نەشیاوی تێخمەی سەرەتایی (Primary Ovarian Insufficiency)
وەسف
نەشیاوی تێخمەی سەرەتایی (POI) بریتییە لە کەمبوونەوەی کارکردی تێخمەکان پێش تەمەنی ٤٠ ساڵی. ئەم نەخۆشییە دەبێتە هۆی کەمبوونەوەی هەردوو هۆرمۆنی ئیسترۆجین و پرۆجێسترۆن و کەمبوونەوەی توانای بەخێوکردنی منداڵ. نەشیاوی تێخمەی سەرەتایی لەوانەیە بەهۆی هەڵوەشاندنەوەی خێرای تێخمەکان یان کارکردنی ناڕێکیان بۆ هۆرمۆنەکان دروست بێت. ئەم نەخۆشییە نەخۆشیەکی نائاسایی نییە، بەڵام لە نزیکەی ١%ی ئافرەتانی لە تەمەنی ژینگەیی (١٨-٤٠ ساڵ)دا دەبینرێت. نەشیاوی تێخمەی سەرەتایی دەبێتە هۆی کێشە جەستەیی و دەروونی بۆ ئافرەتان، لەوانەیە کاریگەری لەسەر تەندروستیی ئێسکەکان، دڵ، و تەندروستیی دەروونی هەبێت. هەروەها، ئەم نەخۆشییە دەبێتە هۆی کێشە لە پەیوەندییەکانی نێوان زاوزێ و کێشە لە پەیوەندییەکانی خێزانی. بەهۆی ئەوەی ئافرەتانی تووشبوو لەوانەیە نەتوانن منداڵ بەخێو بکەن، ئەم نەخۆشییە کاریگەرییەکی گەورەی دەروونی و کۆمەڵایەتی هەیە.
نیشانەکان
- نیشانە سەرەتاییەکان:
- • کەمبوونەوەی مانگانە یان نەمانی مانگانە
- • گرژی و ئارەزووی سێکسی کەم
- • گەرمی ناڕێکی لەش
- • خەواڵوەیی و ماندوویی
- • کێشە لە خوێندن و بیرکردن
- نیشانە پێشکەوتووەکان:
- • کێشە لە بەخێوکردنی منداڵ
- • کەمبوونەوەی چڕی ئێسک (ئۆستیۆپۆرۆسیس)
- • کێشە لە دڵ و خوێنبەرەکان
- • کێشە لە تەندروستیی پێست و موو
- • کێشە لە تەندروستیی دەروونی و هەستیاری
هۆکارەکان
- هۆکارە سەرەکییەکان:
- • هۆکارە جینەتییەکان: وەک نەخۆشییەکانی وەک سیندرۆمی ترنەر یان جینەتی X شکناو
- • هۆکارە بەرگرییەکان: وەک هەڵمەتی سیستەمی بەرگری دژی تێخمەکان
- • هۆکارە ژینگەیی: وەک چارەسەری کیمیاوی یان تیشکی بۆ نەخۆشییەکانی شێرپەنجە
- هۆکارە یارمەتیدەرەکان:
- • مێینەبوونی نەخۆشییەکانی وەک شێرپەنجە
- • بەکارهێنانی دەرمانەکانی وەک کۆرتیکۆستێرۆیدەکان
- • نەخۆشییەکانی وەک دیابەتی یان نەخۆشییەکانی سیستەمی بەرگری
چارەسەرەکان
- چارەسەری نەشیاوی تێخمەی سەرەتایی بریتییە لە چەند ڕێگەیەک. یەکەم ڕێگە بریتییە لە بەکارهێنانی هۆرمۆنی جێگرەوە (HRT) بۆ جێگرتنەوەی ئیسترۆجین و پرۆجێسترۆن. ئەم دەرمانەکان یارمەتی دەدەن لە کەمکردنەوەی نیشانەکانی وەک گەرمی ناڕێکی لەش و پاراستنی چڕی ئێسکەکان. هەروەها، دەرمانەکانی وەک کالسیۆم و ڤیتامین D بۆ پاراستنی تەندروستیی ئێسکەکان پێشنیار دەکرێن. بۆ ئەو ئافرەتانەی کە هەوڵی بەخێوکردنی منداڵ دەدەن، ڕێگەکانی وەک IVF یان بەکارهێنانی تێخمەی دۆنات دەکرێت. هەروەها، پشتگیری دەروونی و کۆمەڵایەتی بۆ نەخۆشەکان زۆر گرنگە.
