نارێکی لێدانی دڵ (Arrhythmia)

وەسف

نارێکی لێدانی دڵ (Arrhythmia) بریتییە لە هەر حاڵەتێک کە تێیدا لێدانی دڵ نائاسایی بێت، واتە زۆر خێرا (تاکی کاردیا)، زۆر هێواش (برادی کاردیا)، یان ناڕێک بێت. دڵ بە شێوەیەکی ئاسایی لە ڕێگەی سیستەمێکی کارەبایی ڕێکخراوەوە لێدەدات، کە دەست پێدەکات لە گرێی سینوسی (SA node) لە گوێچکەڵەی ڕاست (Atrium) کە وەک ڕێکخەری لێدانی دڵ کار دەکات. ئەم ئیشارەتە کارەباییە بەناو گوێچکەڵەکاندا بڵاودەبێتەوە، دەبێتە هۆی گرژبوونیان و خوێن پاڵنان بۆ ناو سکۆڵەکان (Ventricles). پاشان، ئیشارەتەکە دەگاتە گرێی گوێچکەڵە-سکۆڵەیی (AV node)، کە خێرایی ئیشارەتەکە هێواش دەکاتەوە پێش ئەوەی بگاتە سکۆڵەکان. ئەم دواکەوتنە ڕێگە دەدات بە گوێچکەڵەکان بە تەواوی بەتاڵ ببن پێش ئەوەی سکۆڵەکان گرژ ببن. ئیشارەتەکە پاشان بەناو دەمارە شانەکانی هیس (Bundle of His) و لقەکانی دەمارە شانەکاندا بڵاودەبێتەوە، دەبێتە هۆی گرژبوونی سکۆڵەکان و پاڵنانی خوێن بۆ ناو سییەکان و سەرجەم بەشەکانی تری جەستە. کاتێک ئەم سیستەمە کارەباییە تێکدەچێت، دەبێتە هۆی نارێکی لێدانی دڵ. ئەم تێکچوونە دەتوانێت لە هەر بەشێکی دڵدا ڕووبدات، لەوانە گرێی سینوسی، گوێچکەڵەکان، گرێی گوێچکەڵە-سکۆڵەیی، یان سکۆڵەکان. هەندێک جار، نارێکی لێدانی دڵ هیچ نیشانەیەکی نییە و زیانبەخش نییە، بەڵام هەندێک جۆری تریان دەتوانن مەترسیدار بن و پێویستیان بە چارەسەرکردن هەبێت. نارێکی لێدانی دڵ زۆر باوە. مەزەندە دەکرێت کە ملیۆنان کەس لە سەرانسەری جیهاندا تووشی بوون. ڕێژەی تووشبوون بەپێی تەمەن زیاد دەکات، بەتایبەتی لەو کەسانەی کە نەخۆشی دڵیان هەیە. گرنگی ئەم حاڵەتە لەوەدایە کە دەتوانێت کاریگەرییەکی بەرچاوی لەسەر کوالێتی ژیان هەبێت و مەترسی تووشبوون بە نەخۆشییەکانی تر زیاد بکات، وەک جەڵتەی مێشک، وەستانی دڵ، و مردنی لەناکاو. بۆیە، دەستنیشانکردن و چارەسەرکردنی دروستی نارێکی لێدانی دڵ زۆر گرنگە بۆ کەمکردنەوەی مەترسییەکان و باشترکردنی تەندروستی گشتی. هەروەها گرنگە ئاماژە بەوە بکرێت کە هەندێک هۆکاری ژینگەیی و شێوازی ژیان دەتوانن ڕۆڵیان هەبێت لە دروستبوونی نارێکی لێدانی دڵ، وەک بەکارهێنانی ماددە هۆشبەرەکان، خواردنەوەی بڕێکی زۆر کحول، و فشاری دەروونی. بۆیە، گۆڕینی شێوازی ژیان و خۆپاراستن دەتوانێت یارمەتیدەر بێت لە کەمکردنەوەی مەترسی تووشبوون بەم حاڵەتە.

