نەخۆشی ڕەینۆد (Raynauds Disease)
وەسف
نەخۆشی ڕەینۆد حاڵەتێکە کە تێیدا دەمارە خوێنبەرەکانی دەست و پەنجەکان، هەندێک جار قاچەکان، بە شێوەیەکی زیادەڕۆیی بەرامبەر بە سەرما یان سترێس کاردانەوەیان دەبێت. ئەم کاردانەوەیە دەبێتە هۆی تەسکبوونەوەی دەمارەکان، کە دەبێتە هۆی کەمبوونەوەی خوێن بۆ ئەو ناوچانە. ئەمەش دەبێتە هۆی ئەوەی کە پەنجەکان سپی یان شین ببن، هەروەها هەستکردن بە سڕبوون، ئازار، یان هەستکردن بە دزەکردنەوە. نەخۆشی ڕەینۆد دوو جۆری سەرەکی هەیە: ڕەینۆدی سەرەتایی (primary Raynaud's) و ڕەینۆدی لاوەکی (secondary Raynaud's). ڕەینۆدی سەرەتایی، کە زۆرجار بە نەخۆشی ڕەینۆدیش ناودەبرێت، باوترین جۆرە و هۆکارێکی دیاریکراوی نییە. بە شێوەیەکی گشتی سووکترە و بەڕێوەبردنی ئاسانترە. ڕەینۆدی لاوەکی بەهۆی نەخۆشییەکی ترەوە دروست دەبێت، وەک نەخۆشییەکانی شانەی بەستەر (connective tissue diseases) وەک سکلێرۆدێرما (scleroderma) یان لوپوس (lupus). ڕەینۆدی لاوەکی دەتوانێت توندتر بێت و ببێتە هۆی ئاڵۆزی زیاتر. ئەگەرچی ڕێژەی بڵاوبوونەوەی وردی نەخۆشی ڕەینۆد دیار نییە، بەڵام مەزەندە دەکرێت کە نزیکەی 3-5% ی دانیشتووانی جیهان تووشی بووبن. زیاتر لە ژناندا باوە و بە شێوەیەکی گشتی لە تەمەنی 15 بۆ 30 ساڵیدا دەست پێدەکات. نەخۆشی ڕەینۆد لەوانەیە کاریگەرییەکی بەرچاوی لەسەر کوالێتی ژیانی کەسەکە هەبێت، بەتایبەتی ئەگەر نیشانەکان توند بن و کار لە توانای ئەنجامدانی چالاکییە ڕۆژانەییەکان بکەن. گرنگە کە نەخۆشی ڕەینۆد بە دروستی دەستنیشان بکرێت و بەڕێوەببرێت بۆ کەمکردنەوەی نیشانەکان و ڕێگریکردن لە ئاڵۆزییەکان. لەگەڵ ئەوەشدا، زۆر گرنگە کەسەکە خۆی فێری چۆنیەتی خۆپاراستن لە سەرما و سترێس بکات، چونکە ئەمانە هۆکاری سەرەکی سەرهەڵدانی نەخۆشییەکەن. هەروەها، هەندێک دەرمان و شێوازی ژیان دەتوانن یارمەتیدەر بن لە کۆنتڕۆڵکردنی نەخۆشییەکەدا.
نیشانەکان
- نیشانە سەرەتاییەکان:
- • سپیبوون یان شینبوونی پەنجەکان یان پەنجەکانی پێ لە وەڵامی سەرما یان سترێسدا.
- • هەستکردن بە سڕبوون یان دزەکردنەوە لە پەنجەکان یان پەنجەکانی پێدا.
- • ئازار لە پەنجەکان یان پەنجەکانی پێدا لە کاتی سەرمادا.
- • گۆڕانی ڕەنگی پێست لە سپیەوە بۆ شین و پاشان بۆ سوور لە کاتی گەڕانەوەی خوێندا.
- • هەستکردن بە سەرما لە دەست و قاچەکاندا.
- نیشانە پێشکەوتووەکان:
- • برینداربوون یان دروستبوونی قڵیش لەسەر پێستی پەنجەکان یان پەنجەکانی پێ.
- • گەنگرین (Gangrene) لە حاڵەتە توندەکاندا، کە دەبێتە هۆی مردنی شانەکان.
- • ئەستووربوونی پێستی پەنجەکان.
