نەخۆشی ڕێگری سییەکان (Chronic Obstructive Pulmonary Disease)

وەسف

نەخۆشی ڕێگری درێژخایەنی سییەکان (COPD) کۆمەڵێک نەخۆشی پێشکەوتووی سییەکانە کە دەبێتە هۆی گیرانی بۆرییەکانی هەوا و سەختکردنی هەناسەدان. ئەم نەخۆشییە دوو جۆری سەرەکی لەخۆدەگرێت: هەوکردنی درێژخایەنی بۆرییەکانی هەوا (Chronic Bronchitis) و ئیمفیزێما (Emphysema). لە حاڵەتی هەوکردنی درێژخایەنی بۆرییەکانی هەوادا، بۆرییەکانی هەوا هەودەکەن و بەڵغەمێکی زۆر دروست دەکەن، کە دەبێتە هۆی کۆکەی بەردەوام و تەنگەنەفەسی. لە حاڵەتی ئیمفیزێمادا، کیسەکانی هەوا (ئەلڤیۆلی) لە سییەکاندا زیانیان پێدەگات و بە تێپەڕبوونی کات دەپوکێنەوە، ئەمەش ڕووبەری سییەکان بۆ ئاڵوگۆڕی ئۆکسجین و دووەم ئۆکسیدی کاربۆن کەم دەکاتەوە. زۆربەی تووشبووان تێکەڵەیەک لە هەردوو حاڵەتەکەیان هەیە. ئەم نەخۆشییە بە شێوەیەکی هێواش گەشە دەکات و زۆرجار چەندین ساڵی دەوێت تا نیشانەکانی بە ڕوونی دەربکەون. هۆکاری سەرەکی تووشبوون بریتییە لە بەرکەوتنی درێژخایەن بە ماددە وروژێنەرەکانی سییەکان، بەتایبەتی دوکەڵی جگەرە. جگەرەکێشان هۆکاری نزیکەی ٨٥-٩٠٪ی هەموو حاڵەتەکانی COPD یە. هۆکارەکانی تر بریتین لە بەرکەوتنی پیشەیی بە تۆز و ماددە کیمیاییەکان، پیسبوونی هەوا، و حاڵەتێکی بۆماوەیی دەگمەن کە پێی دەوترێت کەمیی ئەلفا-١ ئەنتی تریپسین. ئەم نەخۆشییە بە یەکێک لە هۆکارە سەرەکییەکانی مردن و کەمئەندامی لەسەر ئاستی جیهان دادەنرێت و بارگرانییەکی زۆری ئابووری و کۆمەڵایەتی لەسەر تاک و کۆمەڵگە دروست دەکات. گرنگی ناسینەوە و چارەسەرکردنی ئەم نەخۆشییە لەوەدایە کە کاریگەرییەکی زۆر نەرێنی لەسەر کوالێتی ژیانی تووشبووان هەیە. نەخۆشەکان تووشی تەنگەنەفەسی دەبن لە کاتی ئەنجامدانی چالاکییە سادەکانی ڕۆژانەدا، وەک پیاسەکردن، سەرکەوتن بە قادرمەدا، یان تەنانەت خۆگۆڕین. ئەمەش دەبێتە هۆی کەمبوونەوەی چالاکی جەستەیی، دابڕانی کۆمەڵایەتی، و تووشبوون بە دڵەڕاوکێ و خەمۆکی. سەرەڕای ئەوەی کە COPD چارەسەری بنبڕی نییە، بەڵام چارەسەری گونجاو و گۆڕانکاری لە شێوازی ژیاندا دەتوانێت یارمەتیدەر بێت بۆ کۆنترۆڵکردنی نیشانەکان، کەمکردنەوەی مەترسیی ئاڵۆزییەکان، و باشترکردنی توانای نەخۆش بۆ ژیانێکی چالاکتر. بەپێی ڕێکخراوی تەندروستی جیهانی، COPD سێیەم هۆکاری سەرەکی مردنە لە جیهاندا. زوو دەستنیشانکردنی نەخۆشییەکە و دەستپێکردنی چارەسەر، بەتایبەتی وازهێنان لە جگەرەکێشان، کلیلی سەرەکییە بۆ خاوکردنەوەی پرۆسەی خراپبوونی نەخۆشییەکە و پاراستنی فرمانی سییەکان. بۆیە هۆشیاری لەبارەی نیشانە و هۆکارەکانی ئەم نەخۆشییەوە زۆر گرنگە بۆ ئەوەی خەڵکی لە کاتی گونجاودا سەردانی پزیشک بکەن و ڕێنمایی پێویست وەربگرن.

