نەخۆشی دڵی ڕۆماتیزمی (Rheumatic Heart Disease)
وەسف
نەخۆشی دڵی ڕۆماتیزمی (Rheumatic Heart Disease - RHD) حاڵەتێکی درێژخایەن و مەترسیدارە کە تێیدا زمانەکانی دڵ (valves) بۆ هەمیشە زیانیان پێدەگات. ئەم نەخۆشییە دەرئەنجامی ڕاستەوخۆی "تای ڕۆماتیزمی"یە (Rheumatic Fever)، کە کاردانەوەیەکی هەوکردنیی سیستەمی بەرگری لەشە بەرامبەر بە هەوکردنێکی قوڕگ بەهۆی بەکتریای سترێپتۆکۆکەسی گرووپی A (Group A Streptococcus)، کە زۆرجار بە "قوڕگ ئێشەی سترێپ" ناسراوە. کاتێک ئەم هەوکردنە چارەسەر نەکرێت یان بە شێوەیەکی ناتەواو چارەسەر بکرێت، سیستەمی بەرگری لەش بە هەڵە هێرش دەکاتە سەر شانەکانی لەش، بەتایبەتی شانەکانی دڵ، جومگەکان، پێست و مێشک. زیانە سەرەکییەکە لە دڵدا ڕوودەدات، کە تێیدا هەوکردنەکە دەبێتە هۆی دروستبوونی برین و ڕەقبوون لەسەر زمانەکانی دڵ. بە تێپەڕبوونی کات، ئەم زیانە وادەکات زمانەکان نەتوانن بە باشی بکرێنەوە (stenosis) یان دابخرێن (regurgitation). ئەمەش کاردەکاتە سەر توانای دڵ بۆ پەمپکردنی خوێن بە شێوەیەکی کارا بۆ هەموو لەش. نەخۆشییەکە بە شێوەیەکی سەرەکی لە منداڵان و گەنجانی وڵاتانی کەم دەرامەت و مامناوەنددا بڵاوە، کە تێیدا هەژاری، قەرەباڵغی و کەمیی دەستڕاگەیشتن بە خزمەتگوزارییە تەندروستییەکان هۆکاری سەرەکین بۆ بڵاوبوونەوەی هەوکردنی سترێپ و چارەسەرنەکردنی. گرنگیی ئەم نەخۆشییە لەوەدایە کە بە تەواوی دەتوانرێت ڕێگری لێبکرێت. چارەسەرکردنی خێرای قوڕگ ئێشەی سترێپ بە ئەنتی بایۆتیک (وەک پەنسیلین) دەتوانێت ڕێگە لە دەرکەوتنی تای ڕۆماتیزمی و دواتریش نەخۆشی دڵی ڕۆماتیزمی بگرێت. سەرەڕای ئەمەش، ساڵانە هێشتا زیاتر لە ٣٠٠,٠٠٠ کەس بەهۆی ئەم نەخۆشییەوە گیان لەدەست دەدەن، کە ئەمەش وایکردووە ببێتە یەکێک لە کێشە گەورەکانی تەندروستیی گشتی لەسەر ئاستی جیهان. زیانەکانی دڵ کە بەهۆی ئەم نەخۆشییەوە دروست دەبن، لەوانەیە بۆ چەندین ساڵ دوای تووشبوون بە تای ڕۆماتیزمییەکە دەرنەکەون، بەڵام کاتێک دەردەکەون، دەتوانن ببنە هۆی سستبوونی دڵ، جەڵتەی مێشک و مردنی پێشوەختە.
نیشانەکان
- نیشانە سەرەتاییەکان (نیشانەکانی تای ڕۆماتیزمی):
- • تا و ئازاری جومگەکان، بەتایبەتی لە ئەژنۆ، ئەنیشک، مەچەک و قولەپێدا (ئازارەکە لە جومگەیەکەوە بۆ یەکێکی تر دەگوازرێتەوە).
- • دەرکەوتنی گرێی بچووک و بێ ئازار لەژێر پێستدا، بەتایبەتی لە نزیک جومگەکان.
