نەفەستەنگی هەڵتەکانەوە (Exercise-Induced Asthma)
وەسف
نەفەستەنگی هەڵتەکانەوە، کە بە شێوەیەکی پزیشکی بە "تەسکبوونەوەی بۆریچکەکانی هەوا بەهۆی وەرزشەوە" (Exercise-Induced Bronchoconstriction - EIB) ناسراوە، حاڵەتێکە کە تێیدا بۆریچکەکانی هەوای سییەکان بە شێوەیەکی کاتی تەسک دەبنەوە لە کاتی ئەنجامدانی چالاکیی جەستەیی چڕدا یان چەند خولەکێک دوای وەرزشکردن. ئەم تەسکبوونەوەیە دەبێتە هۆی دەرکەوتنی نیشانەکانی وەک کۆکە، خیزەی سنگ، هەناسەبڕکێ و هەستکردن بە توندی لە سنگدا. گرنگە بزانرێت کە ئەم حاڵەتە تەنها تووشی ئەو کەسانە نابێت کە نەخۆشی ڕەبۆی درێژخایەنیان هەیە؛ بەڵکو دەکرێت لەو کەسانەشدا ڕووبدات کە هیچ مێژوویەکیان لەگەڵ نەخۆشییەکانی هەناسەدا نییە، لەنێویاندا وەرزشوانە پیشەگەرەکان. میکانیزمی سەرەکی دروستبوونی ئەم حاڵەتە پەیوەستە بە گۆڕانی پلەی گەرمی و شێی ئەو هەوایەی کە هەڵیدەمژین لە کاتی وەرزشدا. لە کاتی ئاساییدا، هەوا لە ڕێگەی لووتەوە دەچێتە ناو سییەکان، کە لەوێ گەرم و شێدار دەکرێت. بەڵام لە کاتی وەرزشی چڕدا، مرۆڤ خێراتر هەناسە دەدات و زۆرجار لە ڕێگەی دەمەوە هەناسە وەردەگرێت. ئەمەش وادەکات هەوایەکی ساردتر و وشکتر بگاتە بۆریچکەکانی هەوا. لەدەستدانی خێرای گەرمی و شێ لە دیواری بۆریچکەکانی هەوادا دەبێتە هۆی وروژاندنی خانە تایبەتەکان (Mast cells) و دەردانی ماددەی کیمیایی هەوکردن (وەک هیستامین و لوکۆترینەکان). ئەم ماددانە دەبنە هۆی گرژبوونی ماسولکە لووسەکانی دەوری بۆریچکەکانی هەوا و زیادبوونی دەردانی بەڵغەم، کە لە ئەنجامدا ڕێڕەوی هەوا تەسک دەکەنەوە و نیشانەکان دروست دەکەن. ڕێژەی بڵاوبوونەوەی نەفەستەنگی هەڵتەکانەوە جیاوازە. لەو کەسانەی کە نەخۆشی ڕەبۆی درێژخایەنیان هەیە، نزیکەی ٩٠٪یان تووشی ئەم حاڵەتە دەبن. لە دانیشتووانی گشتیدا کە ڕەبۆیان نییە، ڕێژەکە لە نێوان ١٠٪ بۆ ٢٠٪دایە. ئەم ڕێژەیە لە وەرزشوانە پیشەگەرەکاندا بەرزترە، بەتایبەتی لەو وەرزشانەی کە پێویستیان بە هەناسەدانی چڕ و درێژخایەن هەیە لە هەوای سارددا، وەک خلیسکێنەی سەر بەفر یان یاری هۆکی. گرنگیی دەستنیشانکردن و چارەسەرکردنی ئەم حاڵەتە لەوەدایە کە ئەگەر پشتگوێ بخرێت، دەتوانێت ببێتە هۆی سنووردارکردنی توانای کەسەکە بۆ ئەنجامدانی چالاکیی جەستەیی، کاریگەری لەسەر کوالێتی ژیان دابنێت، و ببێتە هۆی دوورکەوتنەوە لە وەرزش، بەتایبەتی لە منداڵان و گەنجاندا. لە حاڵەتی زۆر توند و دەگمەندا، دەکرێت ببێتە هۆی جەڵتەی ڕەبۆی مەترسیدار. بەڵام بە بەڕێوەبردنی گونجاو و چارەسەری کاریگەر، زۆربەی ئەو کەسانەی ئەم حاڵەتەیان هەیە دەتوانن بەردەوام بن لە ژیانێکی چالاک و تەندروست و بەشداری لە هەموو جۆرە وەرزشێکدا بکەن.
