نەخۆشی شریانی کارۆتید (Carotid Artery Disease)
وەسف
نەخۆشی شریانی کارۆتید بریتییە لە تەسکبوونەوەی شریانەکانی کارۆتید، کە شریانە سەرەکییەکانی ملن و خوێن دەگەیەنن بە مێشک. ئەم تەسکبوونەوەیە بە شێوەیەکی ئاسایی بەهۆی کەڵەکەبوونی چەوری (پلاک) لە دیواری شریانەکاندا ڕوودەدات، کە پێی دەوترێت تەقەلوبوونی دەمارەکان (Atherosclerosis). کاتێک پلاک لە شریانەکاندا کۆدەبێتەوە، دەبێتە هۆی تەسکبوونەوە و ڕەقبوونیان، ئەمەش ڕێگری دەکات لە گەیشتنی خوێن بە مێشک بە شێوەیەکی پێویست. پێشکەوتنی نەخۆشی شریانی کارۆتید زۆرجار بە هێواشی ڕوودەدات بە تێپەڕبوونی کات. لە سەرەتادا، ڕەنگە هیچ نیشانەیەکی دیار نەبێت. بەڵام کاتێک تەسکبوونەوەکە توندتر دەبێت، مەترسی جەڵتەی مێشک زیاد دەکات. جەڵتەی مێشک ڕوودەدات کاتێک خوێنگەیشتن بۆ بەشێک لە مێشک دەوەستێت، ئەمەش دەبێتە هۆی زیان گەیاندن بە خانەکانی مێشک و لەوانەیە ببێتە هۆی کەمئەندامی هەمیشەیی یان مردن. نەخۆشی شریانی کارۆتید نەخۆشییەکی باوە، بەتایبەتی لەنێو کەسانی بەتەمەن و ئەوانەی کە مێژووی نەخۆشییەکانی دڵ و دەمارەکانیان هەیە. مەزەندە دەکرێت کە نزیکەی ١٪ ی دانیشتووانی سەروو تەمەن ٥٠ ساڵ تووشی نەخۆشی شریانی کارۆتید بووبن. گرنگی ئەم نەخۆشییە لەوەدایە کە هۆکارێکی سەرەکییە بۆ جەڵتەی مێشک، کە دەتوانێت کاریگەرییەکی گەورە لەسەر کوالێتی ژیانی تاکەکەس و خێزانەکانیان دروست بکات. زوو دەستنیشانکردن و چارەسەرکردنی نەخۆشی شریانی کارۆتید دەتوانێت مەترسی جەڵتەی مێشک کەمبکاتەوە و ڕێگری بکات لە ئاڵۆزییە مەترسیدارەکان. بۆیە، گرنگە کە خەڵک ئاگاداربن لە هۆکارەکانی مەترسی و نیشانەکانی نەخۆشی شریانی کارۆتید و پشکنینی ڕێکوپێک ئەنجام بدەن، بەتایبەتی ئەگەر فاکتەرەکانی مەترسییان هەبێت. هەروەها، گرتنەبەری شێوازێکی ژیانی تەندروست، وەک خواردنی تەندروست، وەرزشکردن و وازهێنان لە جگەرەکێشان، دەتوانێت یارمەتیدەر بێت لە ڕێگریکردن لە نەخۆشی شریانی کارۆتید و کەمکردنەوەی مەترسی جەڵتەی مێشک.
نیشانەکان
- نیشانە سەرەتاییەکان:
- • هیچ نیشانەیەکی دیار نییە (زۆرجار نەخۆشییەکە بێ نیشانەیە لە قۆناغە سەرەتاییەکاندا).
- • سەرگێژخواردن یان هەستکردن بە سووڕانەوە.
- • کێشە لە بینیندا، وەک تەڵخبوون یان لەدەستدانی بینین لە یەکێک لە چاوەکاندا بۆ ماوەیەکی کورت.
- • لاوازی یان سڕبوون لە دەست یان قاچێکدا، بەتایبەتی لە تەنیشتێکی جەستەدا.
- • قورسی لە قسەکردندا یان تێنەگەیشتن لە قسەی خەڵکی.
- نیشانە پێشکەوتووەکان:
- • جەڵتەی مێشک (Stroke): ئەمە نیشانەی هەرە مەترسیداری نەخۆشی شریانی کارۆتیدە و دەبێتە هۆی زیان گەیاندن بە مێشک.