نیشانەکان

• نیشانە سەرەتاییەکان:
• • کۆکەی درێژخایەن، کە زۆرجار بەیانیان خراپترە و لەوانەیە بەڵغەمی لەگەڵدا بێت.
• • تەنگەنەفەسی، بەتایبەتی لە کاتی ئەنجامدانی چالاکی جەستەییدا (وەک پیاسەکردن یان سەرکەوتن بە قادرمەدا).
• • هەناسەبڕکێ یان خیزەی سنگ (Wheezing)، کە دەنگێکی فیکەیی یان مۆسیقییە لە کاتی هەناسەداندا.
• • هەستکردن بە توندی یان گوشار لەسەر سنگ.
• • پێویستی بەردەوام بە پاککردنەوەی گەروو، بەتایبەتی لە بەیانیاندا.
• نیشانە پێشکەوتووەکان:
• • تەنگەنەفەسی تەنانەت لە کاتی پشوودان یان ئەنجامدانی چالاکی زۆر سووکدا.
• • شینبوونەوەی لێوەکان یان ژێر نینۆکەکان (Cyanosis) بەهۆی کەمی ئۆکسجین لە خوێندا.
• • ماندوێتی و بێهێزییەکی زۆر کە کاریگەری لەسەر ژیانی ڕۆژانە هەبێت.
• • ئاوسانی قاچ، قولەپێ، و پاژنەکان بەهۆی کۆبوونەوەی شلە.
• • دابەزینی کێش بەبێ هۆکار و لەدەستدانی masûlkeyên.

هۆکارەکان

• هۆکارە سەرەکییەکان:
• • جگەرەکێشان: ئەمە هۆکاری یەکەمی تووشبوونە بە COPD. دوکەڵی جگەرە هەزاران ماددەی کیمیایی زیانبەخشی تێدایە کە دەبنە هۆی هەوکردن و تێکشکاندنی شانەکانی سییەکان. بەرکەوتنی درێژخایەن بەم ماددانە دەبێتە هۆی زیانگەیاندن بە کیسە هەواییەکان و تەسکبوونەوەی بۆرییەکانی هەوا.
• • بەرکەوتنی درێژخایەن بە گاز و دوکەڵی زیانبەخش: ئەمە دووەم هۆکاری باوە، وەک بەرکەوتن بە دوکەڵی دەستی دوو، پیسبوونی هەوای دەرەوە، و بەرکەوتنی پیشەیی بە تۆز و غوبار و ماددە کیمیاییەکان لە شوێنی کاردا (بۆ نموونە لە کانەکان، بیناسازی، و کشتوکاڵدا).
• • کەمیی ئەلفا-١ ئەنتی تریپسین (Alpha-1 antitrypsin deficiency): ئەمە حاڵەتێکی بۆماوەیی دەگمەنە کە تێیدا جەستە بڕێکی پێویست لە پڕۆتینێک بە ناوی ئەلفا-١ ئەنتی تریپسین بەرهەم ناهێنێت. ئەم پڕۆتینە سییەکان لە زیان دەپارێزێت، و کەمییەکەی دەبێتە هۆی ئەوەی سییەکان زۆر هەستیار بن بۆ زیان، بەتایبەتی لە جگەرەکێشەکاندا.
• هۆکارە یارمەتیدەرەکان:
• • هەوکردنی توندی کۆئەندامی هەناسە لە قۆناغی منداڵیدا.
• • هەبوونی نەخۆشی ڕەبۆ (Asthma).
• • بەرکەوتن بە دوکەڵی سووتانی سوتەمەنی (وەک دار و خەڵوز) بۆ گەرمکردنەوە و چێشتلێنان لە ژووری هەواگۆڕکێی خراپدا.

