نەشیاوی خوێنبەرە درێژخایەن (Chronic Venous Insufficiency)

وەسف

نەشیاوی خوێنبەرە درێژخایەن (Chronic Venous Insufficiency - CVI) حاڵەتێکی پزیشکی باوە کە تێیدا خوێنبەرەکانی قاچ ناتوانن بە شێوەیەکی کاریگەر خوێن بگەڕێننەوە بۆ دڵ. لە حاڵەتی ئاساییدا، خوێنبەرەکان کۆمەڵێک زمانەی یەک ئاڕاستەییان تێدایە کە ڕێگە نادەن خوێن بەهۆی هێزی کێشکردنەوە بگەڕێتەوە خوارەوە. کاتێک ئەم زمانانە لاواز دەبن یان زیانیان پێدەگات، خوێن لە خوێنبەرەکانی قاچدا کۆدەبێتەوە و پەستانی ناو خوێنبەرەکان زیاد دەکات. ئەم حاڵەتە پێی دەوترێت پەستانی بەرزی خوێنبەری (Venous Hypertension). ئەم نەخۆشییە بەهۆی تێکچوونی کارکردنی زمانەکانی ناو خوێنبەرەکانەوە دروست دەبێت. هۆکاری سەرەکی ئەم تێکچوونە دەکرێت مەیینی خوێنی قووڵ (Deep Vein Thrombosis - DVT) بێت، کە دەبێتە هۆی زیانگەیاندن بە زمانەکان. هەروەها، لاوازیی بۆماوەیی لە دیواری خوێنبەرەکان و زمانەکاندا دەتوانێت ببێتە هۆی دەرکەوتنی دەوالی (Varicose Veins) و پەرەسەندنی نەشیاوی خوێنبەرەکان. بە تێپەڕبوونی کات، پەستانی بەرزی بەردەوام لە خوێنبەرەکاندا دەبێتە هۆی دزەکردنی شلەمەنی و پڕۆتینەکان بۆ ناو شانەکانی دەوروبەری، کە ئەمەش دەبێتە هۆی ئاوسان، گۆڕانی پێست، و لە حاڵەتە قورسەکاندا دروستبوونی برین. نەشیاوی خوێنبەرە درێژخایەن حاڵەتێکی زۆر باوە، بەتایبەتی لەنێو کەسانی بەتەمەن و ژناندا. مەزەندە دەکرێت کە نزیکەی %٢٠ بۆ %٤٠ی دانیشتووانی وڵاتە پیشەسازییەکان بە پلەی جیاواز تووشی ئەم حاڵەتە بوون. گرنگیی ئەم نەخۆشییە لەوەدایە کە ئەگەر چارەسەر نەکرێت، دەتوانێت کاریگەرییەکی زۆر نەرێنی لەسەر کوالێتی ژیانی کەسەکە هەبێت. ئازاری بەردەوام، ئاوسان، و برینی خوێنبەری کە بە زەحمەت چاک دەبێتەوە، دەتوانێت جووڵە و چالاکیی ڕۆژانە سنووردار بکات و ببێتە هۆی کەمئەندامی. چارەسەرنەکردنی ئەم حاڵەتە دەبێتە هۆی ئاڵۆزیی مەترسیدار وەک هەوکردنی پێست (Cellulitis)، ڕەقبوونی پێست (Lipodermatosclerosis)، و برینی خوێنبەری درێژخایەن (Venous Ulcers) کە زۆر بە ئازارن و مەترسیی تووشبوون بە هەوکردنی توندیان هەیە. بۆیە، دەستنیشانکردنی زوو و بەڕێوەبردنی گونجاو زۆر گرنگە بۆ ڕێگریکردن لە پەرەسەندنی نەخۆشییەکە و کەمکردنەوەی ئاڵۆزییەکانی.

