فیبریلاسیۆنی دەهلیزی (Atrial Fibrillation)
وەسف
فیبریلاسیۆنی دەهلیزی (Atrial Fibrillation) یان AFib، جۆرێکە لە تێکچوونی لێدانی دڵ کە بە لێدانی ناتەواو و خێرا لە دەهلیزەکانی دڵ (دوو ژوورە سەرەوەکەی دڵ) دەناسرێتەوە. لە دۆخی ئاساییدا، دەهلیزەکان بە شێوەیەکی ڕێک و پێک گرژ دەبن و خوێن پاڵ دەنێن بۆ ناو سکۆڵەکان (دوو ژوورە خوارەوەکەی دڵ). بەڵام لە فیبریلاسیۆنی دەهلیزیدا، سیگناڵە کارەباییەکانی دەهلیزەکان تێکدەچن، ئەمەش دەبێتە هۆی گرژبوونی ناتەواو و ناتەریب. ئەم ناتەریبییە دەبێتە هۆی ئەوەی کە دڵ بە شێوەیەکی کاریگەر خوێن پاڵ نەنێت، ئەمەش دەتوانێت ببێتە هۆی کۆمەڵێک کێشەی تەندروستی. پێکهاتنی فیبریلاسیۆنی دەهلیزی پەیوەندی هەیە بە گۆڕانکاری لە پێکهاتە و کارکردنی دڵدا. ئەم گۆڕانکارییانە دەتوانن بەهۆی نەخۆشییەکانی دڵ، پەستانی خوێنی بەرز، نەخۆشییەکانی ڕیخۆڵە، یان هۆکارەکانی دیکەوە دروست ببن. لە هەندێک حاڵەتدا، هیچ هۆکارێکی دیاریکراو نادۆزرێتەوە، کە پێی دەوترێت فیبریلاسیۆنی دەهلیزی ئیدیۆپاتیک. تێکچوونی سیگناڵە کارەباییەکان دەتوانێت ببێتە هۆی دروستبوونی بازنەی کارەبایی نائاسایی لە دەهلیزەکاندا، ئەمەش دەبێتە هۆی لێدانی ناتەواو. فیبریلاسیۆنی دەهلیزی یەکێکە لە باوترین جۆرەکانی تێکچوونی لێدانی دڵ. مەزەندە دەکرێت کە نزیکەی 2.7 بۆ 6.1 ملیۆن کەس لە ئەمریکا تووشی ئەم نەخۆشییە بوون. ڕێژەی تووشبوون بە فیبریلاسیۆنی دەهلیزی لەگەڵ زیادبوونی تەمەندا بەرز دەبێتەوە، و زیاتر لە کەسانی بەتەمەن و ئەوانەی نەخۆشییەکانی دڵیان هەیە دەبینرێت. گرنگی فیبریلاسیۆنی دەهلیزی لەوەدایە کە دەتوانێت ببێتە هۆی کۆمەڵێک ئاڵۆزیی مەترسیدار، لەوانە جەڵتەی مێشک، شکست هێنانی دڵ، و کێشەکانی دیکەی دڵ. لێدانی ناتەواوی دڵ دەبێتە هۆی کۆبوونەوەی خوێن لە دەهلیزەکاندا، ئەمەش دەبێتە هۆی دروستبوونی خوێنمێو. ئەگەر ئەم خوێنمێوەکان بچنە ناو خوێنبەرەکانەوە و بگەنە مێشک، دەتوانن ببنە هۆی جەڵتەی مێشک. هەروەها، فیبریلاسیۆنی دەهلیزی دەتوانێت ببێتە هۆی لاوازبوونی دڵ بە تێپەڕبوونی کات، ئەمەش دەبێتە هۆی شکست هێنانی دڵ. بۆیە، دەستنیشانکردن و چارەسەرکردنی فیبریلاسیۆنی دەهلیزی زۆر گرنگە بۆ ڕێگریکردن لە ئاڵۆزییەکان و باشترکردنی کوالێتی ژیانی تووشبووان.
نیشانەکان
- نیشانە سەرەتاییەکان:
- • لێدانی دڵی نائاسایی (خێرا، لەرزۆک، یان توند): دڵ لەوانەیە بە شێوەیەکی ناتەواو و خێرا لێبدات، هەستکردن بە لەرزین یان توندبوون لە سنگدا.
- • هەناسەتەنگی: هەستکردن بە توندی لە هەناسەداندا، تەنانەت لە کاتی چالاکییە سووکەکانیشدا.
