فشاری خوێنی لاوەکی (Secondary Hypertension)
وەسف
فشاری خوێنی لاوەکی جۆرێکە لە فشاری خوێن کە بەهۆی کێشەیەکی تەندروستی بنەڕەتی ترەوە دروست دەبێت. ئەمە جیاوازە لە فشاری خوێنی سەرەتایی (یان بنەڕەتی)، کە زۆربەی حاڵەتەکانی فشاری خوێن پێکدەهێنێت و هۆکارەکەی بە تەواوی ڕوون نییە، بەڵام زۆرجار پەیوەندی بە هۆکارەکانی ژیان و بۆماوەییەوە هەیە. فشاری خوێنی لاوەکی دەتوانێت توندتر بێت لە فشاری خوێنی سەرەتایی و دەتوانێت بەرگری لە چارەسەر بگرێت ئەگەر هۆکارە بنەڕەتییەکە چارەسەر نەکرێت. گرنگە ئەوە بزانین کە فشاری خوێنی لاوەکی کەمتر باوە لە فشاری خوێنی سەرەتایی، بەڵام دەستنیشانکردن و چارەسەرکردنی گرنگە چونکە چارەسەرکردنی هۆکارە بنەڕەتییەکە دەتوانێت فشاری خوێن بگەڕێنێتەوە بۆ ئاستی ئاسایی یان بە شێوەیەکی بەرچاو کۆنتڕۆڵی بکات. بەبێ چارەسەرکردن، فشاری خوێنی لاوەکی دەتوانێت مەترسی تووشبوون بە ئاڵۆزییە جدییەکانی وەک نەخۆشییەکانی دڵ، جەڵتەی مێشک، نەخۆشییەکانی گورچیلە و زیانی چاو زیاد بکات. پەرەسەندنی فشاری خوێنی لاوەکی پەیوەندی هەیە بەو میکانیزمانەی کە هۆکارە بنەڕەتییەکە کاریگەری لەسەر فشاری خوێن دادەنێت. بۆ نموونە، نەخۆشییەکانی گورچیلە دەتوانن کاریگەری لەسەر ڕێکخستنی شلەی لەش و هۆرمۆنەکان دابنێن کە فشاری خوێن کۆنتڕۆڵ دەکەن. هەروەها کێشەکانی غودەی ئەدریناڵ دەتوانن دەربڕینی هۆرمۆنەکان زیاد بکەن کە دەبنە هۆی بەرزبوونەوەی فشاری خوێن. بە هەمان شێوە، هەندێک دەرمان دەتوانن کاریگەری لەسەر سیستەمی دڵ و دەمارەکان دابنێن و ببنە هۆی بەرزبوونەوەی فشاری خوێن. ئەگەرچی ڕێژەی وردی بڵاوبوونەوەی فشاری خوێنی لاوەکی جیاوازە بەپێی دانیشتووان و ئەو پێوەرانەی کە بۆ دەستنیشانکردن بەکاردەهێنرێن، بەڵام بە گشتی وا مەزەندە دەکرێت کە لە 5% بۆ 10%ی هەموو حاڵەتەکانی فشاری خوێن پێکبهێنێت. لەو کەسانەی کە فشاری خوێنیان بەرگری لە چارەسەر دەگرێت (واتە فشاری خوێن بە دەرمان کۆنتڕۆڵ ناکرێت)، ڕێژەی فشاری خوێنی لاوەکی بەرزترە. بۆیە، هەڵسەنگاندنی ورد بۆ فشاری خوێنی لاوەکی لەو کەسانەدا کە کۆنتڕۆڵکردنی فشاری خوێنیان قورسە، زۆر گرنگە.
نیشانەکان
- نیشانە سەرەتاییەکان:
- • زۆرجار هیچ نیشانەیەکی دیار نییە لە سەرەتادا (زۆرجار بە "بکوژی بێدەنگ" ناودەبرێت).
- • سەرئێشە، بەتایبەتی لە بەیانیاندا.
- • سەرگێژخواردن.
- • خوێنبەربوونی لووت.
- • بینینی ناڕوون.
- نیشانە پێشکەوتووەکان:
- • ماندوێتی و لاوازی.
- • ئاڵۆزی لە هەناسەداندا.
- • لێدانی دڵی ناڕێک.
- • خوێن لە میزدا.
- • ئاوسانی قاچەکان (ئێدیمای قاچ).
