فشاری خوێنی خراپکار (Malignant Hypertension)
وەسف
فشاری خوێنی خراپکار (Malignant Hypertension) حاڵەتێکی مەترسیداری بەرزبوونەوەی فشاری خوێنە کە بە شێوەیەکی لەناکاو و توند ڕوودەدات. بە پێناسە، فشاری خوێن لەم حاڵەتەدا بە شێوەیەکی گشتی لەسەروو 180/120 ملم جیوه (mmHg) دەبێت. ئەم بەرزبوونەوەیە دەتوانێت زیانێکی زۆر بە ئەندامەکانی لەش بگەیەنێت، بەتایبەتی مێشک، دڵ، گورچیلەکان، و چاوەکان. فشاری خوێنی خراپکار پێویستی بە چارەسەری بەپەلە هەیە بۆ کەمکردنەوەی مەترسییەکانی و ڕێگرتن لە ئاڵۆزییە کوشندەکان. هۆکاری سەرەکی ڕوودانی فشاری خوێنی خراپکار بە تەواوی ڕوون نییە، بەڵام چەندین هۆکار دەور دەبینن. لە زۆربەی حاڵەتەکاندا، لە ئەنجامی فشاری خوێنی درێژخایەن و کۆنتڕۆڵ نەکراو ڕوودەدات. هەروەها، هەندێک نەخۆشی گورچیلە، تێکچوونی هۆڕمۆنەکان، و هەندێک دەرمان دەتوانن ببنە هۆی ئەم حاڵەتە. لە هەندێک حاڵەتدا، فشاری خوێنی خراپکار لە خانمانی دووگیان ڕوودەدات، بەتایبەتی ئەگەر تووشی ئیكلامپسیا (Eclampsia) بن، کە حاڵەتێکی مەترسیداری پەیوەست بە دووگیانییە. فشاری خوێنی خراپکار حاڵەتێکی دەگمەنە، بەڵام مەترسیدارە. لەگەڵ باشتربوونی چارەسەری فشاری خوێن، ڕێژەی تووشبوون بەم حاڵەتە کەمتر بووەتەوە. سەرەڕای ئەوەش، هێشتا گرنگە کە خەڵک ئاگاداربن لە نیشانەکانی و مەترسییەکانی، چونکە زوو دەستنیشانکردن و چارەسەرکردن دەتوانێت ژیانی کەسەکە بپارێزێت. بەبێ چارەسەری بەپەلە، فشاری خوێنی خراپکار دەتوانێت ببێتە هۆی ئاڵۆزییەکانی وەک جەڵتەی مێشک، نەخۆشی دڵ، لەکارکەوتنی گورچیلە، و لەدەستدانی بینایی. گرنگی ئەم حاڵەتە لەوەدایە کە دەبێت بە پەلە چارەسەر بکرێت. فشاری خوێنی خراپکار نیشانەیە بۆ ئەوەی کە سیستەمی کۆنتڕۆڵکردنی فشاری خوێن لە لەشدا تێکچووە و پێویستی بە دەستوەردانی خێرای پزیشکی هەیە. چارەسەرکردنی ئەم حاڵەتە بریتییە لە کەمکردنەوەی فشاری خوێن بە شێوەیەکی کۆنتڕۆڵکراو بۆ ئەوەی زیانی زیاتر بە ئەندامەکان نەگات. هەروەها، پێویستە هۆکاری بنەڕەتی فشاری خوێنی خراپکار دەستنیشان بکرێت و چارەسەر بکرێت بۆ ئەوەی ڕێگری بکرێت لە دووبارەبوونەوەی.
نیشانەکان
- نیشانە سەرەتاییەکان:
- • سەرئێشەی توند: سەرئێشەیەکی لەناکاو و زۆر توند کە لەوانەیە لەگەڵ بینینی تەڵخ یان گێژبووندا بێت.
- • بینینی تەڵخ یان دوو بینین: گۆڕانکاری لە بینیندا بەهۆی زیان گەیاندن بە دەمارەکانی چاو.
- • گێژبوون: هەستکردن بە سووڕانەوە یان لەدەستدانی هاوسەنگی.
- • دڵتێکەڵهاتن و ڕشانەوە: بەهۆی بەرزبوونەوەی فشاری ناو کەلـلە و کاریگەری لەسەر مێشک.
- • کێشە لە هەناسەدان: بەهۆی کۆبوونەوەی ئاو لە سییەکان (Pulmonary Edema) کە پەیوەندی بە فشاری خوێنی بەرزەوە هەیە.
- نیشانە پێشکەوتووەکان:
- • ئازاری سنگ: نیشانەیەک لە نەخۆشی دڵ یان زیان گەیاندن بە ماسولکەکانی دڵ.
