نەخۆشی ماسولکەی دڵ (Cardiomyopathy)
وەسف
نەخۆشی ماسولکەی دڵ، یان کاردیۆمایۆپاتی، بریتییە لە کۆمەڵێک نەخۆشی کە ڕاستەوخۆ کاریگەری دەکەنە سەر ماسولکەی دڵ (myocardium). لەم حاڵەتەدا، ماسولکەی دڵ لاواز دەبێت، ئەستوور دەبێت، ڕەق دەبێت یان فراوان دەبێت. ئەم گۆڕانکارییانە وا دەکەن کە دڵ نەتوانێت بە شێوەیەکی کارا خوێن پەمپ بکات بۆ هەموو بەشەکانی لەش. ئەمەش دەبێتە هۆی دەرکەوتنی نیشانەکان و لەوانەیە ببێتە هۆی کێشەی تەندروستی مەترسیدارتر وەک سستبوونی دڵ (heart failure)، تێکچوونی لێدانی دڵ (arrhythmia)، و لە حاڵەتی تونددا، مردنی کتوپڕی دڵ. چەندین جۆری سەرەکی نەخۆشی ماسولکەی دڵ هەن، کە هەر یەکەیان میکانیزم و هۆکاری تایبەت بە خۆی هەیە. جۆری هەرە باو بریتییە لە کاردیۆمایۆپاتی فراوانبوو (Dilated Cardiomyopathy)، کە تێیدا ژوورەکانی دڵ (بە تایبەتی بطینی چەپ) گەورە و فراوان دەبن و ماسولکەکە تەنک دەبێتەوە، ئەمەش توانای پەمپکردنی خوێن کەم دەکاتەوە. جۆرێکی تر بریتییە لە کاردیۆمایۆپاتی ئەستووربوو (Hypertrophic Cardiomyopathy)، کە زۆربەی کات بۆماوەییە و تێیدا دیواری ماسولکەی دڵ بە شێوەیەکی نائاسایی ئەستوور دەبێت، ئەمەش ڕێگری دەکات لەوەی دڵ بە باشی پڕ بێتەوە لە خوێن و هەروەها دەتوانێت ڕێڕەوی دەرچوونی خوێن لە دڵەوە تەسک بکاتەوە. جۆری سێیەم، کاردیۆمایۆپاتی سنووردارکەر (Restrictive Cardiomyopathy)، کەمتر باوە و تێیدا ماسولکەی دڵ ڕەق دەبێت و نەرمی نامێنێت، ئەمەش ناهێڵێت ژوورەکانی دڵ بە باشی پڕ ببنەوە لە خوێن لە نێوان لێدانەکاندا. نەخۆشییەکە دەتوانێت لە هەر تەمەنێکدا ڕووبدات و تووشی هەردوو ڕەگەز ببێت، بەڵام هەندێک جۆری لە پیاواندا باوترە. هۆکارەکانی заболяването دەتوانن زۆر جیاواز بن، لە هۆکاری بۆماوەیی و جیناتییەوە بگرە تا دەگاتە هۆکارە وەرگیراوەکان وەک بەرزی فشاری خوێن بۆ ماوەیەکی درێژ، زیانی پێشووی دڵ بەهۆی جەڵتەوە، هەوکردنی ڤایرۆسی، خواردنەوەی کحولی زیاد لە پێویست، یان کاریگەری لاوەکی هەندێک دەرمانی کیمیایی. لە زۆر حاڵەتدا، هۆکاری نەخۆشییەکە نادیارە و بە (idiopathic) ناودەبرێت. گرنگی ناسینەوە و چارەسەرکردنی ئەم نەخۆشییە لەوەدایە کە ئەگەر پشتگوێ بخرێت، دەتوانێت ببێتە هۆی ئاڵۆزی مەترسیدار. سستبوونی پێشکەوتووی دڵ دەتوانێت کاریگەری لەسەر هەموو ئەندامەکانی لەش دابنێت بەهۆی کەمی ئۆکسجین و خۆراک. هەروەها، تێکچوونی لێدانی دڵ دەتوانێت ببێتە هۆی دروستبوونی کڵۆ خوێن لەناو دڵدا، کە ئەگەری هەیە بگوێزرێتەوە بۆ مێشک و ببێتە هۆی جەڵتەی مێشک. بۆیە، دەستنیشانکردنی زوو و دەستپێکردنی چارەسەری گونجاو زۆر گرنگە بۆ باشترکردنی کوالێتی ژیان و درێژکردنەوەی تەمەنی نەخۆشەکان.