نیشانەکان
- نیشانە سەرەتاییەکان:
- • کۆکەی وشک و بەردەوام، بەتایبەتی دوای وەستان لە وەرزش.
- • هەناسەبڕکێ یان هەستکردن بە کورتیی هەناسە لە کاتی وەرزشدا یان چەند خولەکێک دوای وەرزش.
- • خیزەی سنگ (Wheezing)، کە دەنگێکی فیکەیی یان سیقەسیقە لە کاتی هەناسەداندا.
- • هەستکردن بە توندی، پەستان یان ئازار لە ناوچەی سنگدا.
- • ماندوێتی نائاسایی یان کەمبوونەوەی توانای وەرزشکردن بە شێوەیەکی چاوەڕواننەکراو.
- نیشانە پێشکەوتووەکان:
- • هەناسەتەنگی زۆر توند کە وا دەکات قسەکردن یان تەواوکردنی ڕستەیەک قورس بێت.
- • کۆکەی توند کە ناوەستێت و لەوانەیە ببێتە هۆی ڕشانەوە.
- • شینبوونەوەی لێوەکان، زمان یان نینۆکەکان (Cyanosis)، کە نیشانەی کەمیی ئۆکسجینە.
- • گێژبوون، سەرئێشە یان هەستکردن بە نزیکبوونەوە لە بوورانەوە.
- • نیشانەکان باشتر نابن یان خراپتر دەبن سەرەڕای بەکارهێنانی دەرمانی فریاکەوتنی (rescue inhaler).
هۆکارەکان
- هۆکارە سەرەکییەکان:
- • لەدەستدانی گەرمی و شێ لە بۆریچکەکانی هەوادا: لە کاتی وەرزشی چڕدا، هەناسەدان خێرا دەبێت و زۆرجار لە ڕێگەی دەمەوە ئەنجام دەدرێت. ئەمەش دەبێتە هۆی ئەوەی هەوای سارد و وشک ڕاستەوخۆ بچێتە ناو سییەکان. ئەم پرۆسەیە دیواری بۆریچکەکانی هەوا سارد و وشک دەکاتەوە، کە وەک وروژێنەرێک کار دەکات و دەبێتە هۆی دەردانی ماددە هەوکردنەکان و گرژبوونی ماسولکەکانی دەوری بۆریچکەکان.
- • گۆڕانی پەستانی ئۆسمۆزی (Osmotic changes): وشکبوونەوەی خێرای شلەی سەر ڕووی بۆریچکەکانی هەوا دەبێتە هۆی زیادبوونی خەستیی خوێ و ماددەکانی تر لەو شلەیەدا. ئەم گۆڕانە لە پەستانی ئۆسمۆزیدا دەبێتە هۆی وروژاندنی خانەکانی هەوکردن (mast cells) و ئازادکردنی ئەو ماددانەی کە بۆریچکەکانی هەوا تەسک دەکەنەوە.
- • هەوکردنی بنەڕەتیی بۆریچکەکانی هەوا: ئەو کەسانەی کە پێشتر نەخۆشی ڕەبۆیان هەیە، بۆریچکەکانی هەوایان هەستیارتر و هەوکردوون. بۆیە وەرزشکردن وەک هۆکارێکی وروژێنەری بەهێزتر کاردەکات و بە ئاسانی دەبێتە هۆی تەسکبوونەوەی بۆریچکەکانی هەوا.