هۆکارەکان
- هۆکارە سەرەکییەکان:
- • نەخۆشییەکانی گورچیلە: نەخۆشییەکانی وەک تەسکی دەماری گورچیلە (Renal artery stenosis)، نەخۆشی گورچیلەی پۆلی سیستیک (Polycystic kidney disease)، و گلومێرولۆنێفرایتیس (Glomerulonephritis) دەتوانن کاریگەری لەسەر توانای گورچیلە دابنێن بۆ ڕێکخستنی فشاری خوێن. گورچیلەکان ڕۆڵێکی سەرەکی دەگێڕن لە ڕێکخستنی ئاستی سۆدیۆم و شلەی لەشدا، هەروەها هۆرمۆنەکان دەردەدەن کە کاریگەری لەسەر فشاری خوێن دادەنێن.
- • کێشەکانی غودەی ئەدریناڵ: تومۆرەکانی غودەی ئەدریناڵ وەک فیۆکرۆمۆسایتۆما (Pheochromocytoma) و ئەلدۆستێرۆنیزمی سەرەتایی (Primary aldosteronism) دەتوانن هۆرمۆنەکان زیاد بکەن کە دەبنە هۆی بەرزبوونەوەی فشاری خوێن. فیۆکرۆمۆسایتۆما ئەدرینالین و نۆرئەدرینالین دەردەدات، کە دەبنە هۆی بەرزبوونەوەی فشاری خوێن و لێدانی دڵ. ئەلدۆستێرۆنیزمی سەرەتایی دەبێتە هۆی دەردانی زۆری ئەلدۆستیرۆن، کە دەبێتە هۆی زیادبوونی ئاستی سۆدیۆم و کەمبوونەوەی ئاستی پۆتاسیۆم، ئەمەش دەبێتە هۆی بەرزبوونەوەی فشاری خوێن.
- • وەستانی هەناسە لە کاتی خەودا (Sleep apnea): وەستانی هەناسە لە کاتی خەودا دەبێتە هۆی دابەزینی ئۆکسجین لە خوێندا، ئەمەش دەبێتە هۆی چالاکبوونی سیستەمی دەماری خۆکار و دەردانی هۆرمۆنەکان کە فشاری خوێن بەرز دەکەنەوە.
- هۆکارە یارمەتیدەرەکان:
- • هەندێک دەرمان وەک حەبی دژەحەمل و دژە هەوکردنە ناهۆرمۆنییەکان (NSAIDs).
- • بەکارهێنانی ماددە هۆشبەرەکان وەک کۆکاین و ئەمفیتامین.
- • تەسکی دەماری ئاۆرتی (Coarctation of the aorta).
چارەسەرەکان
- چارەسەری فشاری خوێنی لاوەکی ئامانجیەتی چارەسەرکردنی هۆکارە بنەڕەتییەکە. ئەگەر هۆکارەکە نەخۆشیی گورچیلە بێت، ئەوا چارەسەرکردنی نەخۆشییەکە دەتوانێت فشاری خوێن کۆنتڕۆڵ بکات. ئەگەر هۆکارەکە کێشەی غودەی ئەدریناڵ بێت، ئەوا نەشتەرگەری بۆ لابردنی تومۆرەکە ڕەنگە پێویست بێت. ئەگەر هۆکارەکە وەستانی هەناسە لە کاتی خەودا بێت، ئەوا بەکارهێنانی ئامێری (CPAP) دەتوانێت یارمەتیدەر بێت.
- سەرباری چارەسەرکردنی هۆکارە بنەڕەتییەکە، ڕەنگە دەرمان بەکاربهێنرێت بۆ کۆنتڕۆڵکردنی فشاری خوێن. جۆرە جیاوازەکانی دەرمانەکان بریتین لە:
- • دەرمانی میزکردن (Diuretics): یارمەتی لابردنی سۆدیۆم و ئاو دەدەن لە لەشدا.
- • بێتا بلۆکەرەکان (Beta-blockers): یارمەتی خاوکردنەوەی لێدانی دڵ دەدەن.
- • ئەی سی ئی ئینهیبیتەرەکان (ACE inhibitors): یارمەتی خاوکردنەوەی دەمارەکانی خوێن دەدەن.
- • ئەی ئاڕ بییەکان (ARBs): هەمان کاریگەری ئەی سی ئی ئینهیبیتەرەکان دەکەن.
- • بلۆکەرەکانی کەناڵی کالسیۆم (Calcium channel blockers): یارمەتی خاوکردنەوەی دەمارەکانی خوێن دەدەن.