نیشانەکان

• نیشانە سەرەتاییەکان:
• • هەستکردن بە لەرزینی دڵ (Palpitations): هەستکردن بەوەی کە دڵ بە خێرایی لێدەدات، باز دەدات، یان بە ناڕێکی لێدەدات.
• • سەرگێژخواردن (Dizziness): هەستکردن بە سووڕانەوە یان سەرسوڕان.
• • بورانەوە (Fainting): لەدەستدانی هۆشیاری بۆ ماوەیەکی کورت.
• • هەناسەتەنگی (Shortness of breath): هەستکردن بەوەی کە هەناسەدان قورسە.
• • ئازاری سنگ (Chest pain): هەستکردن بە فشار یان ئازار لە سنگدا.
• نیشانە پێشکەوتووەکان:
• • ماندوێتی (Fatigue): هەستکردن بە ماندوێتی و بێهێزی بەردەوام.
• • ئارەقکردنەوە (Sweating): ئارەقکردنەوەی زۆر بەبێ هۆکار.
• • دڵتێکەڵهاتن (Nausea): هەستکردن بە دڵتێکەڵهاتن و ڕشانەوە.
• • لاوازی (Weakness): هەستکردن بە لاوازی لە ماسولکەکاندا.
• • وەستانی دڵ (Cardiac arrest): لە حاڵەتە مەترسیدارەکاندا، دڵ لەناکاو لە لێدان دەوەستێت.

هۆکارەکان

• هۆکارە سەرەکییەکان:
• • نەخۆشییەکانی دڵ (Heart disease): نەخۆشییەکانی وەک نەخۆشییەکانی دەمارە خوێنبەرەکانی دڵ (Coronary artery disease)، جەڵدەی دڵ (Heart attack)، و نەخۆشییەکانی ماسولکەکانی دڵ (Cardiomyopathy) دەتوانن ببنە هۆی نارێکی لێدانی دڵ. ئەم نەخۆشییانە دەبنە هۆی زیانگەیاندن بە شانەکانی دڵ و تێکدانی سیستەمی کارەبایی دڵ.
• • پەستانی خوێنی بەرز (High blood pressure): پەستانی خوێنی بەرز دەتوانێت ببێتە هۆی ئەستووربوونی ماسولکەکانی دڵ (Hypertrophy)، ئەمەش دەتوانێت ببێتە هۆی نارێکی لێدانی دڵ.
• • کێشە لە دڵەوە لەدایکبوون (Congenital heart defects): هەندێک کەس بە کێشە لە دڵەوە لەدایک دەبن کە دەتوانێت ببێتە هۆی نارێکی لێدانی دڵ.
• هۆکارە یارمەتیدەرەکان:
• • سترێس (Stress)
• • بەکارهێنانی ماددە هۆشبەرەکان (Drug use)
• • خواردنەوەی بڕێکی زۆر کحول (Excessive alcohol consumption)

چارەسەرەکان

• چارەسەرکردنی نارێکی لێدانی دڵ پشت دەبەستێت بە جۆری نارێکی لێدانی دڵ، توندی نیشانەکان، و هەبوونی هەر نەخۆشییەکی تری دڵ. ئامانجی سەرەکی چارەسەرکردن بریتییە لە کۆنتڕۆڵکردنی لێدانی دڵ، کەمکردنەوەی نیشانەکان، و ڕێگریکردن لە ئاڵۆزییەکان.
• دەرمانەکان بە شێوەیەکی بەرفراوان بەکاردەهێنرێن بۆ چارەسەرکردنی نارێکی لێدانی دڵ. دەرمانە دژە نارێکییەکان (Antiarrhythmic drugs) یارمەتیدەرن لە ڕێکخستنی لێدانی دڵ و ڕێگریکردن لە نارێکی لێدانی دڵ. هەندێک لەم دەرمانانە بریتین لە ئەمیۆدارۆن (Amiodarone)، سۆتالۆل (Sotalol)، و پرۆپاکینۆن (Propafenone). دەرمانەکانی بلۆکەری بێتا (Beta-blockers) دەتوانن خێرایی لێدانی دڵ هێواش بکەنەوە و پەستانی خوێن دابەزێنن. دەرمانەکانی بلۆکەری کەناڵەکانی کالسیۆم (Calcium channel blockers) دەتوانن هەمان کاریگەرییان هەبێت. دەرمانەکانی دژە مەین (Anticoagulants) وەک وارفارین (Warfarin) و دابەگاتران (Dabigatran) بەکاردەهێنرێن بۆ ڕێگریکردن لە دروستبوونی خوێن مەینە لە دڵدا، بەتایبەتی لەو کەسانەی کە تووشی لەرزینی گوێچکەڵەکان (Atrial fibrillation) بوون.
• لە هەندێک حاڵەتدا، پێویستە چارەسەری نەشتەرگەری ئەنجام بدرێت بۆ چارەسەرکردنی نارێکی لێدانی دڵ. ئامێری ڕێکخستنی لێدانی دڵ (Pacemaker) ئامێرێکی بچووکە کە لە ژێر پێستدا دادەنرێت و ئیشارەتی کارەبایی دەنێرێت بۆ دڵ بۆ ڕێکخستنی لێدانی دڵ. ئامێری شۆکی کارەبایی (Implantable cardioverter-defibrillator (ICD)) ئامێرێکی ترە کە لە ژێر پێستدا دادەنرێت و دەتوانێت شۆکی کارەبایی بدات بۆ دڵ ئەگەر نارێکی لێدانی دڵی مەترسیدار ڕووبدات.
• چارەسەری لابردن (Ablation therapy) ڕێکارێکە کە تێیدا وزەی گەرمی یان ساردی بەکاردەهێنرێت بۆ لەناوبردنی ئەو شانانەی دڵ کە دەبنە هۆی نارێکی لێدانی دڵ. ئەم ڕێکارە بەزۆری بەکاردەهێنرێت بۆ چارەسەرکردنی لەرزینی گوێچکەڵە

