وەک ئەوانەی زمانەی دەستکردیان هەیە یان پێشتر تووشبوون) پێش ئەنجامدانی هەندێک کردەوەی ددانسازی یان نەشتەرگەری.
• • هۆشیارکردنەوەی نەخۆش: فێرکردنی نەخۆش دەربارەی نیشانە سەرەتاییەکانی نەخۆشییەکە تا لە کاتی دەرکەوتنیدا بە زوویی سەردانی پزیشک بکات.
• • چاودێری بەردەوامی پزیشکی: سەردانی ڕێکی پزیشکی دڵ بۆ پشکنین و دڵنیابوونەوە لە تەندروستی دڵ.
• • گرنگیدان بە هەر برینێکی پێست و پاککردنەوەی بە شێوەیەکی گونجاو بۆ ڕێگریکردن لە چوونەژوورەوەی بەکتریا.

دۆزینەوە

دەستنیشانکردنی هەوکردنی ناوپەردەی دڵ پرۆسەیەکی وردە و پشت بە کۆمەڵێک نیشانەی کلینیکی، پشکنینی تاقیگەیی، و وێنەگرتنی پزیشکی دەبەستێت. زۆرجار پزیشکان پشت بە پێوەرەکانی دیوک (Duke Criteria) دەبەستن کە پێوەرە سەرەکی و لاوەکییەکان کۆدەکاتەوە بۆ گەیشتن بە دەستنیشانکردنێکی دڵنیا. یەکەم هەنگاو بریتییە لە پشکنینی جەستەیی (clinical examination). پزیشک بە وردی گوێ لە دڵ دەگرێت بۆ بیستنی هەر دەنگەدەنگێکی نوێ یان گۆڕان لە دەنگەدەنگی پێشوودا، کە نیشانەیەکی گرنگی زیانگەیاندنە بە زمانەکان. هەروەها پشکنین بۆ نیشانەکانی تر دەکرێت وەک تا، پەڵەی پێست (Janeway lesions, Osler's nodes)، خوێنبەربوونی ژێر نینۆک (splinter hemorrhages)، و نیشانەکانی سستبوونی دڵ. پشکنینە تاقیگەییەکان ڕۆڵێکی سەرەکییان هەیە. گرنگترینیان بریتییە لە چاندنی خوێن (blood cultures). بەلایەنی کەمەوە سێ نموونەی خوێن لە کاتی جیاوازدا وەردەگیرێت بۆ ئەوەی بەکتریا یان کەڕووی ناو خوێن دەستنیشان بکرێت. دیاریکردنی جۆری میکرۆبەکە یارمەتیدەرە بۆ هەڵبژاردنی گونجاوترین دژەزیندەیی. پشکنینی خوێنی تر وەک (CBC) بۆ زانینی ژمارەی خڕۆکە سپییەکان، و پشکنینی نیشانەکانی هەوکردن وەک (ESR) و (CRP) ئەنجام دەدرێت کە بەزۆری بەرز دەبنەوە. وێنەگرتنی پزیشکی، بەتایبەتی ئیکۆی دڵ (Echocardiogram)، بەردی بناغەی دەستنیشانکردنە. دوو جۆر ئیکۆ هەیە: ئیکۆی سەر سنگ (Transthoracic Echocardiogram - TTE) کە ئاسانە و وەک پشکنینی یەکەم ئەنجام دەدرێت. بەڵام ئیکۆی ناو سورێنچک (Transesophageal Echocardiogram - TEE) زۆر هەستیارترە و وێنەیەکی ڕوونتر و وردتری دڵ و زمانەکان و ڤێجێتەیشنەکان دەدات. TEE دەتوانێت ڤێجێتەیشنی بچووکتر و ئاڵۆزییەکانی وەک دومەڵ (abscess) نیشان بدات. هەندێک جار لە حاڵەتی ئاڵۆزدا، لەوانەیە CT scan یان MRI ی دڵیش بەکاربهێنرێت.

بەڕێوەبردن

بەڕێوەبردنی درێژخایەنی هەوکردنی ناوپەردەی دڵ زۆر گرنگە بۆ ڕێگریکردن لە دووبارەبوونەوەی نەخۆشییەکە و کەمکردنەوەی ئاڵۆزییە درێژخایەنەکان. دوای تەواوکردنی ماوەی چارەسەری دژەزیندەییەکان، نەخۆش پێویستە لەژێر چاودێری وردی پزیشکی دڵدا بمێنێتەوە. یەکێک لە گرنگترین لایەنەکان بریتییە لە چاودێری بەردەوام و پشکنینی ڕێک و پێک. نەخۆش پێویستە بە شێوەیەکی خولی سەردانی پزیشکی دڵ بکات. پشکنینی ئیکۆی دڵ (Echocardiogram) بە شێوەیەکی ڕێک ئەنجام دەدرێت بۆ هەڵسەنگاندنی فرمانی دڵ و زمانەکان، بەتایبەتی ئەگەر نەشتەرگەری بۆ کرابێت. ئەم پشکنینانە یارمەتیدەرن لە زوو دەستنیشانکردنی هەر کێشەیەکی نوێ. گۆڕانکاری لە شێوازی ژیاندا ڕۆڵێکی گرنگی هەیە. گرنگیدان بە پاکوخاوێنی دەم و ددان لە پلەی یەکەمدایە. نەخۆش دەبێت ڕۆژانە ددانەکانی بشوات و بەلایەنی کەمەوە دوو جار لە ساڵێکدا سەردانی پزیشکی ددان بکات بۆ پشکنین و پاککردنەوە. ئەمە مەترسی چوونەژوورەوەی بەکتریا بۆ خوێن کەم دەکاتەوە. هەروەها، پێویستە نەخۆش زۆر ئاگاداری تەندروستی پێستی بێت و هەر برینێک بە خێرایی و بە شێوەیەکی پاک چارەسەر بکات. فێرکردنی نەخۆش سەبارەت بە نیشانەکانی دووبارەبوونەوەی نەخۆشییەکە زۆر گرنگە. دەبێت نەخۆش ئاگاداری نیشانەکانی وەک تای درێژخایەن، لەرز، ماندوویەتی نائاسایی، یان هەناسەتووندی بێت و لە کاتی دەرکەوتنیاندا دەستبەجێ پەیوەندی بە پزیشکەوە بکات. هەروەها، پێویستە هەمیشە کارتی ناساندنی پزیشکی پێبێت کە تێیدا ئاماژە بەوە کراوە کە لە مەترسی تووشبوون بە هەوکردنی ناوپەردەی دڵدایە، بۆ ئەوەی لە کاتی هەر کردەوەیەکی پزیشکیدا ڕەچاو بکرێت.