- • کەمبوونەوەی هۆشیاری: لەوانەیە ببێتە هۆی سەرلێشێواوی، خەواڵوویی، یان تەنانەت کۆما.
- • دەستگرتن (Seizures): بەهۆی کاریگەری فشاری خوێنی بەرز لەسەر کارکردنی مێشک.
- • لەکارکەوتنی گورچیلە: کەمبوونەوەی میزکردن، ئاوسانی قاچەکان، و نیشانەکانی تری پەیوەست بە لەکارکەوتنی گورچیلە.
- • خوێنبەربوون لە چاو: خوێنبەربوون لە تۆڕەی چاو (Retinal Hemorrhage) کە لە پشکنینی چاو دەردەکەوێت.
هۆکارەکان
- هۆکارە سەرەکییەکان:
- • فشاری خوێنی درێژخایەن و کۆنتڕۆڵ نەکراو: ئەمە هۆکاری سەرەکییە. کاتێک فشاری خوێن بۆ ماوەیەکی زۆر بەرز دەمێنێتەوە و چارەسەر ناکرێت، دەتوانێت زیان بە بۆرییەکانی خوێن بگەیەنێت و بیانکاتە هۆی فشاری خوێنی خراپکار.
- • نەخۆشی گورچیلە: هەندێک نەخۆشی گورچیلە، وەک تەسکی دەماری گورچیلە (Renal Artery Stenosis) یان گلومێرۆلۆنێفرایتس (Glomerulonephritis)، دەتوانن ببنە هۆی بەرزبوونەوەی فشاری خوێن و گۆڕینی بۆ فشاری خوێنی خراپکار. گورچیلەکان ڕۆڵێکی گرنگیان هەیە لە ڕێکخستنی فشاری خوێندا، و هەر تێکچوونێک لە کارکردنیاندا دەتوانێت ببێتە هۆی ئەم حاڵەتە.
- • تێکچوونی هۆڕمۆنەکان: هەندێک حاڵەتی دەگمەنی تێکچوونی هۆڕمۆنەکان، وەک فایۆکرۆمۆسایتۆما (Pheochromocytoma) کە تومۆرێکە لە ڕژێنی ئەدریناڵ (Adrenal Gland) و دەبێتە هۆی دەردانی هۆڕمۆنی زۆر، دەتوانن ببنە هۆی فشاری خوێنی خراپکار.
- هۆکارە یارمەتیدەرەکان:
- • وازهێنان لە دەرمانی فشاری خوێن بە شێوەیەکی لەناکاو.
- • بەکارهێنانی هەندێک دەرمان، وەک ستیرۆیدەکان (Steroids) و دەرمانە نایستیرۆیدییە دژە هەوکردنەکان (NSAIDs).
- • بەکارهێنانی ماددە هۆشبەرەکان، وەک کۆکاین (Cocaine) و ئەمفیتامینەکان (Amphetamines).
چارەسەرەکان
- چارەسەرکردنی فشاری خوێنی خراپکار بریتییە لە کەمکردنەوەی فشاری خوێن بە شێوەیەکی خێ
پێشگری
- ڕێگرتنی سەرەتایی:
- • پاراستنی کێشێکی تەندروست: کەمکردنەوەی کێش ئەگەر زیادە، دەتوانێت فشاری خوێن دابەزێنێت.
- • خواردنی خۆراکی تەندروست: خواردنی خۆراکێک کە ڕێژەیەکی کەم خوێ و چەوری تێدایە و دەوڵەمەندە بە میوە و سەوزەوات.
- • ئەنجامدانی وەرزش بە شێوەیەکی ڕێک: وەرزشکردن بەلایەنی کەمەوە 30 خولەک لە زۆربەی ڕۆژەکاندا دەتوانێت فشاری خوێن دابەزێنێت.
- • وازهێنان لە جگەرەکێشان: وازهێنان لە جگەرەکێشان یارمەتی دابەزاندنی فشاری خوێن دەدات و مەترسی نەخۆشییەکانی دڵ کەمدەکاتەوە.
- ڕێگرتنی لاوەکی:
- • بەردەوامبوون لەسەر دەرمانی فشاری خوێن: ئەگەر پزیشک دەرمانی بۆ داناویت، بەردەوام بە لەسەری و بە ڕێکوپێکی بیخۆ.
- • پشکنینی بەردەوامی فشاری خوێن: بە شێوەیەکی ڕێک فشاری خوێن بپشکنە بۆ ئەوەی دڵنیابیت لەوەی کە کۆنتڕۆڵکراوە.