- هۆکارە یارمەتیدەرەکان:
- • وەرزشکردن لە کەشوهەوای سارد و وشکدا.
- • بەرکەوتن بە پیسکەرەکانی هەوا وەک ئۆزۆن، دووەم ئۆکسیدی گۆگرد، یان دوکەڵی ئۆتۆمبێل.
- • بەرکەوتن بە هەڵاڵەکان (allergens) وەک تۆزی گوڵ یان کەڕوو لە کاتی وەرزشکردن لە دەرەوە.
چارەسەرەکان
- چارەسەری نەفەستەنگی هەڵتەکانەوە ئامانجی سەرەکی ئەوەیە کە ڕێگە بە کەسەکە بدات بەبێ دەرکەوتنی نیشانەکان بەشداری لە چالاکییە جەستەییەکاندا بکات. چارەسەرەکان بە شێوەیەکی سەرەکی پشت بە دەرمان و ستراتیژییەکانی خۆپارێزی دەبەستن.
- **دەرمانەکان:**
- ١. **فراوانکەرە کورتخایەنەکانی بێتا (SABAs):** وەک ئەلبوتیرۆڵ (Albuterol) کە بە ناوی بازرگانی ڤێنتۆلین (Ventolin) ناسراوە. ئەمە چارەسەری هێڵی یەکەمە و بە "دەرمانی ڕزگارکەر" ناسراوە. ١٥-٢٠ خولەک پێش دەستپێکردنی وەرزش بەکاردەهێنرێت بۆ ڕێگریکردن لە تەسکبوونەوەی بۆریچکەکانی هەوا. هەروەها دەتوانرێت لە کاتی دەرکەوتنی نیشانەکانیشدا بەکاربهێنرێت بۆ کرانەوەی خێرای بۆریچکەکان.
- ٢. **کۆنترۆڵکەرە درێژخایەنەکان:** ئەگەر نیشانەکان زۆر دووبارە ببنەوە یان کەسەکە نەخۆشی ڕەبۆی درێژخایەنی هەبێت، لەوانەیە پێویستی بە دەرمانی کۆنترۆڵکەری ڕۆژانە هەبێت.
- * **کۆرتیکۆستیرۆیدە هەڵمژراوەکان (ICS):** وەک فلۆتیکاسۆن (Fluticasone) یان بودیسۆناید (Budesonide). ئەم دەرمانانە هەوکردنی بنەڕەتیی بۆریچکەکانی هەوا کەم دەکەنەوە و وا دەکەن کەمتر هەستیار بن بە وروژێنەرەکانی وەک وەرزش.
- * **دەستکاریکەرەکانی لوکۆترین (Leukotriene Modifiers):** وەک مۆنتێلوکاست (Montelukast) کە بە شێوەی حەب وەردەگیرێت. ئەم دەرمانە یارمەتیدەرە بۆ بلۆککردنی ئەو ماددە کیمیاییانەی کە دەبنە هۆی تەسکبوونەوەی بۆریچکەکان، و بەتایبەتی بۆ ئەو کەسانە بەسوودە کە هەستیاریشیان هەیە.
- * **جێگیرکەرەکانی خانەی ماست (Mast Cell Stabilizers):** وەک کرۆمۆلین سۆدیۆم (Cromolyn sodium)، کە پێش وەرزش بەکاردێت بۆ ڕێگریکردن لە دەردانی ماددە هەوکردنەکان.
- **چارەسەری پاڵپشتیکەر:**
- ئەمە بریتییە لە ڕێنماییەکان بۆ کەمکردنەوەی ئەگەری دەرکەوتنی نیشانەکان، وەک ئەنجامدانی گەرمکردنی پێشوەختە، هەناسەدان لە ڕێگەی لووتەوە، و دوورکەوتنەوە لە وەرزشکردن لە کەش
پێشگری
- ڕێگرتنی سەرەتایی:
- • پاراستنی کێشێکی تەندروست و دوورکەوتنەوە لە قەڵەوی.