- • لەدەستدانی هۆش (Loss of consciousness).
- • لەدەستدانی کۆنتڕۆڵی میز و پیسایی.
- • گۆڕانکاری لە کەسایەتی و ڕەفتاردا.
- • سەرئێشەی توند و لەناکاو.
هۆکارەکان
- هۆکارە سەرەکییەکان:
- • تەقەلوبوونی دەمارەکان (Atherosclerosis): ئەمە هۆکاری سەرەکییە و بریتییە لە کەڵەکەبوونی چەوری، کۆلیسترۆڵ، و ماددەکانی تر لە دیواری شریانەکاندا، کە دەبێتە هۆی تەسکبوونەوە و ڕەقبوونیان.
- • هەوکردن (Inflammation): هەوکردنی درێژخایەن لە شریانەکاندا دەتوانێت یارمەتیدەر بێت لە پێشکەوتنی تەقەلوبوونی دەمارەکان.
- • بۆماوەیی (Genetics): هەندێک کەس بەهۆی بۆماوەییەوە زیاتر مەترسی تووشبوونیان بە نەخۆشی شریانی کارۆتید هەیە.
- هۆکارە یارمەتیدەرەکان:
- • جگەرەکێشان.
- • بەرزی پەستانی خوێن.
- • بەرزی کۆلیسترۆڵ.
چارەسەرەکان
- چارەسەری نەخۆشی شریانی کارۆتید ئامانجیەتی ڕێگریکردن لە جەڵتەی مێشک و کەمکردنەوەی مەترسی ئاڵۆزییەکانی تر. شێوازەکانی چارەسەر پشت دەبەستن بە توندی تەسکبوونەوەکە و بوونی نیشانەکان و فاکتەرەکانی مەترسی تر.
- دەرمانەکان بەشێکی گرنگی چارەسەرن:
- * **دەرمانی دژە خوێنمەیین (Antiplatelet drugs):** دەرمانەکانی وەک ئەسپرین و کلوپیدۆگرێل یارمەتیدەرن لە ڕێگریکردن لە دروستبوونی خوێنمەیین لەسەر پلاک و کەمکردنەوەی مەترسی جەڵتەی مێشک.
- * **دەرمانی دابەزاندنی کۆلیسترۆڵ (Statins):** ئەم دەرمانانە یارمەتیدەرن لە دابەزاندنی ئاستی کۆلیسترۆڵ لە خوێندا و ڕێگریکردن لە گەشەکردنی پلاک.
- * **دەرمانی دابەزاندنی پەستانی خوێن (Antihypertensive drugs):** کۆنتڕۆڵکردنی پەستانی خوێن یارمەتیدەرە لە کەمکردنەوەی مەترسی زیانگەیاندن بە شریانەکان.
- لە هەندێک حاڵەتدا، نەشتەرگەری پێویستە بۆ لابردنی پلاک یان فراوانکردنی شریانەکان:
- * **ئەندارتەرێکتۆمی کارۆتید (Carotid Endarterectomy):** ئەم نەشتەرگەرییە بریتییە لە لابردنی پلاک لە شریانی کارۆتید لە ڕێگەی بڕینێکی بچووکەوە لە ملدا.
- * **ئەنجیۆپلاستی کارۆتید و دانانی ستێنت (Carotid Angioplasty and Stenting):** لەم ڕێگەیەدا، باڵۆنێک دەخرێتە ناو شریانەکەوە و هەڵدەکرێت بۆ فراوانکردنی، پاشان ستێنتێک (تۆڕێکی کانزایی) دادەنرێت بۆ ئەوەی شریانەکە کراوە بمێنێتەوە.
- جگە لە دەرمان و نەشتەرگەری، چاودێری پشتگیری گرنگە:
- * **ڕاوێژکاری ژیان:** گۆ
پێشگری
- ڕێگرتنی سەرەتایی:
- • وازهێنان لە جگەرەکێشان: جگەرەکێشان زیان بە شریانەکان دەگەیەنێت و مەترسی نەخۆشییەکە زیاد دەکات.
- • کۆنتڕۆڵکردنی پەستانی خوێن: پاراستنی پەستانی خوێن لە ئاستێکی تەندروستدا دەتوانێت ڕێگری بکات لە زیانگەیاندن بە شریانەکان.
