لەختەی خوێن لە خوێنبەرە قووڵەکان (Deep Vein Thrombosis)
وەسف
لەختەی خوێن لە خوێنبەرە قووڵەکان (DVT) بریتییە لە دروستبوونی لەختەی خوێن (تڕۆمبۆس) لە یەکێک لە خوێنبەرە قووڵەکانی لەشدا، بەزۆری لە قاچەکاندا ڕوودەدات. ئەم حاڵەتە دەتوانێت مەترسیدار بێت، چونکە لەختەکە دەتوانێت جیاببێتەوە و بە خوێندا بڕوات بۆ سییەکان، کە دەبێتە هۆی گیرانی خوێنبەرەکانی سییەکان (Pulmonary Embolism - PE)، کە حاڵەتێکی مەترسیدارە و دەتوانێت ژیان بخاتە مەترسییەوە. دروستبوونی لەختەی خوێن لە خوێنبەرە قووڵەکاندا بەهۆی چەند هۆکارێکەوە ڕوودەدات، لەوانە زیان گەیاندن بە دیواری خوێنبەرەکان، خاوبوونەوەی سووڕی خوێن، و زیادبوونی توانای خوێن بۆ مەین. ئەم هۆکارانە دەتوانن بەهۆی نەشتەرگەری، برینداربوون، نەجووڵانی زۆر، هەندێک نەخۆشی بۆماوەیی، و هەندێک دەرمانەوە ڕووبدەن. لەختەی خوێن لە خوێنبەرە قووڵەکان حاڵەتێکی باوە، بەتایبەتی لەو کەسانەی کە نەشتەرگەرییان کردووە یان بۆ ماوەیەکی زۆر نەجووڵاو بوون. مەزەندە دەکرێت کە ساڵانە نزیکەی ١ لە هەزار کەس تووشی DVT دەبن. گرنگی ئەم حاڵەتە لەوەدایە کە دەتوانێت ببێتە هۆی ئاڵۆزیی مەترسیدار وەک گیرانی خوێنبەرەکانی سییەکان، کە پێویستی بە چارەسەری خێرا هەیە. هەروەها، DVT دەتوانێت ببێتە هۆی کێشەی درێژخایەن وەک سندرۆمی پۆست-تڕۆمبۆتیک، کە دەبێتە هۆی ئاوسان، ئازار، و گۆڕانی ڕەنگی پێست لە قاچەکاندا. بۆیە، دەستنیشانکردنی زوو و چارەسەرکردنی DVT زۆر گرنگە بۆ ڕێگریکردن لە ئاڵۆزییە مەترسیدارەکان و باشترکردنی کوالێتی ژیانی ئەو کەسانەی کە تووشی ئەم حاڵەتە بوون. هەروەها، خۆپاراستن لە DVT لە ڕێگەی گۆڕینی شێوازی ژیان و بەکارهێنانی ڕێکارەکانی خۆپاراستن دەتوانێت یارمەتیدەر بێت لە کەمکردنەوەی مەترسی تووشبوون بەم نەخۆشییە.
نیشانەکان
- نیشانە سەرەتاییەکان:
- • ئاوسانی قاچ: ئاوسان لە یەکێک یان هەردوو قاچدا، بەزۆری لە بەشی خوارەوەی قاچدا ڕوودەدات.
- • ئازار: ئازار لە قاچدا، کە دەتوانێت وەک گرژبوون یان ئازاری تیژ دەربکەوێت.
- • گەرمبوون: هەستکردن بە گەرمبوون لە پێست لە ناوچەی تووشبوودا.
- • سووربوونەوە: سووربوونەوەی پێست لە دەوری ناوچەی تووشبوو.
- • ئازار لەکاتی وەستان یان ڕۆیشتندا: زیادبوونی ئازار لەکاتی وەستان یان ڕۆیشتندا.
- نیشانە پێشکەوتووەکان:
- • گۆڕانی ڕەنگی پێست: پێست ڕەنگی شین یان سپی دەبێت لە دەوری ناوچەی تووشبوو.
- • گەورەبوونی دەمارەکان: دەمارەکان لەسەر ڕووی پێست دەردەکەون و گەورەتر دەبن.
- • هەناسەتەنگی: ئەگەر لەختەکە گەیشتە سییەکان، دەبێتە هۆی هەناسەتەنگی.