نیشانەکان

• نیشانە سەرەتاییەکان:
• • هەستکردن بە قورسی، ماندوێتی، و ئازار لە قاچەکاندا، بەتایبەتی دوای ماوەیەکی زۆر لە وەستان یان دانیشتن.
• • ئاوسانی (Edema) قولەپێ و بەشی خوارەوەی قاچەکان، کە لە کۆتایی ڕۆژدا خراپتر دەبێت و دوای پشوودان باشتر دەبێت.
• • دەرکەوتنی دەوالی (Varicose Veins) کە خوێنبەری گەورەبوو و پێچاوپێچن لەژێر پێستدا.
• • خوران و هەستکردن بە گەرمی لە پێستی قاچەکاندا.
• • گرژبوونی ماسولکەکانی قاچ، بەتایبەتی لە شەواندا.
• نیشانە پێشکەوتووەکان:
• • گۆڕانی ڕەنگی پێست لە دەوری قولەپێ، کە پێی دەوترێت (Hyperpigmentation)، ڕەنگەکە دەگۆڕێت بۆ قاوەیی یان سوورباو.
• • ئەستووربوون و ڕەقبوونی پێست و شانەکانی ژێر پێست لە دەوری قولەپێ (Lipodermatosclerosis).
• • دروستبوونی هەوکردنی پێست کە پێی دەوترێت (Stasis Dermatitis)، کە دەبێتە هۆی سووربوونەوە، وشکبوونەوە، و پووڵەکە هەڵدان.
• • دروستبوونی برینی کراوە (Venous Ulcers)، بەتایبەتی لە بەشی ناوەوەی قولەپێ، کە بە زەحمەت چاک دەبنەوە.
• • خوێنبەربوونی ئاسان لە دەوالیەکانەوە، تەنانەت بەهۆی کەمترین بەرکەوتنەوە.

هۆکارەکان

• هۆکارە سەرەکییەکان:
• • تێکچوونی زمانەکانی خوێنبەر (Valvular Incompetence): هۆکاری سەرەکی نەشیاوی خوێنبەرەکان، لاوازبوون یان تێکچوونی ئەو زمانانەیە کە لەناو خوێنبەرەکاندا هەن. ئەم زمانانە وەک دەرگای یەک ئاڕاستە کاردەکەن و ڕێگە نادەن خوێن بگەڕێتەوە خوارەوە. کاتێک تێکدەچن، خوێن دەگەڕێتەوە و لە قاچەکاندا کۆدەبێتەوە، ئەمەش پەستان زیاد دەکات.
• • مەیینی خوێنی قووڵ (Deep Vein Thrombosis - DVT): بوونی کڵۆ خوێن لە خوێنبەرە قووڵەکانی قاچدا دەتوانێت زیانێکی هەمیشەیی بە زمانەکان بگەیەنێت. تەنانەت دوای توانەوەی کڵۆکەش، زمانەکان لەوانەیە کارایی خۆیان لەدەست بدەن، کە ئەم حاڵەتە پێی دەوترێت "نیشانەی دوای مەیین" (Post-thrombotic Syndrome).
• • بەرزەپەستانی خوێنبەری بۆماوەیی یان سەرەتایی: لە هەندێک کەسدا، دیواری خوێنبەرەکان و زمانەکان بە شێوەیەکی بۆماوەیی لاوازترن. ئەمەش وادەکات بە تێپەڕبوونی کات و زیادبوونی پەستان، خوێنبەرەکان فراوان بن و زمانەکان لەیەک دوور بکەونەوە و کاراییان نەمێنێت.
• هۆکارە یارمەتیدەرەکان:
• • وەستانی زۆر یان دانیشتنی درێژخایەن.
• • کەمبوونەوەی جووڵەی ماسولکەکانی پووز، کە یارمەتی پاڵنانی خوێن دەدەن بەرەو سەرەوە.
• • فشارخستنە سەر خوێنبەرەکانی حەوز و سک بەهۆی قەڵەوی یان دووگیانییەوە.