- • ماندوێتی: هەستکردن بە ماندوێتی و بێهێزی بە شێوەیەکی بەردەوام.
- • سەرگێژخواردن: هەستکردن بە سووڕانەوە و لەدەستدانی هاوسەنگی.
- • ئازاری سنگ: هەندێک کەس ئازاریان لە سنگدا دەبێت، بەتایبەتی لە کاتی لێدانی دڵی ناتەواودا.
- نیشانە پێشکەوتووەکان:
- • بێهۆشی: لە حاڵەتە توندەکاندا، ڕەنگە کەسەکە بێهۆش بێت.
- • کەمبوونەوەی توانای وەرزشی: ناتوانیت وەرزش بکەیت یان چالاکیی جەستەیی ئەنجام بدەیت بەبێ ئەوەی هەست بە ماندوێتی بکەیت.
- • ئاوسانی قاچەکان: کۆبوونەوەی شلە لە قاچەکاندا بەهۆی کاریگەری فیبریلاسیۆنی دەهلیزی لەسەر کارکردنی دڵ.
- • دڵەکوتێ: هەستکردن بە لێدانی دڵ لەناو سنگدا بە شێوەیەکی بەهێز.
- • ئارەقکردنەوە: ئارەقکردنەوەی زۆر بەبێ هۆکارێکی دیاریکراو.
هۆکارەکان
- هۆکارە سەرەکییەکان:
- • نەخۆشییەکانی دڵ: نەخۆشییەکانی وەکوو نەخۆشییەکانی خوێنبەرەکانی دڵ، جەڵتەی دڵ، و نەخۆشییەکانی ماسولکەکانی دڵ دەتوانن ببنە هۆی فیبریلاسیۆنی دەهلیزی. ئەم نەخۆشییانە دەبنە هۆی گۆڕانکاری لە پێکهاتە و کارکردنی دڵدا، ئەمەش دەبێتە هۆی تێکچوونی سیگناڵە کارەباییەکان.
- • پەستانی خوێنی بەرز: پەستانی خوێنی بەرز دەبێتە هۆی زیادبوونی بارگرانی لەسەر دڵ، ئەمەش دەبێتە هۆی گۆڕانکاری لە دەهلیزەکاندا و زیادبوونی ئەگەری فیبریلاسیۆنی دەهلیزی.
- • نەخۆشییەکانی ڕیخۆڵە: نەخۆشییەکانی ڕیخۆڵە وەکوو هایپەرتایرۆیدیزم (زیادبوونی چالاکیی ڕژێنی دەرەقی) دەتوانن ببنە هۆی زیادبوونی لێدانی دڵ و تێکدانی سیستەمی کارەبایی دڵ، ئەمەش دەبێتە هۆی فیبریلاسیۆنی دەهلیزی.
- هۆکارە یارمەتیدەرەکان:
- • بەکارهێنانی ماددە هۆشبەرەکان و ئەلکحول
- • سترێس و دڵەڕاوکێی زۆر
- • نەخۆشییەکانی سییەکان
چارەسەرەکان
- چارەسەرکردنی فیبریلاسیۆنی دەهلیزی ئامانج لێی کۆنتڕۆڵکردنی لێدانی دڵ، کەمکردنەوەی نیشانەکان، و ڕێگریکردنە لە ئاڵۆزییەکان وەکوو جەڵتەی مێشک. ڕێگەکانی چارەسەرکردن دەوەستنە سەر چەند هۆکارێک، لەوانە توندی نیشانەکان، ماوەی تووشبوون بە فیبریلاسیۆنی دەهلیزی، و بوونی نەخۆشییەکانی دیکەی دڵ. یەکێک لە ڕێگا سەرەکییەکانی چارەسەرکردن بەکارهێنانی دەرمانە. دەرمانەکان دەتوانن یارمەتی کۆنتڕۆڵکردنی لێدانی دڵ بدەن، وەکوو بێتا بلۆکەرەکان (Beta-blockers) و کالسیۆم چەنەڵ بلۆکەرەکان (Calcium channel blockers)، کە یارمەتی هێواشکردنەوەی لێدانی دڵ دەدەن. هەروەها، دەرمانەکانی دژە لێدانی دڵ (Antiarrhythmic drugs) بەکاردەهێنرێن بۆ گەڕاندنەوەی لێدانی دڵ بۆ دۆخی ئاسایی.
