نەخۆشی دەریچەی دڵ (Heart Valve Disease)
وەسف
نەخۆشی دەریچەی دڵ بریتییە لە هەر حاڵەتێک کە کار دەکاتە سەر یەکێک یان زیاتر لە چوار دەریچەکەی دڵ، کە بریتین لە دەریچەی مایترال (mitral)، ترایکەسپید (tricuspid)، ئەئۆرتیک (aortic)، و سییەکان (pulmonary). ئەرکی سەرەکی ئەم دەریچانە بریتییە لە دڵنیابوون لەوەی کە خوێن بە ئاراستەیەکی دروست و یەکلایەنەدا بەناو دڵ و بۆ باقی جەستەدا دەڕوات. هەر دەریچەیەک لە پەڕەی تەنک بەڵام بەهێز پێکدێت کە لەگەڵ هەر لێدانێکی دڵدا دەکرێنەوە و دادەخرێن. کاتێک ئەم دەریچانە بە شێوەیەکی دروست کارناکەن، دوو کێشەی سەرەکی ڕوودەدات: یەکەمیان تەسکبوونەوەی دەریچە (Stenosis)، کە تێیدا پەڕەکانی دەریچەکە ڕەق دەبن و بە تەواوی ناکرێنەوە، ئەمەش ڕێڕەوی خوێن سنووردار دەکات و وا دەکات دڵ بە زەحمەتێکی زیاتر کار بکات بۆ پاڵنانی خوێن. دووەمیان گەڕانەوەی خوێن (Regurgitation or insufficiency)، کە تێیدا دەریچەکە بە تەواوی داناخرێت و دەبێتە هۆی ئەوەی بڕێک خوێن بە ئاراستەی پێچەوانە بگەڕێتەوە. ئەم نەخۆشییە دەکرێت بە شێوەی زگماکی (congenital) لەدایکبوونەوە هەبێت، یان دواتر لە ژیاندا بەهۆی هۆکاری جیاوازەوە پەرەبسێنێت. یەکێک لە هۆکارە باوەکانی پێشوو، تایبەت لە وڵاتانی تازەپێگەیشتوودا، تا-ی ڕۆماتیزمی (rheumatic fever) بوو کە لە ئەنجامی هەوکردنی گەرووی چارەسەرنەکراو بە بەکتریای سترێپتۆکۆکەسەوە دروست دەبوو. هۆکارەکانی تر بریتین لە هەوکردنی ناوپۆشی دڵ (infective endocarditis)، گۆڕانکارییەکانی پیری وەک کلسبوون و ڕەقبوونی دەریچەکان، جەڵتەی دڵ، نەخۆشییەکانی ماسولکەی دڵ (cardiomyopathy)، و هەندێک حاڵەتی بۆماوەیی. لەگەڵ زیادبوونی تەمەندا، مەترسی تووشبوون بەم نەخۆشییە زیاد دەکات، بەتایبەتی تەسکبوونەوەی دەریچەی ئەئۆرتیک کە لە بەساڵاچوواندا باوە. نەخۆشی دەریچەی دڵ لە قۆناغە سەرەتاییەکانیدا لەوانەیە هیچ نیشانەیەکی نەبێت، بەڵام لەگەڵ خراپتربوونی حاڵەتەکەدا، نیشانەکان دەردەکەون. گرنگیی ئەم نەخۆشییە لەوەدایە کە ئەگەر چارەسەر نەکرێت، فشارێکی زۆر لەسەر دڵ دروست دەکات. دڵ ناچار دەبێت بەهێزتر و خێراتر کار بکات بۆ قەرەبووکردنەوەی کێشەی دەریچەکە. ئەم کارکردنە زیادەیە بە تێپەڕبوونی کات دەبێتە هۆی گەورەبوون و لاوازبوونی ماسولکەی دڵ، کە دواجار دەبێتە هۆی سستبوونی دڵ (heart failure). هەروەها دەتوانێت ببێتە هۆی کێشەی تر وەک ناڕێکی لە لێدانی دڵ (arrhythmias)، مەینی خوێن (blood clots)، جەڵتەی مێشک (stroke)، و تەنانەت مردنی لەناکاو. بۆیە، دەستنیشانکردنی زوو و چارەسەرکردنی گونجاو زۆر گرنگە بۆ ڕێگریکردن لەم ئاڵۆزییە مەترسیدارانە و باشترکردنی کوالێتی ژیانی نەخۆش. چارەسەرەکان لە چاودێری و بەکارهێنانی دەرمانەوە دەست پێدەکات تا دەگاتە نەشتەرگەری بۆ چاککردنەوە یان گۆڕینی دەریچەکە. بەهۆی پێشکەوتنی تەکنەلۆژیای پزیشکییەوە، ئێستا ڕێگای چارەسەری کەمتر مەترسیدار وەک گۆڕینی دەریچە لە ڕێگەی قەستەرەوە (TAVR) بەردەستە، کە هیوایەکی نوێی بەخشیوە بەو نەخۆشانەی کە مەترسی نەشتەرگەری کراوەیان لەسەرە.