هۆکاری مەترسی

• فاکتەرەکانی گۆڕانپەزیر (Modifiable):
• • بەکارهێنانی ماددە هۆشبەرەکان لە ڕێگەی دەرزییەوە (IV drug use): یەکێک لە مەترسیدارترین هۆکارەکانە چونکە دەرزی پیسبوو ڕاستەوخۆ بەکتریا دەگوازێتەوە بۆ خوێن.
• • خراپی پاکوخاوێنی دەم و ددان: بوونی کلۆری ددان و هەوکردنی پووک، سەرچاوەیەکی بەردەوامی بەکتریایە کە دەتوانێت بچێتە ناو خوێنەوە.
• • تاتۆ و پیرسینگ (Tattooing and body piercing): ئەگەر بە ئامێری پاکژکراو (стерил) ئەنجام نەدرێت، دەتوانێت ببێتە هۆی چوونەژوورەوەی بەکتریا.
• • هەبوونی بۆری (کاتێتەر) لە خوێنهێنەردا بۆ ماوەیەکی درێژ: وەک ئەوانەی بۆ چارەسەری کیمیایی یان شەکرە بەکاردێن.
• فاکتەرەکانی ناگۆڕانپەزیر (Non-modifiable):
• • هەبوونی زمانەی دڵی دەستکرد (Prosthetic heart valves): زمانە دەستکردەکان شوێنێکی گونجاون بۆ نیشتنی بەکتریا.
• • کێشەی زگماکیی دڵ (Congenital heart defects): بوونی کێشەی پێکهاتەیی لە دڵدا، وەک کونی نێوان ژوورەکانی دڵ، مەترسی تووشبوون زیاد دەکات.
• • پێشینەی تووشبوون بە هەوکردنی ناوپەردەی دڵ: ئەو کەسانەی پێشتر تووشبوون، مەترسی دووبارەبوونەوەیان زۆر زیاترە.
• • تەمەن: کەسانی سەروو ٦٠ ساڵ زیاتر لە مەترسیدان بەهۆی گۆڕانکارییەکانی پیری لە زمانەکانی دڵدا.

ئالۆزەکان

• ئاڵۆزییەکانی کورتخایەن:
• • سستبوونی دڵ (Heart failure): بەهۆی تێکچوون و لەکارکەوتنی زمانەکانی دڵ، دڵ ناتوانێت بە باشی خوێن پەمپ بکات.
• • جەڵتەی مێشک و بەشەکانی تر (Systemic emboli): پارچەیەک لە ڤێجێتەیشنەکە لێدەبێتەوە و لە ڕێگەی خوێنەوە دەچێت بۆ مێشک، سییەکان، گورچیلە، یان سپڵ و دەبێتە هۆی گیرانی خوێنبەرەکان.
• • دروستبوونی دومەڵ (Abscess) لە دڵدا: کۆبوونەوەی کێم و چڵک لەناو ماسولکەی دڵ یان دەوری زمانەکاندا، کە چارەسەرکردنی زۆر قورس دەکات.
• • تێکچوونی ڕیتمی دڵ (Arrhythmias): هەوکردنەکە دەتوانێت کاریگەری لەسەر سیستەمی کارەبایی دڵ بکات و ببێتە هۆی ناڕێکی لە لێدانی دڵدا.
• ئاڵۆزییەکانی درێژخایەن:
• • زیانی هەمیشەیی بە زمانەکانی دڵ: زۆرجار نەخۆش پێویستی بە نەشتەرگەری دەبێت بۆ چاککردنەوە یان گۆڕینی زمانە زیانلێکەوتووەکان.
• • سستبوونی درێژخایەنی دڵ: تەنانەت دوای چارەسەریش، لەوانەیە دڵ نەتوانێت بە تەواوی فرمانی خۆی بگەڕێنێتەوە.
• •• سستبوونی گورچیلە (Kidney failure): بەهۆی گیرانی خوێنبەرەکانی گورچیلە بە پارچەی ڤێجێتەیشن یان بەهۆی کاردانەوەی سیستەمی بەرگری لەش (glomerulonephritis).
• • کاریگەرییە دەمارییە درێژخایەنەکان: ئەگەر جەڵتەی مێشک ڕووبدات، لەوانەیە ببێتە هۆی کەمئەندامی هەمیشەیی وەک ئیفلیجی یان کێشەی قسەکردن.

بەش

تاگ