- • کۆنتڕۆڵکردنی کۆلیسترۆڵ: پاراستنی ئاستی کۆلیسترۆڵی تەندروست دەتوانێت ڕێگری بکات لە کەڵەکەبوونی پلاک لە شریانەکاندا.
- • گرتنەبەری شێوازێکی ژیانی تەندروست: خواردنی تەندروست، وەرزشکردن و پاراستنی کێشی تەندروست دەتوانێت یارمەتیدەر بێت لە ڕێگریکردن لە نەخۆشی شریانی کارۆتید.
- ڕێگرتنی لاوەکی:
- • دەرمانەکان: دەرمانەکان، وەک دەرمانی دژە خوێنمەیین (Antiplatelet drugs) و دەرمانی دابەزاندنی کۆلیسترۆڵ (Statins)، دەتوانن یارمەتیدەر بن لە ڕێگریکردن لە پێشکەوتنی نەخۆشییەکە و کەمکردنەوەی مەترسی جەڵتەی مێشک.
- • نەشتەرگەری: لە هەندێک حاڵەتدا، نەشتەرگەری پێویستە بۆ لابردنی پلاک لە شریانەکاندا یان فراوانکردنیان.
- • پشکنینی ڕێکوپێک: پشکنینی ڕێکوپێک دەتوانێت یارمەتیدەر بێت لە زوو دەستنیشانکردنی نەخۆشییەکە و دەستپێکردنی چارەسەر پێش ئەوەی ببێتە هۆی ئاڵۆزی.
- • بەڕێوەبردنی نەخۆشییەکانی تر: کۆنتڕۆڵکردنی نەخۆشییەکانی تر، وەک شەکرە و نەخۆشییەکانی دڵ، دەتوانێت یارمەتیدەر بێت لە کەمکردنەوەی مەترسی نەخۆشی شریانی کارۆتید.
دۆزینەوە
دەستنیشانکردنی نەخۆشی شریانی کارۆتید چەند هەنگاوێکی لەخۆدەگرێت بۆ دیاریکردنی بوونی تەسکبوونەوە لە شریانەکانی کارۆتید و هەڵسەنگاندنی توندییەکەی. پزیشک سەرەتا پشکنینی جەستەیی ئەنجام دەدات، گوێ دەگرێت بۆ شریانەکانی کارۆتید بە بەکارهێنانی گوێگرەوە (Stethoscope) بۆ دۆزینەوەی دەنگی ناڕێکی خوێن (Bruit)، کە دەتوانێت نیشانەی تەسکبوونەوە بێت. هەروەها، چەند پشکنینێکی تاقیگەیی ئەنجام دەدرێت، وەک پشکنینی خوێن بۆ دیاریکردنی ئاستی کۆلیسترۆڵ و شەکر و نیشانەکانی هەوکردن، کە دەتوانن یارمەتیدەر بن لە هەڵسەنگاندنی مەترسی نەخۆشییەکە. بۆ دڵنیابوون لە بوونی تەسکبوونەوە و هەڵسەنگاندنی توندییەکەی، چەندین شێوازی وێنەگرتن بەکاردەهێنرێن: * **ئەلتراساوند (Ultrasound):** ئەم پشکنینە بێ ئازارە و بە بەکارهێنانی شەپۆلی دەنگی وێنەی شریانەکانی کارۆتید دروست دەکات. دەتوانێت یارمەتیدەر بێت لە دیاریکردنی بوونی پلاک و هەڵسەنگاندنی ڕێژەی تەسکبوونەوە. * **ئەنجیۆگرافی تیشکی ئێکس (X-ray Angiography):** لەم پشکنینەدا، ماددەیەکی ڕەنگدار دەخرێتە ناو خوێنەوە و پاشان وێنەی تیشکی ئێکس دەگیرێت بۆ بینینی شریانەکان. ئەم پشکنینە وردترە لە ئەلتراساوند، بەڵام مەترسی زیاتری هەیە. * **ئەنجیۆگرافی تیشکی کۆمپیوتەری (CT Angiography):** ئەم پشکنینە بە بەکارهێنانی تیشکی کۆمپیوتەری وێنەی سێ ڕەهەندی شریانەکان دروست دەکات. * **ئەنجیۆگرافی موگناتیسی (MR Angiography):** ئەم پشکنینە بە بەکارهێنانی موگناتیس و شەپۆلی ڕادیۆیی وێنەی شریانەکان دروست دەکات. هەروەها، چەند پشکنینێکی تایبەت ئەنجام دەدرێن بۆ هەڵسەنگاندنی کاریگەری نەخۆشییەکە لەسەر مێشک، وەک پشکنینی کارەبایی مێشک (Electroencephalography - EEG) و پشکنینی بیرکاری و هۆش (Cognitive testing).