- • جووڵەی کۆنترۆڵنەکراوی لەش، بەتایبەتی لە دەست و پێ و ڕووخساردا (Sydenham's chorea).
- • پەڵەی سووری ناڕێک لەسەر پێست کە ناوەڕاستەکەی ڕەنگپەڕیوە (Erythema marginatum).
- • ئازاری سنگ، دڵەکوتێ، یان هەناسەبڕکێ کە نیشانەی هەوکردنی دڵە (Carditis).
- نیشانە پێشکەوتووەکان (نیشانەکانی زیانی درێژخایەنی دڵ):
- • هەناسەبڕکێ (تەنگەنەفەسی)، سەرەتا لە کاتی ماندووبوون و دواتر لە کاتی پشووداندا.
- • هەستکردن بە ماندوێتی و بێهێزییەکی زۆر.
- • ئاوسانی قاچەکان، قولەپێ و سک بەهۆی کۆبوونەوەی شلەمەنییەوە (Edema).
- • ئازاری سنگ یان هەستکردن بە لێدانی خێرا و ناڕێکی دڵ (Palpitations).
- • بورانەوە یان سەرگێژخواردن، بەتایبەتی لە کاتی جووڵەدا.
هۆکارەکان
- هۆکارە سەرەکییەکان:
- • هەوکردن بە بەکتریای سترێپتۆکۆکەسی گرووپی A: هۆکاری بنەڕەتی بریتییە لە هەوکردنێکی قوڕگ (pharyngitis) کە بەهۆی ئەم بەکتریایەوە دروست دەبێت و چارەسەر ناکرێت یان بە ناتەواوی چارەسەر دەکرێت.
- • کاردانەوەی سیستەمی بەرگری لەش (Autoimmune reaction): لەش لەبری ئەوەی تەنها هێرش بکاتە سەر بەکتریاکە، بە هەڵە هێرش دەکاتە سەر شانەکانی خۆی. ئەمەش لەبەرئەوەی هەندێک پرۆتینی سەر ڕووی بەکتریاکە لە پرۆتینی شانەکانی دڵ، جومگە و شانەکانی تری لەش دەچن (Molecular mimicry).
- • هەوکردنی زمانەکانی دڵ (Valvulitis): ئەم کاردانەوەیەی بەرگری دەبێتە هۆی هەوکردنێکی توند لە زمانەکانی دڵدا، کە بە تێپەڕبوونی کات و دووبارەبوونەوەی هەوکردنەکان، دەبێتە هۆی دروستبوونی برین (scarring) و تێکچوونی هەمیشەیی پێکهاتە و فرمانی زمانەکان.
- هۆکارە یارمەتیدەرەکان:
- • چارەسەرنەکردن یان دواخستنی چارەسەری قوڕگ ئێشەی سترێپ.
- • دووبارەبوونەوەی تووشبوون بە هەوکردنی سترێپ.
- • بۆماوە و هەستیاریی جیناتیی هەندێک کەس بۆ تووشبوون بە تای ڕۆماتیزمی.
چارەسەرەکان
- چارەسەری نەخۆشی دڵی ڕۆماتیزمی ئامانجی کەمکردنەوەی نیشانەکان، ڕێگریکردن لە خراپتربوونی زیانی دڵ، و چارەسەرکردنی ئاڵۆزییەکانە. پلانی چارەسەرەکە بەپێی توندیی نەخۆشییەکە و نیشانەکانی نەخۆشەکە دادەنرێت.
- یەکەم، چارەسەری پزیشکی (دەرمان):
- • **ئەنتی بایۆتیکی خۆپارێزەر:** گرنگترین بەشی چارەسەرە. نەخۆشان پێویستە بە شێوەیەکی بەردەوام پەنسیلین وەربگرن (زۆربەی کات بە شێوەی دەرزی مانگانە) بۆ ڕێگریکردن لە دووبارەبوونەوەی تای ڕۆماتیزمی و زیانی زیاتر بە دڵ.