چارەسەرەکان

• چارەسەری نەخۆشی ڕێگری درێژخایەنی سییەکان (COPD) ئامانجی سەرەکی کەمکردنەوەی نیشانەکان، باشترکردنی کوالێتی ژیان، خاوکردنەوەی پێشکەوتنی نەخۆشییەکە، و ڕێگریکردنە لە ئاڵۆزییەکان. هەرچەندە چارەسەری بنبڕی نییە، بەڵام کۆمەڵێک دەرمان و ڕێکاری چارەسەری هەن کە زۆر کاریگەرن.
• گرنگترین بەشی چارەسەر وازهێنانە لە جگەرەکێشان. هیچ دەرمانێک ناتوانێت هێندەی وازهێنان لە جگەرەکێشان کاریگەر بێت لەسەر خاوکردنەوەی زیانەکانی سییەکان.
• دەرمانەکان بەشێکی سەرەکی چارەسەرن و زۆربەیان لە ڕێگەی هەڵمژینەوە (inhaler) بەکاردەهێنرێن:
• 1. **فراوانکەرەکانی بۆری هەوا (Bronchodilators):** ئەم دەرمانانە ماسولکەکانی دەوری بۆرییەکانی هەوا خاو دەکەنەوە و یارمەتی کرانەوەیان دەدەن، کە هەناسەدان ئاسانتر دەکات. دوو جۆری سەرەکی هەیە: کورت-کاریگەر (بۆ کاتی پێویست وەک albuterol) و درێژ-کاریگەر (بۆ بەکارهێنانی ڕۆژانە وەک tiotropium, salmeterol) بۆ کۆنترۆڵکردنی درێژخایەن.
• 2. **ستیرۆیدە هەڵمژراوەکان (Inhaled Steroids):** وەک fluticasone و budesonide، کە هەوکردنی بۆرییەکانی هەوا کەم دەکەنەوە. زۆرجار لەگەڵ فراوانکەرە درێژ-کاریگەرەکاندا لە یەک هەڵمژەردا تێکەڵ دەکرێن.
• 3. **دەرمانی تێکەڵ (Combination Inhalers):** ئەم هەڵمژەرانە دوو یان سێ جۆر دەرمانیان تێدایە (بۆ نموونە، فراوانکەرێکی درێژ-کاریگەر و ستیرۆیدێک) بۆ زیادکردنی کاریگەری.
• 4. **دژە بەکتریا (Antibiotics):** لە کاتی توندبوونەوەی نیشانەکاندا (exacerbations) بەکاردەهێنرێن ئەگەر گومانی هەوکردنی بەکتریایی هەبێت.
• چارەسەرەکانی تر بریتین لە:
• • **چارەسەر بە ئۆکسجین (Oxygen Therapy):** بۆ ئەو نەخۆشانەی کە ئاستی ئۆکسجینی خوێنیان نزمە. بەکارهێنانی ئۆکسجین بۆ ماوەی درێژ دەتوانێت ژیانیان درێژ بکاتەوە و کوالێتی ژیانیان باشتر بکات.
• • **ڕاهێنانی سییەکان (Pulmonary Rehabilitation):** پرۆگرامێکی گشتگیرە کە ڕاهێنانی وەرزشی، پەروەردەی تەندروستی، ڕاوێژی خۆراکی، و پشتیوانی دەروونی لەخۆدەگرێت. ئەم پرۆگرامە یارمەتی نەخۆش دەدات بۆ بەڕێوەبردنی نەخۆشییەکەی و ژیانێکی چالاکتر.
• • **نەشتەرگەری:** لە حاڵەتە زۆر توندەکاندا، لەوانەیە نەشتەرگەری پێویست بێت، وەک نەشتەرگەری کەمکردنەوەی قەبارەی سییەکان (lung volume reduction surgery) یان لە حاڵەتی زۆر دەگمەندا چاندنی سی (lung transplant).

پێشگری

• ڕێگرتنی سەرەتایی:
• • هەرگیز دەست نەکردن بە جگەرەکێشان: باشترین ڕێگایە بۆ خۆپاراستن لە COPD.
• • خۆپاراستن لە بەرکەوتن بە دوکەڵی دەستی دوو.
• • بەکارهێنانی ئامێری خۆپارێزی (وەک ماسک) لەو شوێنی کارانەی کە تۆز و ماددەی کیمیایی زیانبەخشیان لێیە.
• • کەمکردنەوەی پیسبوونی هەوای ناوماڵ لە ڕێگەی دڵنیابوون لە هەواگۆڕکێی باش و بەکارنەهێنانی سوتەمەنی زیانبەخش.
• ڕێگرتنی لاوەکی:
• • وازهێنان لە جگەرەکێشان: گرنگترین هەنگاوە بۆ خاوکردنەوەی پێشکەوتنی نەخۆشییەکە و ڕێگرتن لە خراپتربوونی فرمانی سییەکان.
• • وەرگرتنی پێکوتە (کوتان): وەرگرتنی ساڵانەی پێکوتەی ئەنفلۆنزا و پێکوتەی هەوکردنی سییەکان (pneumococcal vaccine) بۆ کەمکردنەوەی مەترسیی هەوکردن.
• • پابەندبوون بە دەرمانەکانەوە: بەکارهێنانی دەرمانەکان بەپێی ڕێنمایی پزیشک یارمەتیدەرە بۆ کۆنترۆڵکردنی نیشانەکان و کەمکردنەوەی توندبوونەوەکان.
• • بەشداریکردن لە پرۆگرامەکانی ڕاهێنانی سییەکان (Pulmonary rehabilitation): ئەم پرۆگرامانە یارمەتی نەخۆش دەدەن بۆ باشترکردنی توانای جەستەیی و فێربوونی شێوازی باشتر بۆ هەناسەدان.