- • دوورکەوتنەوە لە جگەرەکێشان و بەرکەوتنی دووکەڵی جگەرە.
- • کۆنترۆڵکردنی هەستیارییەکان (ئەلێرجی) بە چارەسەری گونجاو.
- • ئەنجامدانی وەرزشی ڕێک و پێک بە شێوەیەکی پلەبەند بۆ بەهێزکردنی سییەکان و کۆئەندامی هەناسە.
- ڕێگرتنی لاوەکی:
- • بەکارهێنانی دەرمانی فراوانکەری بۆریچکەکانی هەوا (SABA) وەک ئەلبوتیرۆڵ (ڤێنتۆلین) ١٥ بۆ ٢٠ خولەک پێش دەستپێکردنی وەرزش.
- • ئەنجامدانی گەرمکردنێکی گونجاو (warm-up) بۆ ماوەی ١٠-١٥ خولەک پێش وەرزشی چڕ.
- • هەناسەدان لە ڕێگەی لووتەوە تا ئەوپەڕی توانراو لە کاتی وەرزشدا بۆ گەرمکردن و شێدارکردنی هەوا.
- • پۆشینی ماسک یان دەستەسڕێکی تەنک لەسەر دەم و لووت لە کاتی وەرزشکردن لە کەشوهەوای سارددا.
دۆزینەوە
دەستنیشانکردنی نەفەستەنگی هەڵتەکانەوە بە پلەی یەکەم پشت بە مێژووی نەخۆش و پشکنینی جەستەیی دەبەستێت، کە دواتر بە پشکنینی تایبەتی کارکردی سییەکان پشتڕاست دەکرێتەوە. پزیشک پرسیار لەبارەی جۆر و کاتی دەرکەوتنی نیشانەکان دەکات، بۆ نموونە ئایا کۆکە، خیزەی سنگ، یان هەناسەبڕکێ لە کاتی وەرزشدا یان دوای وەرزش ڕوودەدات. هەروەها پرسیار لەبارەی هۆکارە وروژێنەرەکان وەک هەوای سارد و مێژووی کەسی و خێزانی لەبارەی ڕەبۆ و هەستیارییەوە دەکات. لە کاتی پشکنینی جەستەییدا، لەوانەیە پزیشک گوێی لە خیزەی سنگ بێت لە کاتی هەناسەداندا، بەڵام زۆرجار لە کاتی پشووداندا سییەکان پاکن و هیچ دەنگێکی نائاساییان نییە. پشکنینی سەرەکی بۆ پشتڕاستکردنەوەی دەستنیشانکردنەکە بریتییە لە "پشکنینی سپایرۆمیتری" (Spirometry) لەگەڵ "تاقیکردنەوەی وروژاندنی وەرزشی" (Exercise Challenge Test). سەرەتا، پشکنینی سپایرۆمیتری بنەڕەتی بۆ نەخۆشەکە دەکرێت بۆ پێوانەکردنی قەبارەی هەوا لە سییەکاندا و خێرایی دەرچوونی، بەتایبەتی (FEV1 - قەبارەی هەوای دەرچوو لە چرکەی یەکەمدا). دواتر، داوا لە نەخۆشەکە دەکرێت کە بۆ ماوەی ٦-٨ خولەک وەرزشێکی چڕ ئەنجام بدات (بۆ نموونە لەسەر ئامێری ڕاکردن). پاشان پشکنینی سپایرۆمیتری لە چەند کاتێکی دیاریکراودا (بۆ نموونە ٥، ١٠، ١٥، و ٣٠ خولەک دوای وەرزش) دووبارە دەکرێتەوە. ئەگەر ڕێژەی FEV1 بە بڕی ١٠٪ بۆ ١٥٪ یان زیاتر دابەزی بە بەراورد بە پێوانە بنەڕەتییەکە، ئەوا دەستنیشانکردنەکە پشتڕاست دەکرێتەوە. لە هەندێک حاڵەتدا، ئەگەر ئەنجامدانی تاقیکردنەوەی وەرزشی قورس بێت، لەوانەیە پزیشک پەنا بۆ تاقیکردنەوەی وروژاندنی بەدیل ببات، وەک تاقیکردنەوەی مێتاکۆلین (methacholine challenge) یان هەڵمژینی مانیتۆڵ، کە هەستیاریی بۆریچکەکانی هەوا دەپێون. هەروەها گرنگە پزیشک هۆکارەکانی تری هەناسەبڕکێی پەیوەست بە وەرزش بسڕێتەوە، وەک کێشەکانی دڵ یان تێکچوونی کارکردی ژێیەکانی دەنگ (vocal cord dysfunction).