- • **دەرمانی میزپێکەر (Diuretics):** بۆ کەمکردنەوەی کۆبوونەوەی شلەمەنی لە لەشدا و سووککردنی نیشانەکانی وەک هەناسەبڕکێ و ئاوسان.
- • **دەرمانەکانی ACE inhibitors یان ARBs:** بۆ فراوانکردنی خوێنبەرەکان و کەمکردنەوەی بارگرانی لەسەر دڵ، کە یارمەتی باشترکردنی فرمانی دڵ دەدات.
- • **بێتا بلۆکەرەکان (Beta-blockers):** بۆ کۆنترۆڵکردنی خێرایی لێدانی دڵ و کەمکردنەوەی پەستانی خوێن.
- • **دژە مەیینەکان (Anticoagulants):** وەک وارفارین، بۆ ئەو نەخۆشانەی کە تووشی لەرزینی گوێچکەڵەی دڵ (Atrial Fibrillation) بوون، بۆ ڕێگریکردن لە دروستبوونی کڵۆی خوێن و جەڵتەی مێشک.
- دووەم، چارەسەری نەشتەرگەری:
- کاتێک زیانی زمانەکانی دڵ زۆر توند بێت و دەرمانەکان بەس نەبن بۆ کۆنترۆڵکردنی نیشانەکان، پەنا بۆ نەشتەرگەری دەبرێت. دوو جۆر نەشتەرگەریی سەرەکی هەیە:
- • **چاککردنەوەی زمانە (Valve Repair):** ئەگەر بکرێت، پزیشکی نەشتەرگەر هەوڵدەدات زمانە زیانپێگەیشتووەکە چاک بکاتەوە. ئەمە باشترە چونکە نەخۆش پێویستی بە وەرگرتنی دەرمانی دژە مەیین نابێت بۆ هەتاهەتایە.
- • **گۆڕینی زمانە (Valve Replacement):** ئەگەر چاککردنەوە ممکن نەبێت، زمانە تێکچووەکە لادەبرێت و زمانەیەکی دەستکرد دادەنرێت. زمانە دەستکردەکان دوو جۆرن: میکانیکی (کانزایی) کە تەمەنی درێژە بەڵام پێویستی بە وەرگرتنی وارفارین هەیە بۆ هەموو ژیان، و بایۆلۆجی (لە شانەی ئاژەڵ دروستکراوە) کە پێویستی بە وارفارین نییە بەڵام تەمەنی کورتترە و لەوانەیە دوای ١٠-١٥ ساڵ پێویستی بە گۆڕینەوە هەبێت.
پێشگری
- ڕێگرتنی سەرەتایی (Primary Prevention):
- • چارەسەرکردنی خێرا و تەواوی هەوکردنی قوڕگ بەهۆی سترێپتۆکۆکەسەوە بە بەکارهێنانی ئەنتی بایۆتیک (زۆربەی کات پەنسیلین).
- • باشترکردنی بارودۆخی ژیان و کەمکردنەوەی قەرەباڵغی.
- • هۆشیاریی تەندروستی سەبارەت بە مەترسییەکانی قوڕگ ئێشەی چارەسەرنەکراو.
- • دابینکردنی ئاوی پاک و ژینگەیەکی خاوێن.
- ڕێگرتنی لاوەکی (Secondary Prevention):
- • بۆ ئەو کەسانەی جارێک تووشی تای ڕۆماتیزمی بوون، پێویستە بە شێوەیەکی بەردەوام و درێژخایەن ئەنتی بایۆتیک وەربگرن (زۆرجار دەرزی پەنسیلینی مانگانە) بۆ ڕێگریکردن لە دووبارەبوونەوەی هەوکردنەکە.
- • ماوەی وەرگرتنی ئەم چارەسەرە خۆپارێزەرە بەپێی توندیی زیانی دڵەکە دەگۆڕێت، لەوانەیە بۆ ماوەی ٥ ساڵ، ١٠ ساڵ، یان هەتا کۆتایی تەمەن بێت.