چارەسەرەکان

• چارەسەری نەشیاوی خوێنبەرە درێژخایەن ئامانجی کەمکردنەوەی نیشانەکان، باشترکردنی سووڕی خوێن، و ڕێگریکردنە لە ئاڵۆزییەکان. چارەسەرەکان بەسەر چەند بەشێکدا دابەش دەبن:
• ١. **چارەسەری پارێزگارانە (Conservative Therapy):** ئەمە بەردی بناغەی چارەسەرە و بۆ هەموو نەخۆشەکان پێویستە.
• - **چارەسەری پەستان (Compression Therapy):** بەکارهێنانی گۆرەوی پەستانی پزیشکی یان باندجی تایبەت گرنگترین بەشی چارەسەرە. ئەم گۆرەوییانە فشارێکی دیاریکراو دەخەنە سەر قاچەکان، کە یارمەتی گەڕانەوەی خوێن دەدات، ئاوسان کەمدەکاتەوە، و نیشانەکان سووک دەکات.
• - **بەرزکردنەوەی قاچەکان:** ڕۆژانە چەند جارێک قاچەکان لە ئاستی دڵ بەرزتر ڕابگرە.
• - **وەرزش:** جووڵەی ماسولکەکانی قاچ وەک پەمپێک کاردەکەن بۆ پاڵنانی خوێن.
• ٢. **دەرمان (Medications):**
• - **دەرمانی بەهێزکەری خوێنبەر (Venoactive drugs):** دەرمانەکانی وەک Diosmin و Hesperidin دەتوانن یارمەتی کەمکردنەوەی ئاوسان، ئازار، و قورسی قاچەکان بدەن.
• - **Pentoxifylline:** ئەم دەرمانە دەتوانێت یارمەتیدەر بێت لە خێراکردنی چاکبوونەوەی برینی خوێنبەری.
• - **ئەنتی بایۆتیک:** لە حاڵەتی بوونی هەوکردنی پێست (Cellulitis) یان هەوکردنی بریندا بەکاردێت.
• - **Diuretics (ميزپێکەرەکان):** بە دەگمەن بەکاردێن، تەنها ئەگەر ئاوسانەکە پەیوەندی بە هۆکاری تری وەک کێشەی دڵەوە هەبێت.
• ٣. **چارەسەری برین (Wound Care):**
• - بۆ برینی خوێنبەری، پاککردنەوەی بەردەوامی برینەکە، بەکارهێنانی باندجی تایبەت، و چارەسەری پەستان زۆر گرنگە بۆ یارمەتیدانی چاکبوونەوە.
• ٤. **چارەسەری دەستێوەردان (Interventional Procedures):**
• - **سکلێرۆثێراپی (Sclerotherapy):** ماددەیەکی کیمیایی دەکرێتە ناو خوێنبەرە بچووکەکان یان دەوالیەکانەوە کە دەبێتە هۆی داخران و لەناوچوونیان.
• - **چارەسەر بە گەرمی لەناو خوێنبەردا (Endovenous Thermal Ablation):** بە بەکارهێنانی وزەی لەیزەر یان شەپۆلی ڕادیۆیی، خوێنبەرە سەرەکییە تێکچووەکە (Great Saphenous Vein) لەناوەوە دەسوتێنرێت و دادەخرێت. ئەمە ڕێگایەکی زۆر کاریگەر و کەمترین دەستێوەردانی هەیە.
• - **لابردنی خوێنبەر بە نەشتەرگەری (Vein Stripping):** نەشتەرگەرییەکی کۆنترە کە تێیدا خوێنبەرە تێکچووەکە بە تەواوی دەردەهێنرێت.

