نەشیاوی ئەدرێنال (Adrenal Insufficiency)
وەسف
نەشیاوی ئەدرێنال یان نەخۆشی ئەدرێنال کەمبوونەوە، بارێکی پزیشکییە کە تێیدا غەدەکانی ئەدرێنال بەشێوەیەکی گونجاو هۆرمۆنەکانی کۆرتیزۆل و ئەلدۆستێرۆن بەرهەم ناهێنن. ئەم هۆرمۆنانە گرینگن بۆ ڕێکخستنی پەستانی خوێن، سووتەمەنی، و کارکردنی سیستەمی بەرگری لەش. کاتێک ئەم هۆرمۆنانە کەم دەبنەوە، لەش ناتوانێت بە شێوەیەکی گونجاو وەڵامی فشارەکانی ڕۆژانە بداتەوە. نەشیاوی ئەدرێنال دەکرێت بە دوو جۆر دابەش بکرێت: نەشیاوی سەرەتایی (ئەدیسۆن نەخۆشی) و نەشیاوی لاوەکی. نەشیاوی سەرەتایی کاتێک ڕوودەدات کە غەدەکانی ئەدرێنال خۆیان زیان ببینن، لەکاتێکدا نەشیاوی لاوەکی بەهۆی کەمبوونەوەی هۆرمۆنی ACTH لە دەماغەوە ڕوودەدات کە ئەم هۆرمۆنە فەرمان بە غەدەکانی ئەدرێنال دەدات کە کۆرتیزۆل بەرهەم بێنن. ئەم نەخۆشیە زۆر دەگمەنە، بەڵام کاتێک ڕوودەدات، کاریگەرییەکی بەرچاوی لەسەر تەندروستی و ژیانی ڕۆژانەی نەخۆش دەبێت. بەبێ چارەسەری گونجاو، نەشیاوی ئەدرێنال دەتوانێت ببێتە هۆی کێشە تەندروستییە گەورەکان وەک شۆک و کەوتنە خوارەوەی پەستانی خوێن کە دەتوانێت ژیان مەترسیدار بێت.
نیشانەکان
- نیشانە سەرەتاییەکان:
- • ماندوویی و لاوازی
- • لەدەستدانی کێش
- • دڵەڕاوکێ و ڕشانەوە
- • ئارەزووی خواردنی خوێ
- • ئازاری سک
- نیشانە پێشکەوتووەکان:
- • پەستانی خوێنی نزم
- • تێکچوونی ڕەنگەکانی پێست (تاریکبوون)
- • کەمبوونەوەی موو
- • خەمۆکی و تێکچوونی دەروونی
- • کەمبوونەوەی میلەی جەستەیی
هۆکارەکان
- هۆکارە سەرەکییەکان:
- 1. نەخۆشی خۆبەرگری: وەک نەخۆشی ئەدیسۆن، کە تێیدا سیستەمی بەرگری لەش هێرش دەکاتە سەر غەدەکانی ئەدرێنال.
- 2. ژەهراوییەکان: وەک ژەهراوییەکانی کۆرتیکۆستێرۆیدەکان کە دەبنە هۆی کەمبوونەوەی کارکردنی غەدەکانی ئەدرێنال.
- 3. ژەهراوییەکانی نەخۆشیەکانی تر: وەک نەخۆشی سیل و نەخۆشیەکانی تر کە دەتوانن غەدەکانی ئەدرێنال زیان بگەیەنن.
- هۆکارە یارمەتیدەرەکان:
- • نەخۆشیەکانی دەماغ
- • نەشتەرگەری لەسەر غەدەکانی ئەدرێنال
- • کەمبوونەوەی هۆرمۆنی ACTH
چارەسەرەکان
- چارەسەری نەشیاوی ئەدرێنال بریتییە لە بەکارهێنانی دەرمانەکانی جێگرەوەی هۆرمۆن. هیدرۆکۆرتیزۆن یان پرێدنیزۆن بەکاردەهێنرێن بۆ جێگرەوەی کۆرتیزۆل، و فلودرۆکۆرتیزۆن بۆ جێگرەوەی ئەلدۆستێرۆن. لە حاڵەتی شۆکی ئەدرێنال، دەرمانەکانی وەک هیدرۆکۆرتیزۆن و سەرینەکانی خوێن بە خێرایی دەدرێن. هەروەها، پێویستە نەخۆشەکان ڕێنمایی پزیشکی وەربگرن بۆ ڕێکخستنی دەرمانەکان لە کاتی فشارەکانی وەک نەخۆشی یان نەشتەرگەری. لە هەندێک حاڵەتدا، نەشتەرگەری دەکرێت بۆ چارەسەری هەر شێوانێک لە غەدەکانی ئەدرێنال.