بەڕێوەبردن
بەڕێوەبردنی درێژخایەن و شوێنکەوتنی بەردەوام پێویستە.
هۆکاری مەترسی
- فاکتەرەکانی گۆڕانپەزیر:
- • کۆنترۆڵنەکردنی نەخۆشی ڕەبۆی بنەڕەتی بە شێوەیەکی باش.
- • ئەنجامنەدانی گەرمکردن (warm-up)ی پێویست پێش دەستپێکردنی وەرزشی چڕ.
- • وەرزشکردن لە ژینگەی سارد، وشک، یان پیسبوودا.
- • جگەرەکێشان یان بەرکەوتن بە دووکەڵی جگەرە.
- فاکتەرەکانی ناگۆڕانپەزیر:
- • هەبوونی نەخۆشی ڕەبۆی درێژخایەن.
- • مێژووی خێزانی لە هەبوونی نەخۆشی ڕەبۆ یان هەستیاری (ئەلێرجی).
- • هەبوونی حاڵەتەکانی تری هەستیاری (atopy) وەک هەستیاریی لووت (allergic rhinitis) یان ئەکزیما.
- • وەرزشوانە پیشەگەرەکان، بەتایبەتی لە وەرزشە بەرگەگرەکاندا وەک ڕاکردنی مەودا دوور، مەلەوانی (بەهۆی کلۆرەوە)، یان وەرزشە زستانییەکان.
ئالۆزەکان
- ئاڵۆزییەکانی کورتخایەن:
- • سنووردارکردنی توانای بەشداریکردن لە چالاکییە وەرزشییەکان و کۆمەڵایەتییەکاندا.
- • پێویستبوون بە سەردانی بەشی فریاکەوتن بۆ وەرگرتنی چارەسەر لە کاتی هێرشی تونددا.
- • دروستبوونی دڵەڕاوکێ و ترس لە ئەنجامدانی چالاکیی جەستەیی.
- • لاوازبوونی ئەدای وەرزشی و کاریگەری نەرێنی لەسەر دەستکەوتە وەرزشییەکان.
- ئاڵۆزییەکانی درێژخایەن:
- • دوورکەوتنەوەی درێژخایەن لە وەرزش، کە دەبێتە هۆی زیادبوونی کێش و مەترسیی نەخۆشییەکانی دڵ و شەکرە.
- • کەمبوونەوەی کوالێتی ژیان و کاریگەری لەسەر باری دەروونی.
- • لە منداڵاندا، دەکرێت ببێتە هۆی گۆشەگیریی کۆمەڵایەتی و دوورکەوتنەوە لە هاوڕێیان.
- • ئەگەر بە باشی کۆنترۆڵ نەکرێت، لەوانەیە بەشداری بکات لە گۆڕانکاریی هەمیشەیی لە پێکهاتەی بۆریچکەکانی هەوادا (airway remodeling).