نیشانەکان
- نیشانە سەرەتاییەکان:
- • هەناسەبڕکێ لە کاتی چالاکی جەستەیی یان ماندووبووندا
- • هەستکردن بە ماندووێتی و بێهێزی بەردەوام
- • ئاوسانی قاچەکان، قولەپێ، و پێیەکان (edema)
- • لێدانی دڵی خێرا، ناڕێک، یان هەستکردن بە خورپەی دڵ (palpitations)
- • گێژبوون یان سەرئێشەیەکی سووک، بەتایبەت لە کاتی هەستانەوەدا
- نیشانە پێشکەوتووەکان:
- • هەناسەبڕکێ تەنانەت لە کاتی پشوودان یان پاڵکەوتندا
- • ئازاری سنگ (angina)، بەتایبەت لە کاتی وەرزشکردندا
- • لەهۆشچوون یان بوورانەوە (syncope)
- • ئاوسانی زۆر لە سک (ascites) بەهۆی کۆبوونەوەی شلەمەنییەوە
- • کۆکەی بەردەوام یان پژمە، کە لەوانەیە بەڵغەمی سپی یان پەمەیی لەگەڵدا بێت
هۆکارەکان
- هۆکارە سەرەکییەکان:
- • هۆکاری بۆماوەیی (Genetic Factors): زۆرێک لە حاڵەتەکانی کاردیۆمایۆپاتی، بەتایبەتی جۆری ئەستووربوو (HCM) و جۆری (ARVC)، بەهۆی گۆڕانکاری لە جینەکاندا ڕوودەدەن کە لە خێزانەکاندا دەمێننەوە. ئەم جینانە بەرپرسن لە دروستکردنی پڕۆتینەکانی ماسولکەی دڵ. ئەگەر کەسێک لە ئەندامانی پلە یەکی خێزانەکەی تووشبوو بێت، ئەگەری تووشبوونی ئەویش زیاد دەکات.
- • نەخۆشییەکانی تری دڵ و خوێنبەرەکان (Acquired Conditions): هەندێک حاڵەتی کاردیۆمایۆپاتی لە ئەنجامی نەخۆشییەکانی ترەوە دروست دەبن. بۆ نموونە، بەرزی فشاری خوێنی درێژخایەن و کۆنترۆڵنەکراو دەتوانێت ببێتە هۆی ئەستووربوون و ڕەقبوونی ماسولکەی دڵ. هەروەها، جەڵتەی دڵ کە بەشێک لە ماسولکەی دڵ دەمرێنێت، دەتوانێت ببێتە هۆی لاوازبوون و فراوانبوونی بەشەکانی تری دڵ.
- • هۆکاری نەزانراو (Idiopathic): لە نزیکەی نیوەی حاڵەتەکانی کاردیۆمایۆپاتی فراوانبوودا، هیچ هۆکارێکی دیاریکراو نادۆزرێتەوە. پزیشکان ئەم جۆرە بە "ئیدیۆپاتیک" ناودەبەن، کە واتە هۆکارەکەی نەزانراوە، هەرچەندە گومان دەکرێت هەندێکیان بنچینەی بۆماوەیی شاراوەیان هەبێت یان لە ئەنجامی هەوکردنێکی ڤایرۆسی پێشووەوە بێت کە بە تەواوی دیاری نەکراوە.
- هۆکارە یارمەتیدەرەکان:
- • هەوکردنی ماسولکەی دڵ (Myocarditis)، کە زۆربەی کات بەهۆی ڤایرۆسەوە ڕوودەدات.
- • خواردنەوەی کحولی زیاد لە پێویست بۆ ماوەیەکی درێژ.
- • بەکارهێنانی هەندێک جۆری دەرمانی چارەسەری کیمیایی بۆ شێرپەنجە یان تیشکدان بۆ ناوچەی سنگ.