دۆزینەوە

دەستنیشانکردنی نەخۆشی ڕێگری درێژخایەنی سییەکان (COPD) پشت بە کۆمەڵێک هەنگاو دەبەستێت کە بریتین لە وەرگرتنی مێژووی پزیشکی، پشکنینی جەستەیی، و ئەنجامدانی چەند پشکنینێکی تایبەت. سەرەتا، پزیشک پرسیار لە نەخۆش دەکات دەربارەی نیشانەکانی وەک کۆکەی درێژخایەن، بەڵغەم، و تەنگەنەفەسی. هەروەها پرسیار لەبارەی مێژووی جگەرەکێشان، بەرکەوتنی پیشەیی بە تۆز و دوکەڵ، و مێژووی خێزانی نەخۆشییەکانی سی دەکات. دوای ئەوە، پشکنینی جەستەیی ئەنجام دەدرێت. پزیشک بە بەکارهێنانی ستێسۆسکۆپ (بیستۆک) گوێ لە دەنگی سییەکان دەگرێت بۆ بیستنی هەر دەنگێکی نائاسایی وەک خیزە (wheezing) یان کەمبوونەوەی دەنگی هەناسە. هەروەها لەوانەیە سەیری شێوەی سنگ بکات، کە لە حاڵەتە پێشکەوتووەکاندا لەوانەیە شێوەی بەرمیل (barrel chest) وەربگرێت. گرنگترین پشکنین بۆ دڵنیابوونەوە لە دەستنیشانکردنی COPD بریتییە لە سپایرۆمیتری (Spirometry). ئەمە پشکنینێکی سادە و بێ ئازارە کە فرمانی سییەکان دەپێوێت. لە نەخۆش داوا دەکرێت هەناسەیەکی قووڵ هەڵبمژێت و پاشان بە هەموو هێزییەوە هەناسەکە بداتەوە ناو ئامێرێکەوە. ئامێرەکە دوو پێوانەی سەرەکی تۆمار دەکات: یەکەمیان بڕی ئەو هەوایەی کە لە یەکەم چرکەدا دەردەچێت (FEV1)، و دووەمیان کۆی گشتی ئەو هەوایەی کە دەتوانرێت دەربدرێت (FVC). لە تووشبووانی COPD دا، ڕێژەی FEV1/FVC کەمترە لە ئاستی ئاسایی، کە نیشانەی گیرانی بۆرییەکانی هەوایە. پشکنینی دیکەش لەوانەیە ئەنجام بدرێن بۆ پشتڕاستکردنەوەی دەستنیشانکردنەکە یان بۆ Ausschlussکردنی نەخۆشییەکانی تر. تیشکی سنگی (Chest X-ray) یان سیتی سکان (CT scan) دەتوانێت یارمەتیدەر بێت بۆ بینینی نیشانەکانی ئیمفیزێما و دڵنیابوونەوە لە نەبوونی کێشەی تر وەک شێرپەنجەی سی. پشکنینی گازی خوێنی خوێنبەر (Arterial blood gas) ئاستی ئۆکسجین و دووەم ئۆکسیدی کاربۆن لە خوێندا دەپێوێت، کە لە حاڵەتە توندەکاندا گرنگە. هەروەها لە هەندێک حاڵەتدا، پشکنینی خوێن بۆ دیاریکردنی کەمیی ئەلفا-١ ئەنتی تریپسین ئەنجام دەدرێت.

