نەخۆشی شریانە لاوەکییەکان (Peripheral Artery Disease)
وەسف
نەخۆشی شریانە لاوەکییەکان (PAD) حاڵەتێکە کە تێیدا دەمارەکان کە خوێن بۆ قاچەکان و دەستەکان دەگوازنەوە، تەسک دەبنەوە. ئەم تەسکبوونەوە بە زۆری بەهۆی کەڵەکەبوونی چەوری (پلاک) لە دیواری دەمارەکاندا ڕوودەدات، کە پێی دەوترێت تەقەلوبوونی دەمارەکان (atherosclerosis). کاتێک پلاک کەڵەکە دەبێت، خوێن بە زەحمەتتر بەناو دەمارەکاندا تێدەپەڕێت، ئەمەش دەبێتە هۆی کەمبوونەوەی خوێن بۆ ئەندامەکان. نەخۆشی شریانە لاوەکییەکان بە شێوەیەکی سەرەکی کاریگەری لەسەر دەمارەکانی قاچەکان دەکات، بەڵام دەتوانێت دەمارەکانی دیکەی وەک دەمارەکانی دەستەکان، گەدە، گورچیلەکان و مێشکیش بگرێتەوە. لە کاتێکدا کە تەقەلوبوونی دەمارەکان هێواش هێواشە، نیشانەکانی نەخۆشی شریانە لاوەکییەکان لەوانەیە تا ئەو کاتەی دەمارەکان بە شێوەیەکی بەرچاو تەسک نەبوونەتەوە دەرنەکەون. نەخۆشی شریانە لاوەکییەکان حاڵەتێکی باوە. مەزەندە دەکرێت کە زیاتر لە 200 ملیۆن کەس لە سەرانسەری جیهاندا تووشی بوون. لەگەڵ ئەوەشدا، زۆر کەس ئاگادار نین کە تووشی بوون، چونکە لەوانەیە هیچ نیشانەیەکیان نەبێت، یان نیشانەکانیان بە شتێکی تر لێکبدەنەوە. بەڵام، نەخۆشی شریانە لاوەکییەکان دەبێتە هۆی ئازار، سڕبوون، و لە هەندێک حاڵەتدا، دەبێتە هۆی برین و بڕینەوەی ئەندامەکان. هەروەها نەخۆشی شریانە لاوەکییەکان مەترسی تووشبوون بە جەڵتەی دڵ و مێشک زیاد دەکات. گرنگە کە نەخۆشی شریانە لاوەکییەکان زوو دەستنیشان بکرێت و چارەسەر بکرێت بۆ ئەوەی مەترسی ئاڵۆزییەکان کەم بکرێتەوە و کوالێتی ژیانی نەخۆشەکە باشتر بکرێت. دەستنیشانکردنی زوو و گۆڕانکاری لە شێوازی ژیان و دەرمان دەتوانن یارمەتیدەر بن بۆ خاوکردنەوەی گەشەی نەخۆشییەکە و کەمکردنەوەی مەترسی تووشبوون بە کێشە تەندروستییە جددییەکان.
نیشانەکان
- نیشانە سەرەتاییەکان:
- • ئازاری ماسولکەکان یان گرژبوون لە قاچەکاندا کاتێک ڕێدەکەیت یان وەرزش دەکەیت (Claudication): ئازارەکە بە زۆری لە ماسولکەکانی قاچەکاندا ڕوودەدات، وەک ڕانەکان، قاچەکان، یان پێیەکان. ئازارەکە بە زۆری دوای ئەوەی بۆ ماوەیەک ڕێدەکەیت یان وەرزش دەکەیت دەست پێدەکات و کاتێک دەوەستیت نامێنێت.
- • سڕبوون یان لاوازی لە قاچەکاندا: هەستکردن بە سڕبوون یان لاوازی لە قاچەکاندا، بە تایبەتی کاتێک بۆ ماوەیەکی زۆر دانیشتوویت یان پاڵکەوتوویت.
- • گۆڕانکاری لە ڕەنگی پێستدا لەسەر قاچەکان: پێست لەسەر قاچەکان لەوانەیە ڕەنگی کاڵ یان شین ببێت، بە تایبەتی کاتێک بەرز دەکرێنەوە.
- • برینی سەر پێیەکان یان قاچەکان کە زوو چاک نابنەوە: برینەکان لەسەر پێیەکان یان قاچەکان لەوانەیە زۆر بە هێواشی چاک ببنەوە، یان ڕەنگە هەرگیز چاک نەبنەوە.