چارەسەرەکان
- چارەسەری نەخۆشی ماسولکەی دڵ ئامانجی سەرەکی کەمکردنەوەی نیشانەکان، باشترکردنی کارایی دڵ، ڕێگریکردن لە پێشکەوتنی نەخۆشییەکە، و کەمکردنەوەی مەترسی ئاڵۆزییە مەترسیدارەکانە. شێوازی چارەسەرەکە پشت دەبەستێت بە جۆری کاردیۆمایۆپاتی و توندی حاڵەتەکە.
- چارەسەر بە دەرمان بەردی بناغەی چارەسەرە. کۆمەڵێک دەرمانی سەرەکی بەکاردەهێنرێن:
- • بێتا بلۆکەرەکان (Beta-blockers): وەک Metoprolol یان Carvedilol، یارمەتی هێواشکردنەوەی لێدانی دڵ و کەمکردنەوەی فشاری خوێن دەدەن، کە ئەمەش بارگرانی لەسەر دڵ کەم دەکاتەوە.
- • ئینسجامەکانی ACE و ARBs: وەک Lisinopril یان Losartan، خوێنبەرەکان فراوان دەکەن بۆ کەمکردنەوەی فشاری خوێن و ئاسانکردنی کاری پەمپکردنی دڵ.
- • میزپێکەرەکان (Diuretics): وەک Furosemide، یارمەتی لەش دەدەن بۆ فڕێدانی خوێ و ئاوی زیادە، کە ئەمەش ئاوسان و هەناسەبڕکێ کەم دەکاتەوە.
- • دژەئەڵدۆستیرۆنەکان (Aldosterone antagonists): وەک Spironolactone، یارمەتی کەمکردنەوەی کۆبوونەوەی شلەمەنی دەدەن و دەتوانن یارمەتی باشتربوونی دڵ بدەن لە درێژخایەندا.
- • دەرمانە نوێیەکان وەک (ARNI): وەک Sacubitril/Valsartan، کە لە چارەسەری سستبوونی دڵدا زۆر کاریگەرن.
- • دەرمانی دژە مەیین (Anticoagulants): وەک Warfarin یان Apixaban، بۆ ئەو نەخۆشانە بەکاردێت کە مەترسی دروستبوونی کڵۆی خوێنیان هەیە.
- لە حاڵەتە پێشکەوتووەکاندا، لەوانەیە پێویست بە چارەسەری تر بکرێت:
- • چاندنی ئامێرەکان: وەک ئامێری ڕێکخستنەوەی لێدانی دڵ (ICD) بۆ ڕێگریکردن لە مردنی کتوپڕ بەهۆی تێکچوونی لێدانی دڵ، یان ئامێری هاوکاتکردنی لێدانی دڵ (CRT) بۆ باشترکردنی کارایی پەمپکردنی دڵ.
- • نەشتەرگەری: بۆ جۆری ئەستووربوو (HCM)، لەوانەیە نەشتەرگەری (Septal Myectomy) ئەنجام بدرێت بۆ لابردنی بەشە ئەستووربووەکەی ماسولکەی دڵ.
- • چاندنی دڵ (Heart Transplant): بۆ ئەو نەخۆشانەی کە لە قۆناغی کۆتایی سستبوونی دڵدان و وەڵامی چارەسەرەکانی تر نادەنەوە، چاندنی دڵ دوا بژاردەیە.
پێشگری
- ڕێگرتنی سەرەتایی:
- • پاراستنی شێوازێکی ژیانی تەندروست: خۆراکی هاوسەنگ، وەرزشی بەردەوام، و پاراستنی کێشێکی گونجاو.
- • کۆنترۆڵکردنی فشاری خوێن و ئاستی کۆلیسترۆڵ و شەکرە لە خوێندا.
- • خۆبەدوورگرتن لە خواردنەوەی کحولی زیاد لە پێویست و بەکارنەهێنانی ماددە هۆشبەرەکان.
- • ئەگەر مێژووی خێزانی نەخۆشییەکە هەبێت، ڕاوێژکردن بە پزیشک بۆ ئەنجامدانی پشکنینی بۆماوەیی (genetic screening).
- ڕێگرتنی لاوەکی:
- • پابەندبوونی تەواو بەو دەرمانانەی کە پزیشک دیاری کردوون بۆ کۆنترۆڵکردنی نیشانەکان و ڕێگرتن لە خراپتربوونی نەخۆشییەکە.