پێشگری
- ڕێگرتنی سەرەتایی:
- • خۆپاراستن لە نەخۆشیە خۆبەرگرییەکان
- • بەکارهێنانی گونجاو و کاتی کۆرتیکۆستێرۆیدەکان
- • خۆراکی تەندروست و بەرگەگر
- • چاودێری پزیشکی بەردەوام
- ڕێگرتنی لاوەکی:
- • چارەسەری خێرای نەخۆشیەکانی ئەدرێنال
- • بەکارهێنانی دەرمانەکانی جێگرەوەی هۆرمۆن
- • چاودێری پزیشکی بەردەوام
- • ڕێکخستنی شێوازی ژیان
دۆزینەوە
بۆ دیاریکردنی نەشیاوی ئەدرێنال، پزیشکەکان چەندین پشکنین ئەنجام دەدەن. لە پشکنینی کلینیکیدا، نیشانەکانی وەک ماندوویی، پەستانی خوێنی نزم، و تێکچوونی ڕەنگەکانی پێست دیاری دەکرێن. پشکنینەکانی خوێن وەک پشکنینی کۆرتیزۆل و ACTH بەکاردەهێنرێن بۆ پێوانەکردنی ئاستی هۆرمۆنەکان. هەروەها، پشکنینی تایبەت وەک پشکنینی تحریکی ACTH بەکاردەهێنرێن بۆ دیاریکردنی کارکردنی غەدەکانی ئەدرێنال. لە هەندێک حاڵەتدا، پشکنینی وێنەیی وەک سی تی سکان یان MRI بەکاردەهێنرێن بۆ دیاریکردنی هەر شێوانێک لە غەدەکانی ئەدرێنال.
بەڕێوەبردن
بۆ بەڕێوەبردنی نەشیاوی ئەدرێنال بە درێژخایەن، پێویستە نەخۆشەکان شێوازی ژیانی تەندروستی بەڕێوەبەرن. خۆراکی تەندروست و بەرگەگر، وەرزشی بەردەوام، و خەوی بەسوود گرینگن. هەروەها، پێویستە نەخۆشەکان بەردەوام چاودێری پزیشکی بکەن و ئاستی هۆرمۆنەکانیان بە شێوەیەکی بەردەوام پشکنین بکرێن. لە کاتی فشارەکانی وەک نەخۆشی یان نەشتەرگەری، پێویستە دەرمانەکان بە شێوەیەکی گونجاو ڕێکبخرێن.
هۆکاری مەترسی
- فاکتەرەکانی گۆڕانپەزیر:
- • بەکارهێنانی درێژخایەنی کۆرتیکۆستێرۆیدەکان
- • نەخۆشیە خۆبەرگرییەکان
- • ژەهراوییەکانی نەخۆشیەکانی تر
- • کەمبوونەوەی خواردنەوەی شەکر
- فاکتەرەکانی ناگۆڕانپەزیر:
- • تەمەن (زۆرجار لە نێوان ٣٠-٥٠ ساڵیدا ڕوودەدات)
- • جێندەر (پیاوان زیاتر مەترسیدارن)
- • مێژووی خێزانی نەخۆشیەکانی ئەدرێنال
- • نەخۆشیەکانی دەماغ
ئالۆزەکان
- ئاڵۆزییەکانی کورتخایەن:
- • شۆکی ئەدرێنال (ئەدرێنال کرایسس)
- • پەستانی خوێنی زۆر نزم
- • کەمبوونەوەی شەکر لە خوێندا
- • نەخۆشیەکانی دڵ
- ئاڵۆزییەکانی درێژخایەن:
- • تێکچوونی کارکردنی غەدەکانی تیرۆید
- • نەخۆشیەکانی سیستەمی بەرگری
- • کەمبوونەوەی موو و پێست
- • خەمۆکی و تێکچوونی دەروونی