- • گەشەی هێواشی نینۆکەکان لەسەر قاچەکان: نینۆکەکانی قاچەکان لەوانەیە زۆر بە هێواشی گەشە بکەن، یان ڕەنگە زۆر ناسک بن.
- نیشانە پێشکەوتووەکان:
- • ئازار لە قاچەکاندا تەنانەت کاتێک پشووش دەدەیت (ئازاری پشوودان): ئازارەکە لەوانەیە زۆر بەهێز بێت و شەوان خراپتر بێت.
- • هەستکردن بە ساردی لە قاچەکاندا: قاچەکان لەوانەیە بە بەردەوامی سارد بن، تەنانەت کاتێک کەشوهەوا گەرم بێت.
- • گۆڕانکاری لە ڕەنگی پێستدا لەسەر قاچەکان کە زۆر جددییە: پێست لەسەر قاچەکان لەوانەیە ڕەنگی ڕەش یان شینێکی تۆخ ببێت.
- • برینی سەر پێیەکان یان قاچەکان کە تووشی هەوکردن بوون: برینەکان لەسەر پێیەکان یان قاچەکان لەوانەیە تووشی هەوکردن ببن و دەردراوی لێ بێت.
- • مردنی شانەکانی قاچەکان (gangrene): مردنی شانەکانی قاچەکان دەتوانێت ببێتە هۆی بڕینەوەی ئەندامەکە.
هۆکارەکان
- هۆکارە سەرەکییەکان:
- • تەقەلوبوونی دەمارەکان (Atherosclerosis): ئەمە هۆکاری سەرەکییە. کەڵەکەبوونی چەوری، کۆلیسترۆڵ و ماددە دیکەی ناو خوێن لەسەر دیواری دەمارەکان دەبێتە هۆی تەسکبوونەوە و ڕەقبوونی دەمارەکان. ئەم پلاکە ڕێگری دەکات لە تێپەڕبوونی خوێن بە شێوەیەکی ئاسایی.
- • هەوکردنی دەمارەکان (Vasculitis): هەوکردنی دەمارەکان دەتوانێت زیان بە دیواری دەمارەکان بگەیەنێت و بیانکاتە هۆی تەسکبوونەوە.
- • زیان گەیاندن بە دەمارەکان: برینداربوون یان زیان گەیاندن بە دەمارەکان دەتوانێت ببێتە هۆی تەسکبوونەوەیان.
- هۆکارە یارمەتیدەرەکان:
- • جگەرەکێشان: جگەرەکێشان زیان بە دەمارەکان دەگەیەنێت و مەترسی تەقەلوبوونی دەمارەکان زیاد دەکات.
- • شەکرە (Diabetes): شەکرە دەتوانێت زیان بە دەمارەکان بگەیەنێت و مەترسی نەخۆشی شریانە لاوەکییەکان زیاد دەکات.
- • بەرزی پەستانی خوێن (Hypertension): بەرزی پەستانی خوێن دەتوانێت زیان بە دیواری دەمارەکان بگەیەنێت و مەترسی تەقەلوبوونی دەمارەکان زیاد دەکات.
چارەسەرەکان
- چارەسەرکردنی نەخۆشی شریانە لاوەکییەکان (PAD) ئامانجیەتی کەمکردنەوەی نیشانەکان، خاوکردنەوەی گەشەی نەخۆشییەکە، و کەمکردنەوەی مەترسی تووشبوون بە ئاڵۆزییەکان. چارەسەرەکە بە شێوەیەکی گشتی چەند ڕێگەیەکی جیاواز لەخۆدەگرێت.
- یەکەم، دەرمان بەکاردێت بۆ کۆنتڕۆڵکردنی مەترسییەکان و کەمکردنەوەی نیشانە
پێشگری
- ڕێگرتنی سەرەتایی:
- • وازهێنان لە جگەرەکێشان: وازهێنان لە جگەرەکێشان یەکێکە لە گرنگترین هەنگاوەکان بۆ ڕێگریکردن لە نەخۆشی شریانە لاوەکییەکان.
- • ڕێجیمێکی تەندروست: خواردنی ڕێجیمێکی تەندروست کە بڕێکی زۆر میوە و سەوزە و دانەوێڵەی تەواو و بڕێکی کەم چەوری تێدابێت دەتوانێت یارمەتیدەر بێت بۆ ڕێگریکردن لە تەقەلوبوونی دەمارەکان.