- • سەردانی بەردەوامی پزیشکی پسپۆڕی دڵ بۆ چاودێریکردنی بارودۆخی دڵ.
- • پابەندبوون بە ڕێنماییەکانی پزیشک سەبارەت بە سنووردارکردنی خوێ و شلەمەنی لە خۆراکدا.
- • چاندنی ئامێری وەک ICD ئەگەر مەترسی مردنی کتوپڕی دڵ هەبێت، بۆ ڕێگریکردن لە ئاڵۆزییە مەترسیدارەکان.
دۆزینەوە
دەستنیشانکردنی نەخۆشی ماسولکەی دڵ پرۆسەیەکی وردە و پشت بە چەندین هەنگاو دەبەستێت. سەرەتا پزیشک گوێ لە مێژووی پزیشکی نەخۆشەکە و نیشانەکانی دەگرێت، و پرسیار دەکات دەربارەی مێژووی خێزانی بۆ هەر نەخۆشییەکی دڵ یان حاڵەتی مردنی کتوپڕ. دواتر پشکنینی جەستەیی (physical examination) ئەنجام دەدات، کە تێیدا گوێ لە دەنگی دڵ و سییەکان دەگرێت بۆ بیستنی هەر دەنگێکی نائاسایی (murmur) یان نیشانەی کۆبوونەوەی شلەمەنی. هەنگاوی دواتر بریتییە لە ئەنجامدانی چەند پشکنینێک. گرنگترینیان بریتییە لە ئیکۆی دڵ (Echocardiogram). ئەم پشکنینە شەپۆلی دەنگی بەکاردەهێنێت بۆ دروستکردنی وێنەیەکی جووڵاوی دڵ. لە ڕێگەی ئیکۆوە، پزیشک دەتوانێت قەبارە و ئەستووری ماسولکەی دڵ، شێوازی جووڵەی دیوارەکانی، و کارایی زمانەکان ببینێت. هەروەها گرنگترین پێوەر، کە بریتییە لە ڕێژەی فڕێدانی خوێن (Ejection Fraction - EF)، دەپێورێت کە نیشاندەری توانای پەمپکردنی دڵە. پشکنینەکانی تر بریتین لە: • هێڵکاری کارەبایی دڵ (ECG or EKG): ئەم پشکنینە چالاکی کارەبایی دڵ تۆمار دەکات و دەتوانێت یارمەتیدەر بێت لە دەستنیشانکردنی تێکچوونی لێدانی دڵ، ئەستووربوونی ماسولکەی دڵ، یان نیشانەکانی زیانی پێشووی دڵ. • تیشکی ئێکس بۆ سنگ (Chest X-ray): دەتوانێت نیشانی بدات ئەگەر دڵ گەورە بووبێت (cardiomegaly) یان ئەگەر شلەمەنی لە سییەکاندا کۆبووبێتەوە. • پشکنینی خوێن: پشکنینی ئاستی (BNP) دەتوانێت یارمەتیدەر بێت بۆ دیاریکردنی بوونی سستبوونی دڵ. • MRIی دڵ (Cardiac MRI): وێنەی زۆر وردی دڵ دەدات و دەتوانێت یارمەتیدەر بێت لە دیاریکردنی جۆری کاردیۆمایۆپاتی و بوونی هەر برینێک (scar tissue) لە ماسولکەی دڵدا. • قەستەرەی دڵ (Cardiac Catheterization): لە هەندێک حاڵەتدا، بۆرییەکی باریک لە ڕێگەی خوێنبەرێکەوە دەگەیەنرێتە دڵ بۆ پێوانی پەستانەکان لەناو ژوورەکانی دڵدا و بۆ دڵنیابوونەوە لەوەی کە خوێنبەرە کۆرۆنەرییەکان گیراو نین.