بەڕێوەبردن

بەڕێوەبردنی درێژخایەنی COPD پێویستی بە پابەندبوونی نەخۆش و هاوکاری نێوان نەخۆش و تیمی پزیشکی هەیە. ئامانجەکە بریتییە لە ژیانکردن بە باشترین شێوە لەگەڵ نەخۆشییەکەدا و کەمکردنەوەی کاریگەرییەکانی لەسەر ژیانی ڕۆژانە. یەکەم و گرنگترین هەنگاو بریتییە لە گۆڕانکاری لە شێوازی ژیان. وازهێنان لە جگەرەکێشان بە بنچینەییترین کار دادەنرێت. هەروەها، ئەنجامدانی وەرزشی گونجاو و بەردەوام، وەک پیاسەکردن یان پاسکیلسواری، یارمەتی بەهێزکردنی ماسولکەکانی هەناسەدان و باشترکردنی توانای جەستەیی دەدات. پارێزگاری کردن لە خۆراکێکی تەندروست و هاوسەنگ گرنگە بۆ پاراستنی کێشێکی گونجاو و بەدەستهێنانی وزەی پێویست. چاودێری بەردەوامی پزیشکی زۆر گرنگە. نەخۆش پێویستە بە شێوەیەکی ڕێک و پێک سەردانی پزیشک بکات بۆ هەڵسەنگاندنی فرمانی سییەکانی و گونجاندنی پلانی چارەسەرەکەی. هەبوونی "پلانی کارکردن" (action plan) کە لەلایەن پزیشکەوە ئامادە دەکرێت، یارمەتی نەخۆش دەدات بزانێت چی بکات کاتێک نیشانەکانی توند دەبنەوە، ئەمەش لەوانەیە ڕێگری بکات لە پێویستبوون بە خەواندن لە نەخۆشخانە. چاودێریکردنی ڕۆژانەی نیشانەکان لە ماڵەوە، وەک زیادبوونی کۆکە، گۆڕانی ڕەنگی بەڵغەم، یان زیادبوونی تەنگەنەفەسی، یارمەتیدەرە بۆ زوو دەستنیشانکردنی توندبوونەوەکان. وەرگرتنی پێکوتەی

هۆکاری مەترسی

• فاکتەرەکانی گۆڕانپەزیر:
• • جگەرەکێشان (کێشانی توتن بە هەموو شێوەکانییەوە).
• • بەرکەوتنی پیشەیی بە تۆز و ماددە کیمیاییەکان.
• • بەرکەوتن بە دوکەڵی دەستی دوو.
• • پیسبوونی هەوای ناوماڵ (بۆ نموونە بەهۆی سوتەمەنی بایۆماس).
• فاکتەرەکانی ناگۆڕانپەزیر:
• • بۆماوەیی (بەتایبەتی کەمیی ئەلفا-١ ئەنتی تریپسین).
• • تەمەن (مەترسییەکە لەگەڵ زیادبوونی تەمەندا زیاد دەکات، زۆربەی کات لە سەرووی ٤٠ ساڵییەوە دەردەکەوێت).
• • گەشەی ناتەواوی سییەکان لە کاتی منداڵی یان کۆرپەلەییدا.
• • هەبوونی مێژووی نەخۆشی ڕەبۆ.

ئالۆزەکان

• ئاڵۆزییەکانی کورتخایەن:
• • توندبوونەوەی نیشانەکان (Exacerbations): ماوەی توندبوونەوەی کۆکە، تەنگەنەفەسی، و بەڵغەم کە لەوانەیە پێویستی بە چارەسەری زیاتر یان خەواندن لە نەخۆشخانە هەبێت.
• • هەوکردنی سییەکان (Pneumonia): تووشبووانی COPD زیاتر لە مەترسی تووشبوون بە هەوکردنی سییەکاندان.
• • سستبوونی توندی هەناسەدان (Acute respiratory failure): حاڵەتێکی مەترسیدارە کە سییەکان ناتوانن ئۆکسجینی پێویست بۆ خوێن دابین بکەن.
• • هەوا کۆبوونەوە لە دەوری سییەکان (Pneumothorax): کاتێک هەوا لە نێوان سییەکان و دیواری سنگدا کۆدەبێتەوە و دەبێتە هۆی پوکانەوەی سییەکان.
• ئاڵۆزییەکانی درێژخایەن:
• • بەرزە فشاری خوێنی سییەکان (Pulmonary hypertension): بەرزبوونەوەی فشاری خوێن لەو خوێنبەرانەی کە خوێن بۆ سییەکان دەبەن.
• • کێشەکانی دڵ: COPD دەتوانێت ببێتە هۆی زیادبوونی بارگرانی لەسەر دڵ، کە لەوانەیە ببێتە هۆی سستبوونی لای ڕاستی دڵ (Cor pulmonale).
• • شێرپەنجەی سییەکان: جگەرەکێشەکانی تووشبوو بە COPD مەترسی تووشبوونیان بە شێرپەنجەی سییەکان زیاترە.
• • خەمۆکی و دڵەڕاوکێ: ژیانکردن لەگەڵ نەخۆشییەکی درێژخایەندا کە هەناسەدان قورس دەکات دەتوانێت ببێتە هۆی کێشەی دەروونی.

بەش

تاگ