نیشانەکان
- نیشانە سەرەتاییەکان:
- • هەناسەبڕکێ، بەتایبەتی لە کاتی ئەنجامدانی چالاکی جەستەیی یان لە کاتی پاڵکەوتندا
- • ماندوێتی و بێهێزی نائاسایی
- • ئازار، ناڕەحەتی یان هەستکردن بە قورسی لە سنگدا
- • خشەی دڵ (Heart murmur) کە پزیشک لە ڕێگەی بیستۆکەوە هەستی پێدەکات
- • سەرگێژخواردن یان هەندێک جار لەهۆشچوون (بوورانەوە)
- نیشانە پێشکەوتووەکان:
- • ئاوسانی قاچ، قولەپێ، یان سک بەهۆی کۆبوونەوەی شلەمەنییەوە
- • لێدانی دڵی خێرا یان ناڕێک (دڵەکوتێ)
- • هەناسەبڕکێی توند، تەنانەت لە کاتی پشوودانیشدا
- • زیادبوونی کێش بە شێوەیەکی خێرا بەهۆی گیرخواردنی ئاو لە لەشدا
- • کۆکەی بەردەوام، کە هەندێک جار لەگەڵ بەڵغەمی پەمەیی یان خوێناویدا دەبێت
هۆکارەکان
- هۆکارە سەرەکییەکان:
- • کێشەی زگماکی دڵ (Congenital heart defects): هەندێک کەس لە کاتی لەدایکبووندا کێشەیان لە پێکهاتەی دەریچەکانی دڵدا هەیە. بۆ نموونە، لەوانەیە دەریچەیەک پەڕەی کەمتر یان زیاتری هەبێت (وەک دەریچەی ئەئۆرتیکی دوو پەڕەیی لەجیاتی سێ)، یان قەبارەکەی نائاسایی بێت، کە کاردەکاتە سەر فرمانی سروشتی.
- • تا-ی ڕۆماتیزمی (Rheumatic fever): ئەمە ئاڵۆزییەکی هەوکردنی گەرووە بە بەکتریای سترێپتۆکۆکەس کە ئەگەر بە ئەنتی بایۆتیک چارەسەر نەکرێت، دەتوانێت ببێتە هۆی زیان گەیاندن بە دەریچەکانی دڵ، بەتایبەتی دەریچەی مایترال. زیانەکە لەوانەیە چەندین ساڵ دوای هەوکردنەکە دەربکەوێت.
- • هەوکردنی ناوپۆشی دڵ (Infective endocarditis): ئەمە هەوکردنێکی ناوپۆشی ژوورەکانی دڵ و دەریچەکانە کە بەهۆی بەکتریا یان میکرۆبی ترەوە دروست دەبێت کە دەچنە ناو خوێنەوە. ئەم هەوکردنە دەتوانێت ڕاستەوخۆ زیان بە پەڕەکانی دەریچە بگەیەنێت.
- هۆکارە یارمەتیدەرەکان:
- • گۆڕانکارییەکانی پیری (Degenerative changes): لەگەڵ تەمەندا، دەریچەکان دەتوانن ڕەق ببن و کلس لەسەریان کۆببێتەوە، کە دەبێتە هۆی تەسکبوونەوەیان (stenosis).
- • جەڵتەی دڵ یان نەخۆشی خوێنبەرەکانی کۆرۆنەری: زیان گەیشتن بە ماسولکەی دڵ دەتوانێت کاریگەری لەسەر پێکهاتەی دەوروبەری دەریچەکان هەبێت و ببێتە هۆی گەڕانەوەی خوێن.
- • بەرزی فشاری خوێن، بەرزی کۆلیسترۆڵ، و شەکرە: ئەم حاڵەتانە بە تێپەڕبوونی کات دەتوانن فشار لەسەر دڵ و خوێنبەرەکان زیاد بکەن و بە شێوەیەکی ناڕاستەوخۆ ببنە هۆی تێکچوونی فرمانی دەریچەکان.