بەڕێوەبردن
بەڕێوەبردنی درێژخایەنی نەخۆشی ماسولکەی دڵ پێویستی بە پابەندبوونی نەخۆش و هاوکاری نێوان نەخۆش و تیمی پزیشکی هەیە. ئامانج لێی پاراستنی کوالێتی ژیان و کەمکردنەوەی سەردانەکان بۆ نەخۆشخانەیە. ئەمە چەندین لایەن لەخۆدەگرێت: یەکەم، گۆڕانکاری لە شێوازی ژیاندا زۆر گرنگە. نەخۆشەکان پێویستە پابەندی خۆراکێکی تەندروست بن کە خوێی کەم بێت بۆ کۆنترۆڵکردنی کۆبوونەوەی شلەمەنی و فشاری خوێن. هەروەها، لەوانەیە پێویست بکات بڕی خواردنەوەی شلەمەنییەکان سنووردار بکرێت. وازهێنان لە جگەرەکێشان و خواردنەوەی کحول بنچینەییە. ئەنجامدانی وەرزشێکی مامناوەند و گونجاو، دوای ڕاوێژکردن بە پزیشک، دەتوانێت یارمەتی بەهێزکردنی لەش و باشترکردنی باری دەروونی بدات. دووەم، چاودێری بەردەوام و سەردانی ڕێکوپێکی پزیشکی پسپۆڕی دڵ زۆر پێویستە. لەم سەردانانەدا، پزیشک گوێ لە نیشانەکان دەگرێت، پشکنینی جەستەیی دەکات، و لەوانەیە پشکنینی خوێن یان ئیکۆی دڵ دووبارە بکاتەوە بۆ هەڵسەنگاندنی کارایی دڵ و کاریگەری دەرمانەکان. هەروەها، کێشکردنی ڕۆژانەی لەش لە ماڵەوە یارمەتیدەرە بۆ زانینی کۆبوونەوەی شلەمەنی لە لەشدا. سێیەم، فێربوونی نەخۆش سەبارەت بە حاڵەتەکەی زۆر گرنگە. نەخۆش دەبێت بزانێت کام نیشانانە ئاماژەن بۆ خراپتربوونی حاڵەتەکەی و پێویستیان بە پەیوەندیکردن بە پزیشکەوە هەیە. پشتگیری دەروونی و کۆمەڵایەتیش ڕۆڵێکی گرنگی هەیە لە یارمەتیدانی نەخۆش بۆ مامەڵەکردن لەگەڵ نەخۆشییەکی درێژخایەندا.
هۆکاری مەترسی
- فاکتەرەکانی گۆڕانپەزیر:
- • بەرزی فشاری خوێن (Hypertension)
- • قەڵەوی و کێشی زیادە
- • خواردنەوەی کحول و بەکارهێنانی ماددە هۆشبەرەکان (وەک کۆکاین)
- • نەخۆشی شەکرەی کۆنترۆڵنەکراو
- فاکتەرەکانی ناگۆڕانپەزیر:
- • مێژووی خێزانی تووشبوون بە کاردیۆمایۆپاتی، سستبوونی دڵ، یان مردنی کتوپڕی دڵ
- • تەمەن (هەندێک جۆر لە تەمەنی ناوەڕاستدا باوترن)
- • ڕەگەز (هەندێک جۆر لە پیاواندا زیاترە)
- • هەبوونی هەندێک نەخۆشی تر وەک هیمۆکرۆماتۆسیس (کۆبوونەوەی ئاسن) یان ئەمیلۆیدۆسیس
ئالۆزەکان
- ئاڵۆزییەکانی کورتخایەن:
- • تێکچوونی توندی لێدانی دڵ (Severe arrhythmias)
- • دروستبوونی کڵۆی خوێن (Blood clots) لەناو دڵدا کە دەتوانێت بگوێزرێتەوە بۆ مێشک یان سییەکان
- • سستبوونی توندی دڵ (Acute heart failure)
- • مردنی کتوپڕی دڵ (Sudden cardiac death) بەهۆی لێدانی نائاسایی و مەترسیداری بطینەکانەوە
- ئاڵۆزییەکانی درێژخایەن:
- • سستبوونی درێژخایەنی دڵ (Chronic heart failure)
- • کێشەی زمانەکانی دڵ (Valve problems)، وەک نەگەڕانەوەی خوێنی زمانەی مایترال (mitral regurgitation)
- • پێویستبوون بە چاندنی ئامێری ڕێکخستنەوەی لێدانی دڵ (ICD) یان پهیس مهیکهر
- • پێویستبوون بە چاندنی دڵ (Heart transplantation) لە قۆناغی کۆتاییدا