بەڕێوەبردن
بەڕێوەبردنی درێژخایەن و شوێنکەوتنی بەردەوام پێویستە.
هۆکاری مەترسی
- فاکتەرەکانی گۆڕانپەزیر:
- • جگەرەکێشان: جگەرەکێشان زیان بە شریانەکان دەگەیەنێت و مەترسی تەقەلوبوونی دەمارەکان زیاد دەکات.
- • بەرزی پەستانی خوێن: پەستانی خوێنی بەرز دەتوانێت زیان بە دیواری شریانەکان بگەیەنێت و ببێتە هۆی کەڵەکەبوونی پلاک.
- • بەرزی کۆلیسترۆڵ: ئاستی بەرزی کۆلیسترۆڵی خراپ (LDL) مەترسی کەڵەکەبوونی پلاک لە شریانەکاندا زیاد دەکات.
- • قەڵەوی و کەمجووڵەیی: قەڵەوی و کەمجووڵەیی مەترسی نەخۆشییەکانی دڵ و دەمارەکان زیاد دەکەن، لەنێویاندا نەخۆشی شریانی کارۆتید.
- فاکتەرەکانی ناگۆڕانپەزیر:
- • تەمەن: مەترسی تووشبوون بە نەخۆشی شریانی کارۆتید لەگەڵ زیادبوونی تەمەندا زیاد دەکات.
- • ڕەگەز: پیاوان زیاتر لە ئافرەتان مەترسی تووشبوونیان بە نەخۆشی شریانی کارۆتید هەیە.
- • مێژووی خێزانی: ئەگەر کەسێک لە خێزانەکەتدا تووشی نەخۆشی شریانی کارۆتید بووبێت، ئەوا تۆش مەترسی تووشبوونت زیاترە.
- • نەژاد: هەندێک نەژاد، وەک ئەفریقی-ئەمریکییەکان، مەترسی تووشبوونیان بە نەخۆشی شریانی کارۆتید زیاترە.
ئالۆزەکان
- ئاڵۆزییەکانی کورتخایەن:
- • جەڵتەی مێشک (Stroke): ئەمە ئاڵۆزییەکی مەترسیدارە و دەبێتە هۆی زیان گەیاندن بە مێشک و کەمئەندامی هەمیشەیی.
- • هێرشی کاتی خوێنبڕ (Transient Ischemic Attack - TIA): ئەمە جەڵتەی بچووکە و نیشانەکانی بۆ ماوەیەکی کورت دەخایەنن، بەڵام هۆشدارییە بۆ ئەگەری ڕوودانی جەڵتەی گەورەتر.
- • خوێنبەربوون لە پلاک (Plaque rupture): پچڕانی پلاک دەتوانێت ببێتە هۆی دروستبوونی خوێنمەیین و ڕێگری لە خوێنگەیشتن بکات.
- • ئاڵۆزییەکانی نەشتەرگەری (Surgical complications): ئەگەر نەشتەرگەری بۆ چارەسەری نەخۆشییەکە ئەنجام بدرێت، ئەوا ئەگەری ڕوودانی ئاڵۆزی هەیە، وەک خوێنبەربوون یان هەوکردن.
- ئاڵۆزییەکانی درێژخایەن:
- • کەمئەندامی هەمیشەیی (Permanent disability): جەڵتەی مێشک دەتوانێت ببێتە هۆی کەمئەندامی هەمیشەیی، وەک لاوازی یان ئیفلیجی، کێشە لە قسەکردندا، و کێشە لە بیرکردنەوەدا.
- • کەمبوونەوەی توانای بیرکردنەوە (Cognitive impairment): نەخۆشی شریانی کارۆتید دەتوانێت ببێتە هۆی کەمبوونەوەی توانای بیرکردنەوە و یادەوەری.
- • خەمۆکی و دڵەڕاوکێ (Depression and anxiety): تووشبوون بە نەخۆشی شریانی کارۆتید و ئاڵۆزییەکانی دەتوانێت ببێتە هۆی خەمۆکی و دڵەڕاوکێ.
- • مردن (Death): جەڵتەی مێشک دەتوانێت ببێتە هۆی مردن.