پێشگری

• ڕێگرتنی سەرەتایی:
• • پارێزگاریکردن لە کێشێکی تەندروست: دابەزاندنی کێشی زیادە فشار لەسەر خوێنبەرەکانی قاچ کەمدەکاتەوە.
• • وەرزشکردنی بەردەوام: چالاکیی وەک ڕۆیشتن، مەلەکردن، و پاسکیلسواری ماسولکەکانی قاچ بەهێز دەکەن و یارمەتی گەڕانەوەی خوێن دەدەن.
• • خۆبەدوورگرتن لە وەستانی زۆر یان دانیشتنی درێژخایەن: ئەگەر کارەکەت پێویستی بەمە بوو، هەوڵبدە هەموو ٣٠ خولەک جارێک بجوڵێیت یان هەندێک ڕاهێنانی سادە بە قاچەکانت بکەیت.
• • نەکێشانی جگەرە: وازهێنان لە جگەرەکێشان تەندروستی گشتیی خوێنبەرەکان باشتر دەکات.
• ڕێگرتنی لاوەکی:
• • لەپێکردنی گۆرەوی پەستان (Compression Stockings): ئەمە گرنگترین ڕێگایە بۆ ڕێگریکردن لە خراپتربوونی حاڵەتەکە. گۆرەوییەکان فشار دەخەنە سەر قاچ و یارمەتی گەڕانەوەی خوێن دەدەن.
• • بەرزکردنەوەی قاچەکان: ڕۆژانە چەند جارێک قاچەکانت بۆ ماوەی ١٥-٣٠ خولەک لە ئاستی دڵ بەرزتر ڕابگرە، بەتایبەتی لە کۆتایی ڕۆژدا.
• • چاودێری کردنی پێست: پێستی قاچەکانت بە پاکی و شێداری ڕابگرە بۆ ڕێگریکردن لە وشکبوونەوە و دروستبوونی برین.
• • چارەسەرکردنی زووی دەوالی: ئەگەر دەوالیت هەیە، چارەسەرکردنی لە قۆناغە سەرەتاییەکاندا دەتوانێت ڕێگری لە پەرەسەندنی نەخۆشییەکە بکات.

دۆزینەوە

دەستنیشانکردنی نەشیاوی خوێنبەرە درێژخایەن بە شێوەیەکی سەرەکی پشت بە مێژووی پزیشکی نەخۆش و پشکنینی جەستەیی (کلینیکی) دەبەستێت. پزیشک پرسیار لەبارەی نیشانەکانت دەکات، وەک ئازار، قورسی، ئاوسان، و ماوەی دەرکەوتنیان. هەروەها پرسیار لەبارەی فاکتەرە مەترسیدارەکان دەکات، وەک مێژووی خێزانی، پیشە، و تووشبوون بە مەیینی خوێن لە ڕابردوودا. لە کاتی پشکنینی جەستەییدا، پزیشک بە وردی سەیری قاچەکان دەکات بۆ دۆزینەوەی نیشانەکانی وەک دەوالی، ئاوسان، گۆڕانی ڕەنگی پێست، ڕەقبوونی پێست، یان بوونی برین. تاقیکردنەوەی زێڕین و گرنگترین ئامرازی دەستنیشانکردن بریتییە لە سۆنەری دوپلێکسی خوێنبەرەکان (Venous Duplex Ultrasound). ئەم پشکنینە بێ ئازارە و شەپۆلی دەنگی بەکاردەهێنێت بۆ وێنەگرتنی خوێنبەرەکان و بینینی جووڵەی خوێن لەناویان. لە ڕێگەی ئەم سۆنەرەوە، پزیشک دەتوانێت: ١. بوونی گەڕانەوەی خوێن (Reflux) لە خوێنبەرەکاندا پشتڕاست بکاتەوە، کە نیشانەی سەرەکی تێکچوونی زمانەکانە. ٢. شوێن و ڕادەی تێکچوونی زمانەکان دیاری بکات. ٣. بوونی هەر کڵۆیەکی خوێن (DVT) لە خوێنبەرە قووڵەکاندا بسەلمێنێت یان ڕەتی بکاتەوە. لە حاڵەتە دەگمەنەکاندا، لەوانەیە پشکنینی دیکە پێویست بن، وەک وێنەگرتنی خوێنبەرەکان بە تیشک (Venography) کە تێیدا ماددەیەکی ڕەنگاوڕەنگ دەکرێتە ناو خوێنبەرەکانەوە، یان وێنەگرتن بە MRI یان CT Scan بۆ بینینی وێنەیەکی وردتری خوێنبەرەکان، بەتایبەتی ئەگەر گومان لە بوونی کێشەیەک لە خوێنبەرەکانی سک و حەوزدا هەبێت. پشکنینی خوێن بە شێوەیەکی گشتی بۆ دەستنیشانکردنی CVI بەکارناهێنرێت، بەڵام لەوانەیە بۆ ڕەتکردنەوەی هۆکارەکانی تری ئاوسانی قاچ، وەک کێشەی دڵ، گورچیلە، یان جگەر، ئەنجام بدرێت.