- بۆ ڕێگریکردن لە جەڵتەی مێشک، دەرمانەکانی دژە مەیین (Anticoagulants) بەکاردەهێنرێن، وەکوو وارفارین (Warfarin) و دەرمانە نوێیەکانی دژە مەیین (Novel oral anticoagulants - NOACs). ئەم دەرمانانە یارمەتی ڕێگریکردن لە دروستبوونی خوێنمێو دەدەن لە دڵدا، کە دەتوانن ببنە هۆی جەڵتەی مێشک. هەروەها، لە هەندێک حاڵەتدا، ڕەنگە پێویست بکات نەشتەرگەری ئەنجام بدرێت. یەکێک لە نەشتەرگەرییە باوەکان بریتییە لە ئەبلیشن (Ablation)، کە بریتییە لە سوتاندنی ئەو بەشەی دڵ کە دە
پێشگری
- ڕێگرتنی سەرەتایی:
- • کۆنتڕۆڵکردنی پەستانی خوێن: پاراستنی پەستانی خوێن لە ئاستێکی تەندروستدا.
- • پاراستنی کێشی تەندروست: ڕێگریکردن لە قەڵەوی و زیادبوونی کێش.
- • وازهێنان لە جگەرەکێشان: جگەرەکێشان زیان بە دڵ و خوێنبەرەکان دەگەیەنێت.
- • سنووردارکردنی خواردنەوەی ئەلکحول: خواردنەوەی ئەلکحول دەتوانێت ببێتە هۆی تێکدانی سیستەمی کارەبایی دڵ.
- ڕێگرتنی لاوەکی:
- • بەکارهێنانی دەرمانەکان بە ڕێنمایی پزیشک: دەرمانەکان دەتوانن یارمەتی کۆنتڕۆڵکردنی لێدانی دڵ و ڕێگریکردن لە خوێنمێو بدەن.
- • پشکنینی بەردەوام لەلای پزیشک: بۆ چاودێریکردنی دۆخی تەندروستی و گۆڕینی چارەسەرەکان ئەگەر پێویست بکات.
- • ئەنجامدانی نەشتەرگەری ئەگەر پێویست بکات: لە هەندێک حاڵەتدا، نەشتەرگەری پێویستە بۆ چارەسەرکردنی فیبریلاسیۆنی دەهلیزی.
- • گۆڕینی شێوازی ژیان: وەکوو کەمکردنەوەی سترێس و ڕێکخستنی خەو.
دۆزینەوە
دەستنیشانکردنی فیبریلاسیۆنی دەهلیزی پڕۆسەیەکە کە چەندین هەنگاو لەخۆدەگرێت بۆ دڵنیابوون لە دەستنیشانکردنێکی دروست و دیاریکردنی باشترین ڕێگەی چارەسەر. سەرەتا، پزیشک پشکنینێکی جەستەیی ئەنجام دەدات و مێژووی تەندروستی نەخۆشەکە وەردەگرێت، ئەمەش یارمەتی دەدات بۆ زانینی نیشانەکان و هۆکارە مەترسیدارەکان. پاشان، چەند پشکنینێکی تاقیگەیی ئەنجام دەدرێن، لەوانە پشکنینی خوێن بۆ دیاریکردنی ئاستی هۆرمۆنەکانی ڕژێنی دەرەقی و پشکنینی میز بۆ دڵنیابوون لەوەی کە هیچ کێشەیەکی دیکە نییە کە ببێتە هۆی فیبریلاسیۆنی دەهلیزی. یەکێک لە گرنگترین پشکنینەکان بۆ دەستنیشانکردنی فیبریلاسیۆنی دەهلیزی، ئەنجامدانی ئیلیکترۆکاردیۆگرامە (ECG یان EKG). ئەم پشکنینە تۆماری کارەبایی دڵ دەکات و دەتوانێت لێدانی ناتەواو و ناتەریبی دڵ دەستنیشان بکات کە تایبەتمەندن بۆ فیبریلاسیۆنی دەهلیزی. لە هەندێک حاڵەتدا، ڕەنگە پێویست بکات کە هۆڵتەر مۆنیتەر (Holter monitor) بەکاربهێنرێت، کە ئامێرێکە بۆ ماوەی 24 بۆ 48 کاتژمێر بە نەخۆشەکەوە دەلکێندرێت و بەردەوام تۆماری لێدانی دڵ دەکات. ئەمە یارمەتی دەدات بۆ دەستنیشانکردنی