- • ئازاری بەردەوام لە دەست و قاچەکاندا.
- • هەستیاری زیادە بەرامبەر بە سەرما.
هۆکارەکان
- هۆکارە سەرەکییەکان:
- • ڕەینۆدی سەرەتایی: هۆکارێکی دیاریکراوی نییە، بەڵام پێدەچێت پەیوەندی بە کێشەیەکەوە هەبێت لە کۆنتڕۆڵکردنی دەمارە خوێنبەرەکاندا.
- • ڕەینۆدی لاوەکی: بەهۆی نەخۆشییەکانی ترەوە دروست دەبێت، وەک نەخۆشییەکانی شانەی بەستەر (وەک سکلێرۆدێرما، لوپوس، ڕۆماتیزم)، نەخۆشییەکانی دەمارەکان، یان بەکارهێنانی هەندێک دەرمان.
- • هۆکاری بۆماوەیی: لە هەندێک خێزاندا نەخۆشییەکە زیاتر دەبینرێت، ئەمەش ئەگەری بوونی هۆکاری بۆماوەیی زیاد دەکات.
- هۆکارە یارمەتیدەرەکان:
- • جگەرەکێشان
- • سترێس
- • بەرکەوتنی بەردەوام بە ماددە کیمیاییەکان
چارەسەرەکان
- چارەسەری نەخۆشی ڕەینۆد ئامانجی کەمکردنەوەی نیشانەکان و ڕێگریکردنە لە ئاڵۆزییەکان. چارەسەرەکە بە شێوەیەکی سەرەکی پشت دەبەستێت بە توندی نیشانەکان و ئەوەی کە ئایا نەخۆشییەکە سەرەتاییە یان لاوەکی.
- بۆ نەخۆشی ڕەینۆدی سووک، ڕێکارەکانی خۆیارمەتیدان و گۆڕینی شێوازی ژیان زۆر گرنگن. ئەمانە دەگرێتەوە خۆپاراستن لە سەرما بە لەبەرکردنی دەستکێش و گۆرەوی، وازهێنان لە جگەرەکێشان، و کەمکردنەوەی سترێس. هەروەها، گرنگە کەسەکە خۆی دوور بگرێت لەو دەرمانانەی کە دەبنە هۆی تەسکبوونەوەی دەمارە خوێنبەرەکان.
- ئەگەر نیشانەکان توندتر بن، ئەوا پزیشک دەرمان ڕەچەت دەکات. دەرمانە بەکارهاتووەکان بریتین لە بلۆکەرەکانی کەناڵەکانی کالسیۆم (calcium channel blockers) وەک نیفێدیپین (nifedipine) و ئەملۆدیپین (amlodipine)، کە یارمەتیدەرن لە فراوانکردنی دەمارە خوێنبەرەکان و باشترکردنی سووڕی خوێن. هەروەها، دەرمانەکانی تریش هەن کە دەتوانن یارمەتیدەر بن، وەک مەڵحەمەکانی نایترۆگلیسرین (nitroglycerin) کە ڕاستەوخۆ دەخرێنە سەر پێست بۆ فراوانکردنی دەمارەکان.
- لە حاڵەتە دەگمەنەکاندا کە نیشانەکان زۆر توندن و دەبنە هۆی برینداربوون یان گەنگرین، ڕەنگە نەشتەرگەری پێویست بێت. یەکێک لە نەشتەرگەرییەکان بریتییە لە سیمپاتێکتۆمی (sympathectomy)، کە تێیدا دەمارەکان دەبڕدرێن کە دەبنە هۆی تەسکبوونەوەی دەمارە خوێنبەرەکان.
- چارەسەری نوێتر لە بواری نەخۆشی ڕەینۆددا بریتییە لە بەکارهێنانی بۆتۆکس (Botox) بۆ فراوانکردنی دەمارە خوێنبەرەکان. هەروەها، هەندێک توێژینەوە ئاماژە بەوە دەکەن کە دەرمانەکانی وەک سیلدێنافیل (sildenafil) کە بۆ چارەسەری کێشەی توانای سێکسی بەکاردێت، دەتوانن یارمەتیدەر بن لە فراوانکردنی دەمارە خوێنبەرەکاندا.