- لە هەندێک حاڵەتدا، نەشتەرگەری ڕەنگە پێویست بێت بۆ چارەسەرکردنی هۆکارە بنەڕەتییەکە. بۆ نموونە، ئەگەر هۆکارەکە تەسکی دەماری گورچیلە بێت، ئەوا نەشتەرگەری بۆ فراوانکردنی دەمارەکە ڕەنگە پێویست بێت.
- یارمەتیدانی نەخۆش لە ڕووی دەروونییەوە و هاندانی بۆ گۆڕینی شێوازی ژیان گرنگە. ئەمە دەتوانێت بریتی بێت لە ڕاوێژکاری خۆراک بۆ یارمەتیدانی نەخۆش بۆ خواردنی خۆراکی تەندروست، ڕاوێژکاری وەرزش بۆ یارمەتیدانی نەخۆش بۆ وەرزشکردنی بەردە
پێشگری
- ڕێگرتنی سەرەتایی:
- • پاراستنی کێشی تەندروست: کێشی تەندروست یارمەتی ڕێگرتن لە فشاری خوێن دەدات.
- • خواردنی خۆراکی تەندروست: خواردنی خۆراکی تەندروست کە بڕێکی زۆر میوە و سەوزە و دانەوێڵەی تەواو و بڕێکی کەم چەوری تێدابێت، یارمەتی ڕێگرتن لە فشاری خوێن دەدات.
- • وەرزشکردنی بەردەوام: وەرزشکردنی بەردەوام یارمەتی ڕێگرتن لە فشاری خوێن دەدات.
- • کەمکردنەوەی خواردنی خوێ: کەمکردنەوەی خواردنی خوێ یارمەتی ڕێگرتن لە فشاری خوێن دەدات.
- ڕێگرتنی لاوەکی:
- • کۆنتڕۆڵکردنی نەخۆشییە بنەڕەتییەکان: کۆنتڕۆڵکردنی نەخۆشییە بنەڕەتییەکان کە دەبنە هۆی فشاری خوێنی لاوەکی، یارمەتی ڕێگرتن لە ئاڵۆزییەکان دەدات.
- • بەکارهێنانی دەرمان: بەکارهێنانی دەرمان بۆ کۆنتڕۆڵکردنی فشاری خوێن یارمەتی ڕێگرتن لە ئاڵۆزییەکان دەدات.
- • گۆڕینی شێوازی ژیان: گۆڕینی شێوازی ژیان وەک پاراستنی کێشی تەندروست و خواردنی خۆراکی تەندروست و وەرزشکردنی بەردەوام و کەمکردنەوەی خواردنی خوێ، یارمەتی ڕێگرتن لە ئاڵۆزییەکان دەدات.
- • چاودێریکردنی بەردەوام: چاودێریکردنی بەردەوامی فشاری خوێن یارمەتی دەستنیشانکردنی زووی کێشەکان دەدات.
دۆزینەوە
دەستنیشانکردنی فشاری خوێنی لاوەکی بریتییە لە هەڵسەنگاندنی وردی مێژووی تەندروستی نەخۆشەکە، پشکنینی جەستەیی و زنجیرەیەک پشکنینی تاقیگەیی و وێنەیی بۆ دیاریکردنی هۆکاری بنەڕەتی بەرزبوونەوەی فشاری خوێن. پزیشک سەرەتا مێژووی تەندروستی نەخۆشەکە وەردەگرێت، پرسیار لەبارەی دەرمانەکان، نەخۆشییە درێژخایەنەکان و هەر نیشانەیەکی تر دەکات کە ڕەنگە پەیوەندی بە فشاری خوێنەوە هەبێت. پشکنینی جەستەیی بریتییە لە پێوانی فشاری خوێن لە هەردوو بازوودا، هەروەها پشکنینی دڵ و سییەکان و گورچیلەکان و دەمارەکان. پشکنینە تاقیگەییەکان بریتین لە پشکنینی خوێن و میز. پشکنینی خوێن دەتوانێت یارمەتی دیاریکردنی ئاستی سۆدیۆم و پۆتاسیۆم و کریاتینین و گلوکۆز بدات. پشکنینی میز دەتوانێت یارمەتی دیاریکردنی بوونی پرۆتین و خوێن لە میزدا بدات. هەروەها پزیشک ڕەنگە پشکنینی هۆرمۆنەکان داوا بکات بۆ دیاریکردنی ئاستی ئەلدۆستیرۆن و کۆرتیزۆڵ و کاتێکۆلامینەکان. وێنەگرتن دەتوانێت یارمەتی دیاریکردنی کێشەکان لە گورچیلەکان و غودەی ئەدریناڵ و دڵدا بدات. ڕەنگە پزیشک سۆنار (Ultrasound) یان تیشکی ئێکس (CT scan) یان تیشکی موگناتیسی (MRI) داوا بکات. هەروەها ڕەنگە پزیشک ئەنجیۆگرافی گورچیلە (Renal angiography) داوا بکات بۆ پشکنینی دەمارەکانی خوێن لە گورچیلەکاندا. هەندێک پشکنینی تایبەت هەن کە ڕەنگە پزیشک داوایان بکات ئەگەر گومانی هەبێت لە هۆکارێکی تایبەتی فشاری خوێنی لاوەکی. بۆ نموونە، ئەگەر پزیشک گومانی هەبێت لە وەستانی هەناسە لە کاتی خەودا، ڕەنگە پشکنینی خەو (Sleep study) داوا بکات. ئەگەر پزیشک گومانی هەبێت لە تەسکی دەماری ئاۆرتی، ڕەنگە ئیكۆکاردیۆگرافی (Echocardiography) داوا بکات.