پێشگری

• ڕێگرتنی سەرەتایی:
• • ڕاگرتنی شێوازێکی ژیانی تەندروست (Maintaining a healthy lifestyle): خواردنی تەندروست، وەرزشکردن، و کەمکردنەوەی سترێس.
• • کۆنتڕۆڵکردنی پەستانی خوێن (Controlling blood pressure): بە دەرمان و گۆڕینی شێوازی ژیان.
• • ڕێکخستنی ئاستی شەکر لە خوێندا (Managing diabetes): ئەگەر تووشی نەخۆشی شەکرە بوویت.
• • وازهێنان لە جگەرەکێشان (Quitting smoking): جگەرەکێشان مەترسی تووشبوون بە نەخۆشییەکانی دڵ زیاد دەکات.
• ڕێگرتنی لاوەکی:
• • بەکارهێنانی دەرمانەکان بە ڕێکوپێکی (Taking medications as prescribed): بۆ کۆنتڕۆڵکردنی نارێکی لێدانی دڵ.
• • پشکنینی بەردەوام لەلای پزیشک (Regular check-ups with a doctor): بۆ چاودێریکردنی دۆخی تەندروستی دڵ.
• • گۆڕینی شێوازی ژیان (Lifestyle modifications): بۆ کەمکردنەوەی مەترسی تووشبوون بە ئاڵۆزییەکان.
• • بەکارهێنانی ئامێری ڕێکخستنی لێدانی دڵ (Pacemaker) یان ئامێری شۆکی کارەبایی (ICD) ئەگەر پێویست بوو.