- • ئازاری سنگ: ئازار لە سنگدا لەگەڵ هەناسەتەنگی دەتوانێت نیشانەی گیرانی خوێنبەرەکانی سییەکان بێت.
- • کۆکە: کۆکە لەگەڵ خوێن دەتوانێت نیشانەی گیرانی خوێنبەرەکانی سییەکان بێت.
هۆکارەکان
- هۆکارە سەرەکییەکان:
- • زیان گەیاندن بە دیواری خوێنبەرەکان: برینداربوون یان نەشتەرگەری دەتوانێت زیان بە دیواری خوێنبەرەکان بگەیەنێت، کە دەبێتە هۆی دروستبوونی لەختەی خوێن.
- • خاوبوونەوەی سووڕی خوێن: نەجووڵانی زۆر، وەک دانیشتن بۆ ماوەیەکی زۆر لە فڕۆکە یان ئۆتۆمبێلدا، دەتوانێت سووڕی خوێن خاو بکاتەوە و مەترسی دروستبوونی لەختەی خوێن زیاد بکات.
- • زیادبوونی توانای خوێن بۆ مەین: هەندێک نەخۆشی بۆماوەیی یان بەکارهێنانی هەندێک دەرمان دەتوانێت توانای خوێن بۆ مەین زیاد بکات، کە دەبێتە هۆی دروستبوونی لەختەی خوێن.
- هۆکارە یارمەتیدەرەکان:
- • قەڵەوی
- • جگەرەکێشان
- • بەکارهێنانی حەبی مەنع
چارەسەرەکان
- چارەسەرکردنی لەختەی خوێن لە خوێنبەرە قووڵەکان (DVT) ئامانجیەتی ڕێگریکردن لە گەورەبوونی لەختەکە، ڕێگریکردن لە گەیشتنی لەختەکە بە سییەکان و دروستکردنی گیرانی خوێنبەرەکانی سییەکان (PE)، و کەمکردنەوەی مەترسی دروستبوونی ئاڵۆزیی درێژخایەن وەک سندرۆمی پۆست-تڕۆمبۆتیک. چارەسەرەکە بەزۆری بریتییە لە بەکارهێنانی دەرمان، و لە هەندێک حاڵەتدا نەشتەرگەری پێویست دەبێت.
- دەرمانە سەرەکییەکان کە بۆ چارەسەری DVT بەکاردەهێنرێن دەرمانەکانی دژە مەینن (Anticoagulants)، کە بە "شلکەرەوەی خوێن" ناسراون. ئەم دەرمانانە یارمەتیدەرن لە ڕێگریکردن لە دروستبوونی لەختەی نوێ و گەورەبوونی لەختە کۆنەکان. چەند جۆرێکی جیاوازی دەرمانی دژە مەین هەن، لەوانە:
- * هێپارین (Heparin): ئەم دەرمانە بە شێوەی دەرزی دەدرێت، یان لە ڕێگەی ژێر پێستەوە یان لە ڕێگەی دەمارەوە. هێپارین بە خێرایی کار دەکات و زۆرجار لە سەرەتای چارەسەردا بەکاردەهێنرێت، بەتایبەتی ئەگەر مەترسی گیرانی خوێنبەرەکانی سییەکان هەبێت.
- * وارفارین (Warfarin): ئەم دەرمانە بە شێوەی حەب دەخورێت و پێویستی بە چاودێریکردنی بەردەوامی خوێن هەیە بۆ دڵنیابوون لەوەی کە بڕی گونجاو بەکاردەهێنرێت. وارفارین بۆ ماوەیەکی درێژخایەن بەکاردەهێنرێت، بەزۆری بۆ ماوەی سێ بۆ شەش مانگ یان زیاتر.
- * دژە مەینی نوێ (Newer Anticoagulants): ئەم دەرمانانە، وەک ڕیڤارۆکسابان (Rivaroxaban)، ئەپیکسابان (Apixaban)، و دابیگاتران (Dabigatran)، بە شێوەی حەب دەخورێن و پێویستیان بە چاودێریکردنی بەردەوامی خوێن نییە. ئەم دەرمانانە زیاتر بەکاردەهێنرێن چونکە ئاسانترن لە بەکارهێنان و مەترسی کەمترە بۆ خوێنبەربوون.