فیبریلاسیۆنی دەهلیزی کە ڕەنگە لە کاتی پشکنینی ئاساییدا دەرنەکەوێت. هەروەها، پشکنینی ئیكۆکاردیۆگرافی (Echocardiography) ئەنجام دەدرێت، کە سۆنەرێکی دڵە و وێنەی دڵ نیشان دەدات. ئەم پشکنینە یارمەتی دەدات بۆ دیاریکردنی ئەوەی کە ئایا هیچ کێشەیەکی دیکەی دڵ هەیە کە ببێتە هۆی فیبریلاسیۆنی دەهلیزی، وەکوو گەورەبوونی دڵ یان کێشە لە دەریچەکانی دڵدا. لە هەندێک حاڵەتدا، ڕەنگە پێویست بکات پشکنینی سترێس تێست (Stress test) ئەنجام بدرێت، کە بریتییە لە چاودێریکردنی لێدانی دڵ لە کاتی وەرزشکردندا. ئەم پشکنینە یارمەتی دەدات بۆ دیاریکردنی ئەوەی کە ئایا فیبریلاسیۆنی دەهلیزی لە کاتی چالاکیی جەستەییدا ڕوودەدات یان نا. هەروەها، لە هەندێک حاڵەتدا، ڕەنگە پێویست بکات پشکنینی کارەبایی دڵ (Electrophysiology study) ئەنجام بدرێت، کە پشکنینێکی تایبەتمەندە و یارمەتی دەدات بۆ دیاریکردنی سەرچاوەی تێکچوونی کارەبایی لە دڵدا.
بەڕێوەبردن
بەڕێوەبردنی درێژخایەن و شوێنکەوتنی بەردەوام پێویستە.
هۆکاری مەترسی
- فاکتەرەکانی گۆڕانپەزیر:
- • قەڵەوی: زیادبوونی کێش دەبێتە هۆی زیادبوونی بارگرانی لەسەر دڵ و زیادبوونی ئەگەری فیبریلاسیۆنی دەهلیزی.
- • بەکارهێنانی ئەلکحول: خواردنەوەی ئەلکحول دەتوانێت ببێتە هۆی تێکدانی سیستەمی کارەبایی دڵ.
- • جگەرەکێشان: جگەرەکێشان زیان بە خوێنبەرەکان دەگەیەنێت و ئەگەری تووشبوون بە نەخۆشییەکانی دڵ زیاد دەکات.
- • پەستانی خوێنی بەرز: کۆنتڕۆڵ نەکردنی پەستانی خوێن دەبێتە هۆی زیادبوونی بارگرانی لەسەر دڵ.
- فاکتەرەکانی ناگۆڕانپەزیر:
- • تەمەن: ئەگەری تووشبوون بە فیبریلاسیۆنی دەهلیزی لەگەڵ زیادبوونی تەمەندا بەرز دەبێتەوە.
- • ڕەگەز: پیاوان زیاتر لە ژنان تووشی فیبریلاسیۆنی دەهلیزی دەبن.
- • نەژاد: سپی پێستەکان زیاتر تووشی فیبریلاسیۆنی دەهلیزی دەبن بە بەراورد بە ڕەش پێستەکان.
- • مێژووی خێزانی: ئەگەر کەسێک لە خێزانەکەت تووشی فیبریلاسیۆنی دەهلیزی بووبێت، ئەوا ئەگەری تووشبوونی تۆش زیاد دەکات.
ئالۆزەکان
- ئاڵۆزییەکانی کورتخایەن:
- • دڵەکوتێی بەردەوام
- • هەناسەتەنگی توند
- • سەرگێژخواردنی زۆر
- • ماندوێتییەکی زۆر
- ئاڵۆزییەکانی درێژخایەن:
- • جەڵتەی مێشک: خوێنمێوەکان دەتوانن بچنە ناو مێشکەوە و ببنە هۆی جەڵتەی مێشک.
- • شکست هێنانی دڵ: دڵ بە تێپەڕبوونی کات لاواز دەبێت و ناتوانێت بە شێوەیەکی کاریگەر خوێن پاڵ بنێت.
- • نەخۆشییەکانی خوێنبەرەکان: فیبریلاسیۆنی دەهلیزی دەتوانێت ببێتە هۆی زیانگەیاندن بە خوێنبەرەکان.
- • کێشەکانی گورچیلە: کەمبوونەوەی خوێنڕەویی بۆ گورچیلەکان دەتوانێت ببێتە هۆی کێشەی گورچیلە.