- • وەرزشکردنی بەردەوام: وەرزشکردنی بەردەوام دەتوانێت یارمەتیدەر بێت بۆ باشترکردنی سووڕی خوێن و کەمکردنەوەی مەترسی تووشبوون بە نەخۆشی شریانە لاوەکییەکان.
- • کۆنتڕۆڵکردنی کێش: زیادبوونی کێش دەتوانێت مەترسی تووشبوون بە نەخۆشی شریانە لاوەکییەکان زیاد بکات.
- ڕێگرتنی لاوەکی:
- • دەرمان: دەرمانەکان دەتوانن یارمەتیدەر بن بۆ کۆنتڕۆڵکردنی پەستانی خوێن، کۆلیسترۆڵ، و شەکرە.
- • نەشتەرگەری: لە هەندێک حاڵەتدا، نەشتەرگەری لەوانەیە پێویست بێت بۆ کردنەوەی دەمارە تەسکبووەکان.
- • گۆڕانکاری لە شێوازی ژیاندا: گۆڕانکاری لە شێوازی ژیاندا، وەک وازهێنان لە جگەرەکێشان، خواردنی ڕێجیمێکی تەندروست، و وەرزشکردنی بەردەوام، دەتوانن یارمەتیدەر بن بۆ خاوکردنەوەی گەشەی نەخۆشییەکە و کەمکردنەوەی مەترسی تووشبوون بە کێشە تەندروستییە جددییەکان.
- • پشکنینی بەردەوام: پشکنینی بەردەوام لەلایەن پزیشکەوە دەتوانێت یارمەتیدەر بێت بۆ دەستنیشانکردنی زووی نەخۆشییەکە و دەستپێکردنی چارەسەر.
دۆزینەوە
دەستنیشانکردنی نەخۆشی شریانە لاوەکییەکان (PAD) چەند هەنگاوێکی دەگرێتەوە بۆ ئەوەی پزیشک بتوانێت بە وردی بزانێت کە ئایا نەخۆشەکە تووشی ئەم نەخۆشییەیە یان نا. سەرەتا، پزیشک پشکنینی جەستەیی بۆ نەخۆشەکە دەکات. لەم پشکنینەدا، پزیشک گوێ دەگرێت بۆ لێدانی دڵ و دەمارەکان، پەستانی خوێن دەپێوێت، و پشکنینی دەمارەکانی قاچەکان دەکات بۆ ئەوەی بزانێت ئایا خوێن بە ڕێکی تێیدا دەڕوات یان نا. هەروەها پزیشک لە نەخۆشەکە دەپرسێت دەربارەی نیشانەکانی وەک ئازاری قاچەکان، سڕبوون، یان گۆڕانکاری لە ڕەنگی پێستدا. پاشان، چەند پشکنینێکی تاقیگەیی ئەنجام دەدرێن. ئەم پشکنینانە یارمەتیدەر دەبن بۆ ئەوەی بزانرێت ئایا نەخۆشەکە کێشەی دیکەی تەندروستی هەیە کە دەتوانێت مەترسی تووشبوون بە نەخۆشی شریانە لاوەکییەکان زیاد بکات، وەک شەکرە یان بەرزی کۆلیسترۆڵ. پشکنینەکانی خوێن دەتوانن ئاستی کۆلیسترۆڵ و شەکر لە خوێندا دیاری بکەن. هەروەها، چەند پشکنینێکی وێنەیی ئەنجام دەدرێن بۆ ئەوەی دەمارەکانی قاچەکان ببینرێن. یەکێک لەو پشکنینانە بریتییە لە ئەنجیۆگرافی (angiography)، کە تێیدا ڕەنگێک دەخرێتە ناو دەمارەکانەوە و پاشان وێنەی دەمارەکان دەگیرێت بە بەکارهێنانی تیشکی ئێکس یان تیشکی موگناتیسی (MRI). ئەم پشکنینە یارمەتیدەر دەبێت بۆ ئەوەی بزانرێت ئایا دەمارەکان تەسک بوونەتەوە یان نا. هەروەها، پشکنینی سۆنار (ultrasound) بەکاردێت بۆ بینینی دەمارەکان و دیاریکردنی خێرایی خوێن تێیدا. پشکنینی تایبەتیش هەیە کە پێی دەوترێت پشکنینی پاژنەی بازوویی (ankle-brachial index (ABI)). لەم پشکنینەدا، پەستانی خوێن لە پاژنەی پێ و بازوودا دەپێورێت. ئەگەر پەستانی خوێن لە پاژنەی پێدا کەمتر بێت لە پەستانی خوێن لە بازوودا، ئەوا ئەمە نیشانەی ئەوەیە کە نەخۆشەکە تووشی نەخۆشی شریانە لاوەکییەکان بووە.