دۆزینەوە

دەستنیشانکردنی نارێکی لێدانی دڵ پشت دەبەستێت بە چەندین هەنگاو، کە بریتین لە پشکنینی جەستەیی، پرسیارکردن دەربارەی مێژووی نەخۆشی، و ئەنجامدانی چەند پشکنینێکی تایبەت. پزیشک سەرەتا گوێ لە لێدانی دڵ دەگرێت بە بەکارهێنانی گوێگرتن (stethoscope) بۆ دەستنیشانکردنی هەر دەنگێکی نائاسایی یان ناڕێکی لە لێداندا. هەروەها، پزیشک پرسیار لە نەخۆش دەکات دەربارەی نیشانەکانی وەک لەرزینی دڵ، سەرگێژخواردن، بورانەوە، و هەناسەتەنگی. مێژووی تەندروستی خێزان و هەبوونی هەر نەخۆشییەکی تری دڵیش گرنگە. پشکنینەکانی تاقیگەیی دەتوانن یارمەتیدەر بن لە دەستنیشانکردنی هۆکارەکانی نارێکی لێدانی دڵ. پشکنینی خوێن دەتوانێت ئاستی ئەلیکترۆلیتەکان (electrolytes) و هۆرمۆنەکانی غودەی دەرەقی (thyroid hormones) دیاری بکات، چونکە تێکچوونی ئەم ماددانە دەتوانێت ببێتە هۆی نارێکی لێدانی دڵ. هەروەها، پشکنینی خوێن دەتوانێت نیشانەکانی زیانگەیاندن بە دڵ (cardiac enzymes) دیاری بکات، کە ڕەنگە نیشانەی جەڵدەی دڵ بێت. وێنەگرتنی دڵ دەتوانێت یارمەتیدەر بێت لە بینینی پێکهاتەی دڵ و دەستنیشانکردنی هەر کێشەیەک لە دڵدا. ئەلکترۆکاردیۆگرام (ECG یان EKG) گرنگترین پشکنینە بۆ دەستنیشانکردنی نارێکی لێدانی دڵ. ئەم پشکنینە چالاکییە کارەباییەکانی دڵ تۆمار دەکات و دەتوانێت جۆری نارێکی لێدانی دڵ دیاری بکات. هەندێک جار، پێویستە ECG بۆ ماوەیەکی درێژتر تۆمار بکرێت بە بەکارهێنانی ئامێری هۆڵتەر (Holter monitor) یان ئامێری تۆمارکردنی ڕووداو (event recorder)، بەتایبەتی ئەگەر نارێکی لێدانی دڵ بە شێوەیەکی کاتی ڕووبدات. ئیکۆکاردیۆگرام (Echocardiogram) پشکنینێکی ترە کە بە بەکارهێنانی شەپۆلی دەنگی وێنەی دڵ دروست دەکات. ئەم پشکنینە دەتوانێت قەبارە و شێوەی دڵ، هەروەها توانای گرژبوون و پاڵنانی خوێنی دڵ دیاری بکات. هەروەها، ئیکۆکاردیۆگرام دەتوانێت کێشە لە دەریچەکانی دڵ (heart valves) و پەستانی خوێن لە سییەکاندا (pulmonary hypertension) دیاری بکات. لە هەندێک حاڵەتدا، پێویستە پشکنینی تایبەتتر ئەنجام بدرێت بۆ دەستنیشانکردنی هۆکاری نارێکی لێدانی دڵ. تاقیکردنەوەی سترێس (Stress test) دەتوانێت یارمەتیدەر بێت لە دیاریکردنی ئەوەی کە ئایا نارێکی لێدانی دڵ لە کاتی وەرزشکردندا ڕوودەدات یان نا. هەروەها، تاقیکردنەوەی کارەبایی دڵ (Electrophysiology study) دەتوانێت یارمەتیدەر بێت لە دیاریکردنی سەرچاوەی نارێکی لێدانی دڵ و ئەنجامدانی چارەسەری تایبەت.

بەڕێوەبردن

بەڕێوەبردنی درێژخایەن و شوێنکەوتنی بەردەوام پێویستە.

هۆکاری مەترسی

• فاکتەرەکانی گۆڕانپەزیر:
• • پەستانی خوێنی بەرز (High blood pressure): کۆنتڕۆڵکردنی پەستانی خوێن دەتوانێت مەترسییەکە کەم بکاتەوە.
• • نەخۆشی شەکرە (Diabetes): ڕێکخستنی ئاستی شەکر لە خوێندا.
• • قەڵەوی (Obesity): دابەزاندنی کێش.
• • جگەرەکێشان (Smoking): وازهێنان لە جگەرەکێشان.
• فاکتەرەکانی ناگۆڕانپەزیر:
• • تەمەن (Age): مەترسییەکە لەگەڵ زیادبوونی تەمەن زیاد دەکات.
• • نەخۆشی دڵ لە خێزاندا (Family history of heart disease): ئەگەر کەسێک لە خێزانەکەتدا نەخۆشی دڵی هەبێت.
• • ڕەگەز (Gender): پیاوان زیاتر تووشی دەبن.
• • نەخۆشییەکانی غودەی دەرەقی (Thyroid disorders): تێکچوونی ئاستی هۆرمۆنەکانی غودەی دەرەقی.

ئالۆزەکان

• ئاڵۆزییەکانی کورتخایەن:
• • بورانەوە (Fainting)
• • سەرگێژخواردن (Dizziness)
• • هەناسەتەنگی (Shortness of breath)
• • ئازاری سنگ (Chest pain)
• ئاڵۆزییەکانی درێژخایەن:
• • جەڵتەی مێشک (Stroke): بەهۆی دروستبوونی خوێن مەینە و گەیشتنی بۆ مێشک.
• • وەستانی دڵ (Heart failure): بەهۆی لاوازبوونی ماسولکەکانی دڵ.
• • مردنی لەناکاو (Sudden cardiac arrest): بەهۆی نارێکی لێدانی دڵی مەترسیدار.
• • نەخۆشییەکانی گورچیلە (Kidney disease): بەهۆی کەمبوونەوەی خوێن بۆ گورچیلەکان.

بەش

تاگ