نەشیاوی ئەدرێنالی لاوەکی (Secondary Adrenal Insufficiency)
وەسف
نەشیاوی ئەدرێنالی لاوەکی (Secondary Adrenal Insufficiency) نەخۆشییەکی ئەندۆکرینییە کە لە ئەنجامی کەمبوونەوەی هەڵوەشاندنی هۆرمۆنی ئەدرێنۆکۆرتیکۆترۆپیک (ACTH) لە لایەن هیپۆفیزەوە ڕوودەدات. ئەم هۆرمۆنە کاریگەری لەسەر ئەدرینالەکان هەیە بۆ بەرهەمهێنانی کۆرتیزۆڵ، کە هۆرمۆنێکی گرنگە بۆ ڕێکخستنی شەکرە لە خوێندا، فشاری خوێن، و کاردانەوەی لەش بەرامبەر بە فشار. کەمبوونەوەی کۆرتیزۆڵ دەبێتە هۆی نەشیاوی ئەدرێنالی لاوەکی. ئەم نەخۆشییە بە شێوەیەکی گشتی لە ئەنجامی نەخۆشییەکانی هیپۆفیز یان بەکارهێنانی درێژخایەنی کۆرتیکۆستێرۆیدەکان ڕوودەدات. کاتێک کۆرتیکۆستێرۆیدەکان بۆ ماوەیەکی درێژ بەکار دەهێنرێن، هیپۆفیز و هیپۆتالامۆس کارکردنی خۆیان وەدەگرن، کە دەبێتە هۆی کەمبوونەوەی هەڵوەشاندنی ACTH. ئەم نەخۆشییە بە گشتی نەخۆشییەکی دەگمەنە، بەڵام لە نەخۆشەکانی کە بەردەوام دەرمانی کۆرتیکۆستێرۆید بەکار دەهێنن، زیاتر باوە. نەشیاوی ئەدرێنالی لاوەکی گرنگە چونکە کەمبوونەوەی کۆرتیزۆڵ دەتوانێت کاریگەری لەسەر تەندروستی گشتی بەرامبەر بە فشار و نەخۆشییەکانی تر هەبێت. بەبێ چارەسەری گونجاو، نەخۆشەکان دەتوانن بە ئاڵۆزییەکانی وەک شۆک و کەمبوونەوەی فشاری خوێن تووش بن.
نیشانەکان
- نیشانە سەرەتاییەکان:
- • ماندوویی و بێهێزی
- • کەمبوونەوەی کێش
- • کەمبوونەوەی ئارەزووی خواردن
- • کەمبوونەوەی فشاری خوێن
- • دڵەڕاوکێ و سەرئێشە
- نیشانە پێشکەوتووەکان:
- • کەمبوونەوەی شەکرە لە خوێن (هایپۆگلایسیمیا)
- • هەستی ساردی لە دەست و پێ
- • هەستی نەخۆشی و ڕشانەوە
- • خەوی ناڕێک
- • هەستی خەمۆکی و دڵتەنگی
هۆکارەکان
- هۆکارە سەرەکییەکان:
- • بەکارهێنانی درێژخایەنی کۆرتیکۆستێرۆیدەکان: ئەم دەرمانانە کارکردنی هیپۆفیز و هیپۆتالامۆس دەوەستێنن.
- • نەخۆشییەکانی هیپۆفیز: وەک تومەر یان برینداری هیپۆفیز کە دەبێتە هۆی کەمبوونەوەی ACTH.
- • نەشتەرگەری یان تیشکی چارەسەری هیپۆفیز: ئەم پڕۆسەیانە دەتوانن کارکردنی هیپۆفیز تێکبدەن.
- هۆکارە یارمەتیدەرەکان:
- • نەخۆشییەکانی سیستەمی بەرگری وەک لوپۆس
- • هەوکردنی هیپۆفیز
- • نەخۆشییەکانی هیپۆتالامۆس
چارەسەرەکان
- چارەسەری نەشیاوی ئەدرێنالی لاوەکی بریتییە لە جێگرەوەی کۆرتیزۆڵ. دەرمانەکانی وەک هیدرۆکۆرتیزۆن بە شێوەیەکی ڕۆژانە بەکار دەهێنرێن بۆ جێگرەوەی کۆرتیزۆڵ. لە هەندێک حاڵەتدا، دەرمانی فلۆدروکۆرتیزۆن بۆ ڕێکخستنی ئاستی سۆدیۆم و پلاسما بەکار دەهێنرێت. لە حاڵەتەکانی شۆک یان فشار، دەرمانی کۆرتیزۆڵ بە شێوەیەکی خێرا بەکار دەهێنرێت. چارەسەری پشتیوانی وەک خواردنی تەندروست و چالاکییەکانی وەرزشی پێشنیار دەکرێن. لە حاڵەتەکانی تومەری هیپۆفیز، نەشتەرگەری یان تیشکی چارەسەری دەکرێت.