چارەسەرەکان
- چارەسەرکردنی نەخۆشی دەریچەی دڵ پشت دەبەستێت بە جۆری کێشەی دەریچەکە، توندییەکەی، نیشانەکان، و باری تەندروستی گشتی نەخۆش. لە حاڵەتە سوکەکاندا کە نیشانەیان نییە، لەوانەیە تەنها چاودێریکردنی بەردەوام لە ڕێگەی سەردانی پزیشک و ئیکۆی دڵەوە پێویست بێت.
- بۆ حاڵەتە مامناوەند و توندەکان، چارەسەرەکان بریتین لە:
- ١. دەرمانەکان: دەرمان ناتوانێت کێشەی دەریچەکە چاک بکاتەوە، بەڵام دەتوانێت نیشانەکان کۆنترۆڵ بکات و ڕێگری لە ئاڵۆزییەکان بکات. ئەم دەرمانانە بریتین لە:
- • دەرمانی میزپێکەر (Diuretics): بۆ کەمکردنەوەی کۆبوونەوەی شلەمەنی لە لەشدا و کەمکردنەوەی هەناسەبڕکێ.
- • بێتا بلۆکەرەکان (Beta-blockers) یان ڕێگرەکانی کەناڵی کالسیۆم: بۆ کۆنترۆڵکردنی خێرایی لێدانی دڵ و دابەزاندنی فشاری خوێن.
- • ڕێگرەکانی ACE یان ARBs: بۆ کەمکردنەوەی باری سەر دڵ و چارەسەری سستبوونی دڵ.
- • دەرمانی دژە مەیین (Anticoagulants): وەک وارفارین، بۆ ڕێگریکردن لە دروستبوونی کڵۆی خوێن، بەتایبەتی لەو نەخۆشانەی کە لەرزینی گوێچکەڵەیان هەیە یان دەریچەی میکانیکییان بۆ دانراوە.
- ٢. نەشتەرگەری و ڕێکارەکانی تر: کاتێک دەرمانەکان بەس نەبن یان کێشەی دەریچەکە مەترسی لەسەر ژیانی نەخۆش دروست بکات، پێویست بە نەشتەرگەری دەکات. دوو بژاردەی سەرەکی هەیە:
- • چاککردنەوەی دەریچە (Valve repair): ئەگەر بکرێت، پزیشکان هەمیشە هەوڵی چاککردنەوەی دەریچەی خۆدی نەخۆش دەدەن. ئەمە لەوانەیە بریتی بێت لە دوورینەوەی پەڕە دڕاوەکان، لابردنی شانەی زیادە، یان دانانی ئەڵقەیەک (annuloplasty ring) بۆ توندکردنەوەی بنکەی دەریچەکە. سوودی چاککردنەوە ئەوەیە کە پێکهاتەی سروشتی دڵ دەپارێزرێت و زۆرجار پێویست بە بەکارهێنانی دەرمانی دژە مەیین ناکات.
- • گۆڕینی دەریچە (Valve replacement): ئەگەر چاککردنەوە ممکن نەبێت، دەریچە تێکچووەکە لادەبرێت و دەریچەیەکی نوێی لە شوێن دادەنرێت. دوو جۆر دەریچەی دەستکرد هەیە: دەریچەی میکانیکی (mechanical) کە لە کانزا دروستکراوە و تەمەنی درێژە بەڵام پێویستی بە بەکارهێنانی ماددەی دژە مەیین هەیە بۆ هەتاهەتایە، و دەریچەی بایۆلۆجی (biological) کە لە شانەی ئاژەڵ (مانگا یان بەراز) یان مرۆڤ دروستکراوە و پێویستی بە دژە مەیین نییە بەڵام تەمەنی کورتترە (نزیکەی ١٠-٢٠ ساڵ).
- لە ساڵانی دواییدا، تەکنیکێکی نوێ بە ناوی "گۆڕینی دەریچەی ئەئۆرتیک لە ڕێگەی قەستەرەوە" (TAVR/TAVI) پەرەی سەندووە. ئەمە ڕێکارێکی کەمتر مەترسیدارە کە تێیدا دەریچەیەکی نوێ لە ڕێگەی بۆرییەکی باریکەوە (قەستەرە) لە خوێنبەری قاچەوە دەگەیەنرێتە دڵ و لەناو دەریچە کۆنەکەدا دادەنرێت، بێ ئەوەی پێویست بە نەشتەرگەری دڵی کراوە بکات.