پێشگری
- ڕێگرتنی سەرەتایی:
- • خواردنی تەندروست و سەرشارەوەی وزە
- • چالاکیی جەستەیی بەردەوام
- • خۆپاراستن لە تیشکی و کیمیاوی زیانبەخش
- • کۆنترۆڵکردنی کێشەی دەروونی و گرژی
- ڕێگرتنی لاوەکی:
- • چاودێریی پزیشکی بەردەوام
- • بەکارهێنانی دەرمانەکانی وەک هۆرمۆنی جێگرەوە
- • چاودێریی تەندروستیی ئێسکەکان
- • پشتگیری دەروونی و کۆمەڵایەتی
دۆزینەوە
بۆ دیاریکردنی نەشیاوی تێخمەی سەرەتایی، پزیشکەکان چەند هەنگاوێک دەنێن. یەکەم هەنگاو بریتییە لە پشکنینی کلینیکی و پرسیارکردن لە مێژووی نەخۆشییەکانی نەخۆش. دواتر، پشکنینی خوێن بۆ دیاریکردنی ئاستی هۆرمۆنەکانی وەک FSH و LH و ئیسترۆجین ئەنجام دەدرێت. ئاستی بەرزی FSH و کەمی ئیسترۆجین نیشانەیەکی بەهێزی نەشیاوی تێخمەی سەرەتایییە. هەروەها، پشکنینی وەک سۆنۆگرافیی تێخمەکان و پشکنینی جینەتی دەکرێت بۆ دیاریکردنی هۆکارەکانی نەخۆشییەکە.
بەڕێوەبردن
بەڕێوەبردنی درێژخایەنی نەشیاوی تێخمەی سەرەتایی بریتییە لە چەند ڕێگەیەک. یەکەم، پەیوەستبوون بە خواردنی تەندروست و چالاکیی جەستەیی بەردەوام بۆ پاراستنی تەندروستیی گشتی. دووەم، چاودێریی پزیشکی بەردەوام بۆ کۆنترۆڵکردنی نیشانەکانی و پاراستنی تەندروستیی ئێسکەکان. سێیەم، پشتگیری دەروونی و کۆمەڵایەتی بۆ نەخۆشەکان زۆر گرنگە. هەروەها، پەیوەستبوون بە کۆمەڵەکانی پشتگیری و زانیارییەکان دەکرێت یارمەتی بدات لە بەڕێوەبردنی نەخۆشییەکە.
هۆکاری مەترسی
- فاکتەرەکانی گۆڕانپەزیر:
- • جگەرخواردن و کەمبوونەوەی وزە
- • مەستکردن و جگەرەکێشان
- • کەمی چالاکیی جەستەیی
- • کێشەی دەروونی و گرژی
- فاکتەرەکانی ناگۆڕانپەزیر:
- • تەمەن (لەوانەیە لە تەمەنی گەنجتردا تووش ببێت)
- • مێژووی خێزانی لە نەشیاوی تێخمەی سەرەتایی
- • نەخۆشییەکانی جینەتی وەک سیندرۆمی ترنەر
- • مێژووی چارەسەری کیمیاوی یان تیشکی
ئالۆزەکان
- ئاڵۆزییەکانی کورتخایەن:
- • کێشە لە تەندروستیی دەروونی و گرژی
- • کێشە لە پەیوەندییەکانی نێوان زاوزێ
- • کێشە لە خەواڵوەیی و ماندوویی
- • کێشە لە تەندروستیی پێست و موو
- ئاڵۆزییەکانی درێژخایەن:
- • کەمبوونەوەی چڕی ئێسک (ئۆستیۆپۆرۆسیس)
- • کێشە لە دڵ و خوێنبەرەکان
- • کێشە لە بەخێوکردنی منداڵ
- • کێشە لە تەندروستیی دەروونی و هەستیاری