- گرنگە نەخۆش لەگەڵ پزیشکەکەی بەردەوام بێت لە پەیوەندیدا و بە ڕێکوپێکی سەردانی بکات بۆ ئەوەی چارەسەرەکە بە شێوەیەکی گونجاو ڕێکبخرێت و چاودێری نیشانەکان بکرێت.
پێشگری
- ڕێگرتنی سەرەتایی:
- • خۆپاراستن لە سەرما: دەستکێش و گۆرەوی لەبەر بکە لە کەشوهەوای سارددا.
- • وازهێنان لە جگەرەکێشان: نیکۆتین دەبێتە هۆی تەسکبوونەوەی دەمارە خوێنبەرەکان.
- • کەمکردنەوەی سترێس: ڕێگاکانی ئارامبوونەوە فێرببە، وەک یۆگا و مێدیتەیشن.
- • خۆپاراستن لە بەرکەوتنی ماددە کیمیاییەکان.
- ڕێگرتنی لاوەکی:
- • بەکارهێنانی دەرمانەکان بە ڕێنمایی پزیشک: هەندێک دەرمان دەتوانن یارمەتیدەر بن لە فراوانکردنی دەمارە خوێنبەرەکاندا.
- • پشکنینی بەردەوام لەلایەن پزیشکەوە: بۆ چاودێریکردنی نیشانەکان و ڕێگریکردن لە ئاڵۆزییەکان.
- • خۆپاراستن لە برینداربوون: ئاگاداربە لە کاتی بەکارهێنانی ئامرازەکان کە زیان بە پەنجەکانت نەگەیەنن.
- • پاراستنی پێست: بەکارهێنانی کرێمی شێدارکەر بۆ پاراستنی پێست لە وشکبوونەوە و برینداربوون.
دۆزینەوە
دەستنیشانکردنی نەخۆشی ڕەینۆد بە شێوەیەکی گشتی پشت دەبەستێت بە چەند هەنگاوێک، لەوانە لێکۆڵینەوەی پزیشکی، پرسیارکردن دەربارەی مێژووی نەخۆشی، و ئەنجامدانی هەندێک پشکنین. پزیشک سەرەتا پرسیار لە نەخۆش دەکات دەربارەی نیشانەکانی، وەک گۆڕانی ڕەنگی پەنجەکان لە وەڵامی سەرما یان سترێسدا، هەروەها هەستکردن بە سڕبوون یان ئازار. پاشان پزیشک پشکنینی جەستەیی ئەنجام دەدات بۆ پشکنینی دەست و پەنجەکان و هەروەها پشکنینی دەمارەکان. یەکێک لە پشکنینە سەرەکییەکان بریتییە لە پشکنینی نینۆکەکان بە بەکارهێنانی مایکرۆسکۆپ (Nailfold capillaroscopy). ئەم پشکنینە یارمەتیدەرە بۆ بینینی دەمارە خوێنبەرە بچووکەکانی ژێر نینۆکەکان. لە نەخۆشی ڕەینۆدی لاوەکیدا، دەمارە خوێنبەرەکان دەتوانن شێوەیەکی نائاساییان هەبێت. هەروەها، پشکنینی خوێن دەکرێت بۆ دۆزینەوەی نەخۆشییەکانی تر کە دەبنە هۆی ڕەینۆدی لاوەکی، وەک نەخۆشییەکانی شانەی بەستەر. ئەم پشکنینانە دەگرێتەوە پشکنینی دژەتەنەکان (antibodies) وەک دژەتەنی دژە ناوک (antinuclear antibody - ANA). هەندێک جار، پزیشک پشکنینی هاندانی سەرما (cold stimulation test) ئەنجام دەدات. لەم پشکنینەدا، دەستی نەخۆش دەخرێتە ناو ئاوی سارد بۆ چەند خولەکێک، پاشان پزیشک چاودێری دەکات کە چەند کات دەخایەنێت تا ڕەنگی دەستەکە دەگەڕێتەوە بۆ باری ئاسایی. لە نەخۆشی ڕەینۆددا، گەڕانەوەی ڕەنگەکە زۆرتر دەخایەنێت. گرنگە کە پزیشک بە وردی هەموو زانیارییەکان کۆبکاتەوە و پشکنینە پێویستەکان ئەنجام بدات بۆ ئەوەی بتوانێت بە دروستی نەخۆشییەکە دەستنیشان بکات و چارەسەری گونجاو دیاری بکات.