پێشگری
- ڕێگرتنی سەرەتایی:
- • چارەسەرکردنی خێرا و تەواوی هەوکردنی گەروو بە ئەنتی بایۆتیک بۆ ڕێگریکردن لە تا-ی ڕۆماتیزمی.
- • پاراستنی پاک و خاوێنی دەم و ددان و سەردانی پزیشکی ددان بە شێوەیەکی ڕێک و پێک.
- • کۆنترۆڵکردنی فشاری خوێن، شەکرە، و ئاستی کۆلیسترۆڵ.
- • خۆپاراستن لە بەکارهێنانی ماددە هۆشبەرەکان لە ڕێگەی دەرزییەوە، کە مەترسی هەوکردنی ناوپۆشی دڵ زیاد دەکات.
- ڕێگرتنی لاوەکی:
- • سەردانی پزیشکی پسپۆڕی دڵ بە شێوەیەکی ڕێک و پێک بۆ چاودێریکردنی حاڵەتەکە.
- • بەکارهێنانی دەرمانەکان بەپێی ڕێنمایی پزیشک بۆ کۆنترۆڵکردنی نیشانەکان و ڕێگریکردن لە ئاڵۆزییەکان.
- • وەرگرتنی ئەنتی بایۆتیکی خۆپارێزی پێش هەندێک zahکاری پزیشکی یان ددان، بۆ ئەو کەسانەی مەترسییان زۆرە.
- • پەیڕەوکردنی شێوازێکی ژیانی تەندروست بۆ دڵ، وەک خۆراکی تەندروست و وەرزشی گونجاو.
دۆزینەوە
دەستنیشانکردنی نەخۆشی دەریچەی دڵ بە گشتی بە پشکنینی جەستەیی دەست پێدەکات. پزیشک گوێ لە دەنگی دڵ دەگرێت بە بەکارهێنانی بیستۆک (stethoscope). بوونی دەنگێکی نائاسایی کە پێی دەوترێت "خشەی دڵ" (heart murmur) زۆرجار یەکەم نیشانەی بوونی کێشەیە لە دەریچەکاندا. هەرچەندە هەموو خشەیەک نیشانەی نەخۆشی نییە، بەڵام بوونی وا دەکات پزیشک داوای پشکنینی زیاتر بکات. گرنگترین و باوترین پشکنین بۆ دەستنیشانکردنی ئەم نەخۆشییە بریتییە لە ئیکۆکاردیۆگرام (Echocardiogram) یان "ئیکۆی دڵ". ئەم پشکنینە شەپۆلی دەنگی بەکاردەهێنێت بۆ دروستکردنی وێنەیەکی جوڵاوی وردی دڵ. لە ڕێگەی ئیکۆوە، پزیشک دەتوانێت قەبارە و شێوەی دڵ، جوڵەی ژوورەکان و دەریچەکان، و ئاراستەی ڕۆیشتنی خوێن ببینێت. ئیکۆ دەتوانێت بە وردی جۆری کێشەی دەریچەکە (تەسکبوونەوە یان گەڕانەوەی خوێن) و پلەی توندییەکەی دیاری بکات. پشکنینەکانی تر بریتین لە: • هێڵکاری دڵ (Electrocardiogram - ECG or EKG): چالاکیی کارەبایی دڵ تۆمار دەکات و دەتوانێت نیشانەی گەورەبوونی ژوورەکانی دڵ یان ناڕێکی لە لێدانی دڵدا نیشان بدات. • تیشکی ئێکس-رەی سنگ (Chest X-ray): دەتوانێت نیشان بدات کە ئایا دڵ گەورە بووە یان شلەمەنی لە سییەکاندا کۆبووەتەوە، کە نیشانەی سستبوونی دڵن. • قەستەرەی دڵ (Cardiac catheterization): ئەمە پشکنینێکی وردترە کە تێیدا بۆرییەکی باریک لە ڕێگەی خوێنبەرێکەوە دەگەیەنرێتە دڵ. بەکاردێت بۆ پێوانی فشار لەناو ژوورەکانی دڵ و خوێنبەرەکاندا و هەڵسەنگاندنی کاری دەریچەکان. • تاقیکردنەوەی ماندووبوون (Stress test): تێیدا نەخۆش لەسەر ئامێری ڕاکردن یان پاسکیل وەرزش دەکات لەکاتێکدا بە ئامێری هێڵکاری دڵەوە بەستراوەتەوە. ئەمە یارمەتیدەرە بۆ زانینی ئەوەی کە دڵ چۆن کاردەکات لەژێر فشاردا و ئایا نیشانەکان لە کاتی ماندووبووندا دەردەکەون.