بەڕێوەبردن

بەڕێوەبردنی درێژخایەنی نەشیاوی خوێنبەرەکان پێویستی بە پابەندبوونی بەردەوامی نەخۆش هەیە، چونکە ئەمە حاڵەتێکی درێژخایەنە و بە تەواوی چاک نابێتەوە، بەڵکو کۆنتڕۆڵ دەکرێت. پلانی بەڕێوەبردنەکە لەسەر چەند بنەمایەکی سەرەکی دامەزراوە: یەکەم، گۆڕانکاری لە شێوازی ژیاندا زۆر گرنگە. نەخۆش دەبێت هان بدرێت بۆ پاراستنی کێشێکی تەندروست، چونکە قەڵەوی فشار لەسەر خوێنبەرەکان زیاد دەکات. وەرزشکردنی ڕۆژانە، بەتایبەتی ڕۆیشتن، یارمەتی بەهێزکردنی "پەمپی ماسولکەیی" قاچ دەدات. هەروەها، پێویستە نەخۆش لە دانیشتن یان وەستانی درێژخایەن خۆی بپارێزێت و بە بەردەوامی قاچەکانی بەرز بکاتەوە. دووەم، بەکارهێنانی هەمیشەیی چارەسەری پەستان (گۆرەوی پەستان) بەردی بناغەی بەڕێوەبردنی درێژخایەنە. نەخۆش دەبێت فێر بکرێت کە چۆن گۆرەوییەکان بە شێوەیەکی دروست لەپێ بکات و پابەند بێت بە بەکارهێنانیان لە کاتی ڕۆژدا. ئەمە نەک تەنها نیشانەکان کەمدەکاتەوە، بەڵکو ڕێگری لە خراپتربوونی حاڵەتەکە و دووبارە دروستبوونەوەی برین دەکات. سێیەم، چاودێری بەردەوامی پزیشکی و خۆ-چاودێریکردن پێویستە. نەخۆش دەبێت بە شێوەیەکی خولی سەردانی پزیشک بکات بۆ هەڵسەنگاندنی حاڵەتەکەی. هەروەها، زۆر گرنگە کە نەخۆش ڕۆژانە چاودێری پێستی قاچەکانی بکات بۆ هەر گۆڕانکارییەک وەک سووربوونەوە، وشکبوونەوە، یان دەرکەوتنی بچووکترین برین، و لە کاتی بوونی هەر کێشەیەکدا دەستبەجێ پەیوەندی بە پزیشکەوە بکات.