پێشگری
- ڕێگرتنی سەرەتایی:
- • خۆپاراستن لە بەکارهێنانی درێژخایەنی کۆرتیکۆستێرۆیدەکان
- • پەیوەستبوون بە خواردنی تەندروست
- • چارەسەری زووی نەخۆشییەکانی هیپۆفیز
- • پەیوەستبوون بە چالاکییەکانی وەرزشی
- ڕێگرتنی لاوەکی:
- • چاودێری پزیشکی بەردەوام
- • پەیوەستبوون بە دەرمانەکانی جێگرەوەی کۆرتیزۆڵ
- • پشکنینی خوێن بۆ پشکنینی ئاستی کۆرتیزۆڵ
- • ڕێگریکردن لە فشار و شۆک
دۆزینەوە
بۆ دیاریکردنی نەشیاوی ئەدرێنالی لاوەکی، پزیشکەکان چەند پشکنینێک ئەنجام دەدەن. یەکەم، پشکنینی کلینیکی بۆ نیشانەکانی وەک ماندوویی و کەمبوونەوەی فشاری خوێن. دووەم، پشکنینی خوێن بۆ دیاریکردنی ئاستی کۆرتیزۆڵ و ACTH. ئەگەر ئاستی کۆرتیزۆڵ کەم بێت و ئاستی ACTH نەرمال یان کەم بێت، ئەوا نەشیاوی ئەدرێنالی لاوەکی دیاری دەکرێت. هەروەها، پشکنینی تیشکی وەک MRI بۆ پشکنینی هیپۆفیز ئەنجام دەدرێت. پشکنینی تایبەتی وەک پشکنینی هەڵوەشاندنی کۆرتیزۆڵ (ACTH Stimulation Test) بۆ پشتڕاستکردنەوەی نەخۆشییەکە بەکار دەهێنرێت.
بەڕێوەبردن
بۆ بەڕێوەبردنی نەشیاوی ئەدرێنالی لاوەکی، پەیوەستبوون بە دەرمانەکانی جێگرەوەی کۆرتیزۆڵ گرنگە. نەخۆشەکان پێویستە بە شێوەیەکی ڕۆژانە دەرمانەکانیان بخۆنەوە و لەگەڵ پزیشکەکەیاندا بەردەوام بن. پشکنینی خوێن بۆ پشکنینی ئاستی کۆرتیزۆڵ بە شێوەیەکی ڕێک پێویستە. هەروەها، خواردنی تەندروست و چالاکییەکانی وەرزشی پێشنیار دەکرێن بۆ باشترکردنی تەندروستی گشتی. نەخۆشەکان پێویستە لە بارودۆخەکانی فشار و شۆک خۆیان بپارێزن و دەرمانەکانیان بە شێوەیەکی خێرا بەکار بهێنن.
هۆکاری مەترسی
- فاکتەرەکانی گۆڕانپەزیر:
- • بەکارهێنانی درێژخایەنی کۆرتیکۆستێرۆیدەکان
- • خواردنەوەی ئەلکۆڵ بە زۆری
- • کەمبوونەوەی وزە و خواردنی ناڕێک
- • نەخۆشییەکانی سیستەمی بەرگری
- فاکتەرەکانی ناگۆڕانپەزیر:
- • تەمەنی گەورە
- • جێندەر (پیاوان زیاتر مەترسیدارن)
- • مێژووی خێزانی نەخۆشییەکانی هیپۆفیز
- • نەشتەرگەری یان تیشکی چارەسەری هیپۆفیز
ئالۆزەکان
- ئاڵۆزییەکانی کورتخایەن:
- • شۆک و کەمبوونەوەی فشاری خوێن
- • هایپۆگلایسیمیا (کەمبوونەوەی شەکرە لە خوێن)
- • هەستی نەخۆشی و ڕشانەوە
- • ماندوویی و بێهێزی
- ئاڵۆزییەکانی درێژخایەن:
- • خەمۆکی و دڵتەنگی
- • کەمبوونەوەی کێشی لەش
- • نەخۆشییەکانی دڵ و سوڕی خوێن
- • کەمبوونەوەی کارکردنی سیستەمی بەرگری