- • پشکنینی بەردەوامی دڵ لەلایەن پزیشکی پسپۆڕەوە.
- • گرنگیدان بە پاکوخاوێنیی دەم و ددان بۆ کەمکردنەوەی مەترسیی هەوکردنی ناوپۆشی دڵ.
دۆزینەوە
دەستنیشانکردنی نەخۆشی دڵی ڕۆماتیزمی پرۆسەیەکی وردە و پشت بە چەندین هۆکار دەبەستێت. سەرەتا پزیشک گوێ لە مێژووی نەخۆشەکە دەگرێت، بەتایبەتی پرسیارکردن دەربارەی تووشبوون بە قوڕگ ئێشەی توند و چارەسەرنەکراو لە ڕابردوودا، یان هەبوونی نیشانەکانی تای ڕۆماتیزمی وەک ئازاری جومگە و تا. دواتر پشکنینی جەستەیی ئەنجام دەدرێت، کە گرنگترین بەشی گوێگرتنە لە دەنگی دڵ بە بەکارهێنانی ستێثۆسکۆپ. بوونی "نوزەی دڵ" (heart murmur) نیشانەیەکی سەرەکییە بۆ بوونی کێشە لە زمانەکانی دڵدا. بۆ پشتڕاستکردنەوەی دەستنیشانکردنەکە، چەندین پشکنینی تر ئەنجام دەدرێن. پشکنینی خوێن وەک (ASO titre) دەتوانێت بوونی دژەتەن دژی بەکتریای سترێپتۆکۆکەس نیشان بدات، هەروەها پشکنینی (ESR) و (CRP) ئاستی هەوکردن لە لەشدا دیاری دەکەن. هێڵکاری دڵ (ECG) یارمەتیدەرە بۆ زانینی ڕیتمی لێدانی دڵ و دیاریکردنی هەر ناڕێکییەک وەک لەرزینی گوێچکەڵەی دڵ. گرنگترین و وردترین ئامرازی دەستنیشانکردن بریتییە لە "ئیکۆی دڵ" (Echocardiogram). ئەم پشکنینە بە بەکارهێنانی شەپۆلی دەنگی، وێنەیەکی جووڵاوی وردی دڵ و زمانەکانی دابین دەکات. لە ڕێگەی ئیکۆوە، پزیشک دەتوانێت بە وردی جۆری زیانەکە (تەسکبوونەوە یان دزەکردن)، ڕادەی توندییەکەی، قەبارەی ژوورەکانی دڵ، و کارایی گشتیی ماسولکەی دڵ (ejection fraction) هەڵبسەنگێنێت. ئەم زانیارییانە زۆر گرنگن بۆ دانانی پلانی چارەسەر و بڕیاردان لەسەر پێویستیی نەشتەرگەری. هەندێک جار تیشکی ئێکس بۆ سنگ (Chest X-ray) بەکاردێت بۆ بینینی قەبارەی دڵ و بوونی شلەمەنی لە سییەکاندا.