بەڕێوەبردن
بەڕێوەبردنی درێژخایەن و شوێنکەوتنی بەردەوام پێویستە.
هۆکاری مەترسی
- فاکتەرەکانی گۆڕانپەزیر:
- • جگەرەکێشان: وازهێنان لە جگەرەکێشان یەکێکە لە گرنگترین هەنگاوەکان بۆ کەمکردنەوەی مەترسی نەخۆشی شریانە لاوەکییەکان.
- • شەکرە: کۆنتڕۆڵکردنی ئاستی شەکر لە خوێندا دەتوانێت یارمەتیدەر بێت بۆ کەمکردنەوەی مەترسی زیان گەیاندن بە دەمارەکان.
- • بەرزی پەستانی خوێن: کۆنتڕۆڵکردنی پەستانی خوێن دەتوانێت یارمەتیدەر بێت بۆ کەمکردنەوەی مەترسی زیان گەیاندن بە دیواری دەمارەکان.
- • بەرزی کۆلیسترۆڵ: کەمکردنەوەی ئاستی کۆلیسترۆڵ لە خوێندا دەتوانێت یارمەتیدەر بێت بۆ ڕێگریکردن لە کەڵەکەبوونی پلاک لە دەمارەکاندا.
- فاکتەرەکانی ناگۆڕانپەزیر:
- • تەمەن: مەترسی نەخۆشی شریانە لاوەکییەکان لەگەڵ زیادبوونی تەمەندا زیاد دەکات.
- • ڕەگەز: پیاوان زیاتر لە ژنان تووشی نەخۆشی شریانە لاوەکییەکان دەبن.
- • مێژووی خێزانی: ئەگەر کەسێک لە خێزانەکەت تووشی نەخۆشی شریانە لاوەکییەکان بووبێت، ئەوا ئەگەری تووشبوونی تۆش زیاترە.
- • ڕەگەز: هەندێک ڕەگەز، وەک ئەفریقی-ئەمریکییەکان، مەترسی تووشبوونیان بە نەخۆشی شریانە لاوەکییەکان زیاترە.
ئالۆزەکان
- ئاڵۆزییەکانی کورتخایەن:
- • ئازاری توند لە قاچەکاندا (ئازاری پشوودان): ئازارەکە لەوانەیە زۆر بەهێز بێت و ڕێگری بکات لە خەوتن.
- • هەوکردنی برینەکان لەسەر پێیەکان یان قاچەکان: برینەکان لەسەر پێیەکان یان قاچەکان لەوانەیە تووشی هەوکردن ببن و زۆر بە هێواشی چاک ببنەوە.
- • کەمبوونەوەی خوێن بۆ قاچەکان: کەمبوونەوەی خوێن بۆ قاچەکان دەتوانێت ببێتە هۆی ئازار، سڕبوون، و لە هەندێک حاڵەتدا، دەبێتە هۆی برین و بڕینەوەی ئەندامەکان.
- • جەڵتەی دڵ و مێشک: نەخۆشی شریانە لاوەکییەکان مەترسی تووشبوون بە جەڵتەی دڵ و مێشک زیاد دەکات.
- ئاڵۆزییەکانی درێژخایەن:
- • بڕینەوەی ئەندامەکان: ئەگەر خوێن بۆ قاچەکان زۆر کەم بێت، ئەوا لەوانەیە پێویست بکات ئەندامەکە ببڕدرێتەوە.
- • ناتوانایی جووڵە: ئازار و کەمبوونەوەی خوێن بۆ قاچەکان دەتوانێت ببێتە هۆی ناتوانایی جووڵە.
- • کەمبوونەوەی کوالێتی ژیان: نەخۆشی شریانە لاوەکییەکان دەتوانێت کاریگەرییەکی زۆر خراپی لەسەر کوالێتی ژیانی کەسەکە هەبێت.
- • مردن: لە هەندێک حاڵەتدا، نەخۆشی شریانە لاوەکییەکان دەتوانێت ببێتە هۆی مردن.