- لە هەندێک حاڵەتدا، ئەگەر لەختەکە زۆر گەورە بێت یان ببێتە هۆی کێشەی زۆر، نەشتەرگەری پێویست
پێشگری
- ڕێگرتنی سەرەتایی:
- • جووڵان و وەرزشکردن بە شێوەیەکی ڕێکخراو: جووڵان و وەرزشکردن دەتوانێت سووڕی خوێن باشتر بکات و مەترسی DVT کەم بکاتەوە.
- • خۆپاراستن لە نەجووڵانی زۆر: ئەگەر پێویستە بۆ ماوەیەکی زۆر دابنیشیت، هەوڵبدە هەندێک جار هەستیت و بجوڵێیت.
- • بەکارهێنانی گۆرەوی پاڵەپەستۆ: گۆرەوی پاڵەپەستۆ دەتوانێت یارمەتیدەر بێت لە باشترکردنی سووڕی خوێن لە قاچەکاندا.
- • خواردنی بڕی پێویست لە ئاو: خواردنی بڕی پێویست لە ئاو دەتوانێت خوێن شل بکاتەوە و مەترسی DVT کەم بکاتەوە.
- ڕێگرتنی لاوەکی:
- • بەکارهێنانی دەرمانی دژە مەین: ئەگەر مەترسی تووشبوونت بە DVT زیاد بێت، پزیشک دەتوانێت دەرمانی دژە مەین بۆتۆ بنووسێت.
- • چاودێریکردنی بەردەوام: ئەگەر پێشتر تووشی DVT بووبیت، پێویستە بەردەوام لەلایەن پزیشکەوە چاودێری بکرێیت.
- • گۆڕینی شێوازی ژیان: گۆڕینی شێوازی ژیان، وەک وازهێنان لە جگەرەکێشان و دابەزاندنی کێش، دەتوانێت مەترسی دروستبوونی لەختەی خوێنی نوێ کەم بکاتەوە.
- • بەکارهێنانی فلتەر: لە هەندێک حاڵەتدا، پزیشک دەتوانێت فلتەرێک لە خوێنبەرە گەورەکەدا دابنێت بۆ ڕێگریکردن لە گەیشتنی لەختەی خوێن بە سییەکان.
دۆزینەوە
دەستنیشانکردنی لەختەی خوێن لە خوێنبەرە قووڵەکان (DVT) پشت دەبەستێت بە هەڵسەنگاندنی نیشانەکان، پشکنینی جەستەیی، و ئەنجامدانی هەندێک پشکنینی تاقیگەیی و وێنەیی. پزیشک سەرەتا پرسیار لە نەخۆش دەکات دەربارەی مێژووی تەندروستی و ئەو نیشانانەی کە هەستی پێدەکات، وەک ئازار، ئاوسان، و گۆڕانی ڕەنگی پێست لە قاچدا. پاشان پشکنینی جەستەیی ئەنجام دەدات بۆ هەڵسەنگاندنی ئاوسان، ئازار، گەرمبوون، و سووربوونەوە لە قاچدا. یەکێک لە پشکنینە سەرەتاییەکان کە ئەنجام دەدرێت پشکنینی خوێنە بۆ دیاریکردنی ئاستی D-dimer. D-dimer ماددەیەکە کە لە خوێندا دەردەدرێت کاتێک لەختەی خوێن دەشکێت. ئەگەر ئاستی D-dimer بەرز بێت، ئەوا ئەگەری هەبوونی لەختەی خوێن هەیە، بەڵام ئەم پشکنینە بە تەواوی دڵنیایی نادات و پێویستە پشکنینی زیاتر ئەنجام بدرێت. بۆ دڵنیابوون لە هەبوونی لەختەی خوێن، پشکنینی وێنەیی ئەنجام دەدرێت. یەکێک لە باوترین پشکنینەکان ئەلتراساوندە (Ultrasound)، کە بە بەکارهێنانی شەپۆلی دەنگی وێنەی خوێنبەرەکان دروست دەکات. ئەلتراساوند دەتوانێت لەختەی خوێن لە خوێنبەرەکاندا دەستنیشان بکات و هەروەها دەتوانێت دیاری بکات کە ئایا خوێن بە شێوەیەکی ئاسایی بە خوێنبەرەکاندا تێدەپەڕێت یان نا. هەندێک جار، ئەگەر ئەنجامی ئەلتراساوند ڕوون نەبێت یان ئەگەر لەختەکە لە خوێنبەرەکانی حەوزدا بێت، پشکنینی تری وێنەیی وەک تیشکی ئێکس بە بەکارهێنانی ماددەی ڕەنگدار (Venography) یان سکانی تیشکی تەنورەیی (CT scan) ئەنجام دەدرێت. ئەم پشکنینانە وێنەیەکی وردتر لە خوێنبەرەکان دەخەنەڕوو و یارمەتیدەرن لە دەستنیشانکردنی لەختەی خوێن. هەروەها، هەندێک پشکنینی تایبەت هەن کە دەتوانرێت ئەنجام بدرێن بۆ دیاریکردنی هۆکاری دروستبوونی لەختەی خوێن، وەک پشکنینی خوێن بۆ دیاریکردنی نەخۆشییە بۆماوەییەکان کە دەبنە هۆی زیادبوونی مەترسی دروستبوونی لەختەی خوێن. بە گشتی، دەستنیشانکردنی DVT پێویستی بە هەڵسەنگاندنی ورد و ئەنجامدانی کۆمەڵێک پشکنین هەیە بۆ دڵنیابوون لە دەستنیشانکردنەکە و دەستپێکردنی چارەسەری گونجاو.