بەڕێوەبردن
بەڕێوەبردنی درێژخایەنی نەخۆشی ڕەینۆد بریتییە لە چەند هەنگاوێک کە ئامانجیان کەمکردنەوەی نیشانەکان و باشترکردنی کوالێتی ژیانی نەخۆشەکانە. گۆڕینی شێوازی ژیان ڕۆڵێکی سەرەکی دەگێڕێت لە بەڕێوەبردنی نەخۆشییەکەدا. گرنگە نەخۆش خۆی بپارێزێت لە سەرما بە لەبەرکردنی دەستکێش و گۆرەوی لە کەشوهەوای سارددا، هەروەها وازبهێنێت لە جگەرەکێشان، چونکە نیکۆتین دەبێتە هۆی تەسکبوونەوەی دەمارە خوێنبەرەکان. هەروەها، فێربوونی ڕێگاکانی کەمکردنەوەی سترێس زۆر گرنگە، وەک یۆگا و مێدیتەیشن. گرنگە نەخۆش خۆی دوور بگرێت لەو دەرمانانەی کە دەبنە هۆی تەسکبوونەوەی دەمارە خوێنبەرەکان، وەک هەندێک دەرمانی کۆکە و هەڵامەت. پشکنینی بەردەوام لەلایەن پزیشکەوە زۆر گرنگە بۆ چاودێریکردنی نیشانەکان و ڕێگریکردن لە ئاڵۆزییەکان. پزیشک دەتوانێت دەرمان ڕەچەت بکات ئەگەر نیشانەکان توند بن، و هەروەها دەتوانێت ڕێنمایی پێویست بدات دەربارەی چۆنیەتی خۆپاراستن و بەڕێوەبردنی نەخۆشییەکە. گرنگە نەخۆش ئاگاداری نیشانەکانی بێت و هەر گۆڕانکارییەک لە نیشانەکاندا بە پزیشکەکەی ڕابگەیەنێت. هەروەها، گرنگە نەخۆش بە ڕ
هۆکاری مەترسی
- فاکتەرەکانی گۆڕانپەزیر:
- • جگەرەکێشان: نیکۆتین دەبێتە هۆی تەسکبوونەوەی دەمارە خوێنبەرەکان.
- • بەرکەوتنی سەرما: خۆپاراستن لە سەرما دەتوانێت نیشانەکان کەم بکاتەوە.
- • سترێس: فێربوونی ڕێگاکانی کەمکردنەوەی سترێس دەتوانێت یارمەتیدەر بێت.
- • هەندێک دەرمان: پرسیارکردن لە پزیشک دەربارەی کاریگەرییە لاوەکییەکانی دەرمانەکان.
- فاکتەرەکانی ناگۆڕانپەزیر:
- • ڕەگەز: نەخۆشی ڕەینۆد زیاتر لە ژناندا باوە.
- • تەمەن: زۆرجار لە تەمەنی 15 بۆ 30 ساڵیدا دەست پێدەکات.
- • مێژووی خێزان: ئەگەر کەسێک لە خێزانەکەتاندا تووشی نەخۆشی ڕەینۆد بووبێت، ئەوا ئەگەری تووشبوونی تۆش زیاترە.
- • نەخۆشییەکانی تر: بوونی نەخۆشییەکانی شانەی بەستەر ئەگەری تووشبوون بە ڕەینۆدی لاوەکی زیاد دەکات.
ئالۆزەکان
- ئاڵۆزییەکانی کورتخایەن:
- • ئازاری بەهێز لە پەنجەکان یان پەنجەکانی پێدا.
- • سڕبوونی بەردەوام.
- • قورسی لە ئەنجامدانی کارەکانی ڕۆژانە.
- • دڵەڕاوکێ و خەمۆکی بەهۆی نیشانەکانەوە.
- ئاڵۆزییەکانی درێژخایەن:
- • برینداربوون یان دروستبوونی قڵیش لەسەر پێستی پەنجەکان یان پەنجەکانی پێ.
- • گەنگرین (Gangrene) لە حاڵەتە توندەکاندا، کە دەبێتە هۆی مردنی شانەکان و ڕەنگە پێویستی بە بڕینەوە هەبێت.
- • ئەستووربوونی پێستی پەنجەکان.
- • نەخۆشییەکانی دڵ و دەمارەکان.