بەڕێوەبردن
بەڕێوەبردنی درێژخایەن و شوێنکەوتنی بەردەوام پێویستە.
هۆکاری مەترسی
- فاکتەرەکانی گۆڕانپەزیر:
- • قەڵەوی: کێشی زیادە دەبێتە هۆی زیادبوونی قەبارەی خوێن و زیادبوونی فشاری خوێن.
- • خواردنی خوێی زۆر: خواردنی خوێی زۆر دەبێتە هۆی زیادبوونی ئاستی سۆدیۆم لە لەشدا، ئەمەش دەبێتە هۆی بەرزبوونەوەی فشاری خوێن.
- • کەمجووڵەیی: کەمجووڵەیی دەبێتە هۆی زیادبوونی مەترسی تووشبوون بە قەڵەوی و نەخۆشییەکانی دڵ، کە هەردووکیان دەتوانن ببنە هۆی بەرزبوونەوەی فشاری خوێن.
- • سترێس: سترێس دەتوانێت فشاری خوێن بەرز بکاتەوە.
- فاکتەرەکانی ناگۆڕانپەزیر:
- • تەمەن: مەترسی تووشبوون بە فشاری خوێن لەگەڵ زیادبوونی تەمەندا زیاد دەکات.
- • ڕەگەز: پیاوان زیاتر لە ژنان تووشی فشاری خوێن دەبن تا ئەو کاتەی ژنان دەگەنە تەمەنی نائومێدی.
- • بۆماوەیی: ئەگەر ئەندامانی خێزانەکەت تووشی فشاری خوێن بووبن، ئەوا ئەگەری تووشبوونت زیاترە.
- • نەژاد: ئەفریقییە ئەمریکییەکان زیاتر لە نەژادەکانی تر تووشی فشاری خوێن دەبن.
ئالۆزەکان
- ئاڵۆزییەکانی کورتخایەن:
- • قەیرانی فشاری خوێن (Hypertensive crisis): بەرزبوونەوەیەکی لەناکاوی فشاری خوێن کە پێویستی بە چارەسەری بەپەلە هەیە.
- • زیانی گورچیلە: بەرزبوونەوەی فشاری خوێن دەتوانێت زیان بە گورچیلەکان بگەیەنێت.
- • زیانی چاو: بەرزبوونەوەی فشاری خوێن دەتوانێت زیان بە دەمارەکانی خوێن لە چاودا بگەیەنێت.
- • جەڵتەی مێشک: بەرزبوونەوەی فشاری خوێن دەتوانێت مەترسی تووشبوون بە جەڵتەی مێشک زیاد بکات.
- ئاڵۆزییەکانی درێژخایەن:
- • نەخۆشییەکانی دڵ: فشاری خوێن دەتوانێت زیان بە دڵ بگەیەنێت و مەترسی تووشبوون بە نەخۆشییەکانی دڵ زیاد بکات.
- • نەخۆشییەکانی گورچیلەی درێژخایەن: فشاری خوێن دەتوانێت زیان بە گورچیلەکان بگەیەنێت و ببێتە هۆی نەخۆشییەکانی گورچیلەی درێژخایەن.
- • لەدەستدانی بینایی: فشاری خوێن دەتوانێت زیان بە دەمارەکانی خوێن لە چاودا بگەیەنێت و ببێتە هۆی لەدەستدانی بینایی.
- • زەهایمەر: فشاری خوێن دەتوانێت مەترسی تووشبوون بە زەهایمەر زیاد بکات.