بەڕێوەبردن
بەڕێوەبردنی درێژخایەنی نەخۆشی دەریچەی دڵ پێویستی بە پابەندبوونێکی بەردەوامی نەخۆش و چاودێری پزیشکی هەیە بۆ دڵنیابوون لە باشترین دەرەنجام و کەمکردنەوەی مەترسی ئاڵۆزییەکان. ئەمە چەند لایەنێکی گرنگ لەخۆدەگرێت: یەکەم، گۆڕانکاری لە شێوازی ژیاندا ڕۆڵێکی سەرەکی دەگێڕێت. پەیڕەوکردنی خۆراکێکی تەندروست بۆ دڵ، کە کەم خوێ و کەم چەورییە، یارمەتیدەرە لە کۆنترۆڵکردنی فشاری خوێن و کەمکردنەوەی کۆبوونەوەی شلەمەنی. ئەنجامدانی وەرزشی مامناوەند و ڕێک و پێک، دوای ڕاوێژکردن بە پزیشک، یارمەتی بەهێزکردنی دڵ و باشترکردنی باری گشتی تەندروستی دەدات. وازهێنان لە جگەرەکێشان و کەمکردنەوەی خواردنەوەی کحول هەنگاوی زۆر گرنگن. دووەم، چاودێری پزیشکی بەردەوام زۆر پێویستە. نەخۆش دەبێت بە شێوەیەکی ڕێک و پێک سەردانی پزیشکی پسپۆڕی دڵ بکات. ئەم سەردانانە ڕێگە بە پزیشک دەدات کە چاودێری نیشانەکان بکات و پشکنینی ئیکۆی دڵ بە شێوەیەکی خولی ئەنجام بدات بۆ هەڵسەنگاندنی کاری دەریچەکە و قەبارەی دڵ. بۆ ئەو نەخۆشانەی دەرمانی دژە مەیین وەک وارفارین بەکاردەهێنن، پێویستە بەردەوام پشکنینی خوێن (INR) ئەنجام بدەن بۆ دڵنیابوون لەوەی کە خەستی خوێنەکەیان لە ئاستێکی سەلامەتدایە. سێیەم، پابەندبوون بە دەرمانەکانەوە. زۆر گرنگە کە نەخۆش هەموو دەرمانەکانی بەپێی ڕێنمایی پزیشک بەکاربهێنێت. فەرامۆشکردنی دە
هۆکاری مەترسی
- فاکتەرەکانی گۆڕانپەزیر:
- • بەرزی فشاری خوێن (Hypertension)
- • بەرزی ئاستی کۆلیسترۆڵ و چەوری خوێن
- • جگەرەکێشان و بەکارهێنانی تووتن
- • پاک و خاوێنی ناتەندروستی دەم و ددان (کە دەتوانێت مەترسی هەوکردنی ناوپۆشی دڵ زیاد بکات)
- فاکتەرەکانی ناگۆڕانپەزیر:
- • تەمەنی بەساڵاچوو (زیاتر لە ٦٥ ساڵ)
- • بوونی کێشەی زگماکی لە دڵدا
- • مێژووی تووشبوون بە تا-ی ڕۆماتیزمی یان هەوکردنی ناوپۆشی دڵ
- • هەندێک حاڵەتی بۆماوەیی وەک نەخۆشی مارفان (Marfan syndrome)
ئالۆزەکان
- ئاڵۆزییەکانی کورتخایەن:
- • ناڕێکی لە لێدانی دڵ (Arrhythmias)، وەک لەرزینی گوێچکەڵە (Atrial fibrillation)
- • دروستبوونی کڵۆی خوێن (Blood clots) کە دەتوانێت بچێت بۆ مێشک یان سییەکان
- • دڵەکوتێ (Palpitations)
- • خراپتربوونی نیشانەکانی وەک هەناسەبڕکێ و ماندوێتی
- ئاڵۆزییەکانی درێژخایەن:
- • سستبوونی دڵ (Heart failure)
- • جەڵتەی مێشک (Stroke)
- • بەرزی فشاری خوێنی سییەکان (Pulmonary hypertension)
- • مردنی لەناکاوی دڵ (Sudden cardiac death)