بەڕێوەبردن
بەڕێوەبردنی درێژخایەنی نەخۆشی دڵی ڕۆماتیزمی پێویستی بە پابەندبوونێکی تەواوی نەخۆش و چاودێرییەکی بەردەوامی پزیشکی هەیە. ئامانج لێی پاراستنی فرمانی دڵ، کەمکردنەوەی نیشانەکان، و ڕێگریکردنە لە ئاڵۆزییە مەترسیدارەکان. یەکێک لە گرنگترین پایەکانی بەڕێوەبردن بریتییە لە پابەندبوون بە وەرگرتنی ڕێکوپێکی دەرزی پەنسیلینی مانگانە (یان هەر ئەنتی بایۆتیکێکی تر کە پزیشک دیاری کردووە) بۆ ڕێگریکردن لە دووبارەبوونەوەی تای ڕۆماتیزمی. نەخۆشان پێویستە بە شێوەیەکی خولی سەردانی پزیشکی پسپۆڕی دڵ بکەن، کە زۆربەی کات ساڵانە یان شەش مانگ جارێکە، بۆ ئەوەی پشکنینیان بۆ بکرێت و گوێ لە دڵیان بگیرێت. هەروەها، ئەنجامدانی ئیکۆی دڵ بە شێوەیەکی ڕێکوپێک (بۆ نموونە ساڵانە) زۆر گرنگە بۆ چاودێریکردنی دۆخی زمانەکان و فرمانی دڵ، تاوەکو هەر گۆڕانکارییەک زوو دەستنیشان بکرێت. گۆڕانکاری لە شێوازی ژیاندا ڕۆڵێکی گرنگی هەیە. کەمکردنەوەی خوێ لە خۆراکدا یارمەتی کۆنترۆڵکردنی پەستانی خوێن و کەمکردنەوەی کۆبوونەوەی شلەمەنی دەدات. ئەنجامدانی وەرزشی مامناوەند بەپێی ڕێنمایی پزیشک دەتوانێت تەندروستی گشتیی دڵ باشتر بکات. هەروەها، گرنگیدان بە پاکوخاوێنیی دەم و ددان و سەردانی پزیشکی ددان بە شێوەیەکی ڕێکوپێک زۆر پێویستە، چونکە نەخۆشانی RHD زیاتر لە مەترسیی تووشبوون بە هەوکردنی ناوپۆشی دڵدان (infective endocarditis) لە کاتی کارەکانی دداندا.
هۆکاری مەترسی
- فاکتەرەکانی گۆڕانپەزیر:
- • ژیان لە شوێنی قەرەباڵغ، وەک قوتابخانە و سەربازگەکان، کە گواستنەوەی بەکتریا ئاسان دەکات.
- • کەمیی پاکوخاوێنی و ژینگەی ناتەندروست.
- • کەمیی دەستڕاگەیشتن بە خزمەتگوزارییە تەندروستییەکان و دەرمان (بەتایبەتی ئەنتی بایۆتیک).
- • کەمخۆراکی و لاوازیی سیستەمی بەرگری لەش.
- فاکتەرەکانی ناگۆڕانپەزیر:
- • تەمەن: تای ڕۆماتیزمی زۆرتر لە منداڵانی تەمەن ٥ بۆ ١٥ ساڵیدا ڕوودەدات.
- • بۆماوە: هەبوونی مێژووی خێزانی لە تووشبوون بە تای ڕۆماتیزمی.
- • شوێنی جوگرافی: بڵاوبوونەوەی زیاتر لە وڵاتانی کەم دەرامەت و ناوچە گەرمەکاندا.
- • مێژووی پێشووی تووشبوون بە تای ڕۆماتیزمی، کە مەترسیی دووبارەبوونەوە زیاد دەکات.
ئالۆزەکان
- ئاڵۆزییەکانی کورتخایەن (لە کاتی تای ڕۆماتیزمی):
- • هەوکردنی توندی دڵ (Pancarditis) کە هەموو چینەکانی دڵ دەگرێتەوە.
- • سستبوونی توندی دڵ (Acute heart failure).
- • کۆبوونەوەی شلەمەنی لە دەوری دڵ (Pericardial effusion).
- • ناڕێکی لە لێدانی دڵ (Arrhythmias).
- ئاڵۆزییەکانی درێژخایەن (دەرئەنجامی RHD):
- • سستبوونی درێژخایەنی دڵ (Chronic heart failure)، کە باوترین و مەترسیدارترین ئاڵۆزییە.
- • لەرزینی گوێچکەڵەی دڵ (Atrial fibrillation)، کە مەترسیی جەڵتەی مێشک زۆر زیاد دەکات.
- • جەڵتەی مێشک (Stroke) بەهۆی دروستبوونی کڵۆی خوێن لە دڵدا.
- • هەوکردنی ناوپۆشی دڵ (Infective endocarditis)، کە هەوکردنێکی بەکتریاییە لەسەر زمانە زیانپێگەیشتووەکان.