هۆکاری مەترسی

• فاکتەرەکانی گۆڕانپەزیر:
• • قەڵەوی: کێشی زیادە فشار دەخاتە سەر خوێنبەرەکانی قاچ و مەترسیی تووشبوون زیاد دەکات.
• • شێوازی ژیان: وەستانی زۆر یان دانیشتنی درێژخایەن (بۆ نموونە لە هەندێک پیشەدا) دەبێتە هۆی کۆبوونەوەی خوێن لە قاچەکاندا.
• • کەمیی چالاکیی جەستەیی: وەرزش نەکردن ماسولکەکانی قاچ لاواز دەکات، کە ڕۆڵێکی گرنگیان هەیە لە پاڵنانی خوێندا.
• • جگەرەکێشان: نیکۆتین زیان بە دیواری خوێنبەرەکان دەگەیەنێت و دەتوانێت پەستانی خوێن بەرز بکاتەوە.
• فاکتەرەکانی ناگۆڕانپەزیر:
• • تەمەن: لەگەڵ چوونە تەمەنەوە، خوێنبەرەکان و زمانەکانیان کشانی خۆیان لەدەست دەدەن و لاوازتر دەبن.
• • ڕەگەز: ژنان زیاتر تووشی ئەم حاڵەتە دەبن، بەهۆی گۆڕانکارییە هۆرمۆنییەکان لە کاتی دووگیانی و سووڕی مانگانەدا.
• • مێژووی خێزانی (بۆماوەیی): ئەگەر ئەندامێکی نزیکی خێزانەکەت ئەم حاڵەتەی هەبێت، مەترسیی تووشبوونی تۆش زیاتر دەبێت.
• • مێژووی تووشبوون بە مەیینی خوێنی قووڵ (DVT): هەبوونی DVT لە ڕابردوودا یەکێکە لە گەورەترین فاکتەرەکانی مەترسی.

ئالۆزەکان

• ئاڵۆزییەکانی کورتخایەن:
• • ئازاری بەردەوام و ئاوسانی قورس: کە دەتوانێت کاریگەری لەسەر چالاکیی ڕۆژانە و کوالێتی ژیان هەبێت.
• • هەوکردنی پێست (Cellulitis): پێستی تەنکبوو و زیانپێگەیشتوو ئاسانتر تووشی هەوکردنی بەکتریایی دەبێت، کە دەبێتە هۆی سووربوونەوە، گەرمبوون، و ئازار.
• • هەوکردنی خوێنبەری ڕووکەش (Superficial Thrombophlebitis): دروستبوونی کڵۆ خوێن لە خوێنبەرە ڕووکەشییەکاندا، کە دەبێتە هۆی ئازار و ڕەقبوونی خوێنبەرەکە.
• • خوێنبەربوون: دەوالیەکان زۆر نزیکن لە ڕووی پێستەوە و دیواریان تەنکە، بۆیە بەهۆی کەمترین زەبرەوە ئەگەری خوێنبەربوونیان هەیە.
• ئاڵۆزییەکانی درێژخایەن:
• • برینی خوێنبەری (Venous Ulcers): مەترسیدارترین ئاڵۆزییە، کە برینی کراوەیە و بەزۆری لە دەوری قولەپێ دروست دەبێت. ئەم برینانە زۆر بە ئازارن، بە زەحمەت چاک دەبنەوە، و زوو تووشی هەوکردن دەبن.
• • ڕەقبوون و ئەستووربوونی هەمیشەیی پێست (Lipodermatosclerosis): پێست و شانەکانی ژێر پێست ڕەق و قاوەیی دەبن و شێوەی "قوچەکی شوشەی پێچەوانە" وەردەگرن.
• • کەمبوونەوەی جووڵە و کەمئەندامی: بەهۆی ئازار، ئاوسان، و برینی بەردەوامەوە، نەخۆش لەوانەیە نەتوانێت بە ئاسانی بڕوات و چالاکییەکانی سنووردار دەبێت.
• • مەترسیی زیادبووی مەیینی خوێنی قووڵ (DVT): وەستانی خوێن لە خوێنبەرەکاندا مەترسیی دروستبوونی کڵۆی خوێن لە خوێنبەرە قووڵەکاندا زیاد دەکات.

بەش

تاگ