بەڕێوەبردن
بەڕێوەبردنی درێژخایەن و شوێنکەوتنی بەردەوام پێویستە.
هۆکاری مەترسی
- فاکتەرەکانی گۆڕانپەزیر:
- • جگەرەکێشان: وازهێنان لە جگەرەکێشان دەتوانێت مەترسی DVT کەم بکاتەوە.
- • قەڵەوی: دابەزاندنی کێش دەتوانێت مەترسی DVT کەم بکاتەوە.
- • بەکارهێنانی حەبی مەنع: قسەکردن لەگەڵ پزیشک دەربارەی جۆرەکانی تری ڕێگری لە منداڵبوون دەتوانێت مەترسی DVT کەم بکاتەوە.
- • نەجووڵانی زۆر: جووڵان و وەرزشکردن بە شێوەیەکی ڕێکخراو دەتوانێت مەترسی DVT کەم بکاتەوە.
- فاکتەرەکانی ناگۆڕانپەزیر:
- • تەمەن: مەترسی DVT لەگەڵ زیادبوونی تەمەندا زیاد دەکات.
- • نەخۆشی بۆماوەیی: هەندێک نەخۆشی بۆماوەیی دەتوانێت مەترسی DVT زیاد بکات.
- • مێژووی خێزانی DVT: ئەگەر کەسێک لە خێزانەکەت تووشی DVT بووبێت، ئەوا مەترسی تووشبوونی تۆش زیاد دەکات.
- • دووگیانی: دووگیانی مەترسی DVT زیاد دەکات.
ئالۆزەکان
- ئاڵۆزییەکانی کورتخایەن:
- • گیرانی خوێنبەرەکانی سییەکان (Pulmonary Embolism - PE): ئەمە ئاڵۆزییەکی مەترسیدارە کە دەتوانێت ژیان بخاتە مەترسییەوە.
- • ئازار و ئاوسان: ئازار و ئاوسان لە قاچدا دەتوانێت ببێتە هۆی کەمبوونەوەی توانای جووڵە.
- • برینداربوون: لەختەکە دەتوانێت لە شوێنی خۆی بجوڵێت و ببێتە هۆی برینداربوونی زیاتر.
- • مردن: لە حاڵەتە زۆر مەترسیدارەکاندا، DVT دەتوانێت ببێتە هۆی مردن.
- ئاڵۆزییەکانی درێژخایەن:
- • سندرۆمی پۆست-تڕۆمبۆتیک: ئەم سندرۆمە دەبێتە هۆی ئازار، ئاوسان، و گۆڕانی ڕەنگی پێست لە قاچدا.
- • برینی قاچ: سندرۆمی پۆست-تڕۆمبۆتیک دەتوانێت ببێتە هۆی دروستبوونی برین لە قاچدا.
- • کەمبوونەوەی کوالێتی ژیان: ئازار و ئاوسان دەتوانێت ببێتە هۆی کەمبوونەوەی کوالێتی ژیان.
- • دروستبوونی لەختەی خوێنی نوێ: مەترسی دروستبوونی لەختەی خوێنی نوێ لە داهاتوودا زیاد دەکات.