- • بەڕێوەبردنی نەخۆشییەکانی تر: ئەگەر نەخۆشییەکانی تری وەک شەکرە یان نەخۆشی گورچیلەت هەیە، ئەوا بەڕێوەبردنیان یارمەتی کۆنتڕۆڵکردنی فشاری خوێن دەدات.
- • کەمکردنەوەی سترێس: فێربوونی ڕێگاکانی کەمکردنەوەی سترێس، وەک یوگا (Yoga) یان مێدیتەیشن (Meditation)، دەتوانێت یارمەتی دابەزاندنی فشاری خوێن بدات.
دۆزینەوە
دەستنیشانکردنی فشاری خوێنی خراپکار بریتییە لە چەند هەنگاوێک کە پزیشک ئەنجامیان دەدات بۆ ئەوەی دڵنیابێت لەوەی کە نەخۆشەکە تووشی ئەم حاڵەتەیە و بۆ ئەوەی هۆکارەکەی بدۆزێتەوە. سەرەتا، پزیشک پشکنینی جەستەیی بۆ نەخۆشەکە دەکات و گوێ لە دڵ و سییەکانی دەگرێت بۆ ئەوەی بزانێت ئایا هیچ نیشانەیەکی نەخۆشی دڵ یان کۆبوونەوەی ئاو لە سییەکان هەیە. هەروەها، چاوەکانی نەخۆشەکە دەپشکنێت بۆ ئەوەی بزانێت ئایا هیچ زیانێک بە تۆڕەی چاو گەیشتووە، کە نیشانەیەکە بۆ فشاری خوێنی بەرز. پاشان، پزیشک چەند پشکنینێکی تاقیگەیی داوا دەکات بۆ ئەوەی بزانێت ئایا هیچ زیانێک بە ئەندامەکانی لەش گەیشتووە. ئەم پشکنینانە بریتین لە پشکنینی خوێن بۆ زانینی ئاستی کریاتینین (Creatinine) و یوریا (Urea) لە خوێندا، کە نیشانەی کارکردنی گورچیلەکانن. هەروەها، پشکنینی میز (Urine Analysis) داوا دەکات بۆ ئەوەی بزانێت ئایا هیچ پرۆتین (Protein) یان خوێن لە میزدا هەیە، کە نیشانەی زیان گەیاندنە بە گورچیلەکان. پشکنینی خوێن بۆ زانینی ئاستی ئەنزیمەکانی دڵ (Cardiac Enzymes) ئەنجام دەدرێت بۆ ئەوەی دڵنیابێت لەوەی کە هیچ زیانێک بە دڵ نەگەیشتووە. هەروەها، پزیشک چەند پشکنینێکی وێنەیی داوا دەکات بۆ ئەوەی وێنەی ئەندامەکانی لەش ببینێت و بزانێت ئایا هیچ زیانێک بە ئەندامەکان گەیشتووە. ئەم پشکنینانە بریتین لە تیشکی ئێکس (X-ray) بۆ سەر سنگ بۆ ئەوەی بزانێت ئایا هیچ کۆبوونەوەی ئاو لە سییەکان هەیە. هەروەها، ئەلکترۆکاردیۆگرام (Electrocardiogram - ECG) ئەنجام دەدرێت بۆ ئەوەی بزانێت ئایا هیچ نیشانەیەکی نەخۆشی دڵ هەیە. لە هەندێک حاڵەتدا، پزیشک سۆنار (Ultrasound) یان تیشکی تەنورەیی (CT Scan) بۆ گورچیلەکان داوا دەکات بۆ ئەوەی بزانێت ئایا هیچ کێشەیەک لە گورچیلەکاندا هەیە. لە هەندێک حاڵەتی دەگمەندا، پزیشک پێویستی بە ئەنجامدانی چەند پشکنینێکی تایبەت دەبێت بۆ ئەوەی هۆکاری فشاری خوێنی خراپکار بدۆزێتەوە. ئەم پشکنینانە بریتین لە پشکنینی خوێن بۆ زانینی ئاستی هۆڕمۆنەکان، وەک ئەلدۆستیرۆن (Aldosterone) و ڕێنین (Renin)، بۆ ئەوەی دڵنیابێت لەوەی کە هیچ تێکچوونێکی هۆڕمۆنی نییە. هەروەها، پشکنینی میز بۆ زانینی ئاستی کاتیکۆلامینەکان (Catecholamines) ئەنجام دەدرێت بۆ ئەوەی دڵنیابێت لەوەی کە هیچ تومۆرێک لە ڕژێنی ئەدریناڵدا نییە.
بەڕێوەبردن
بەڕێوەبردنی درێژخایەن و شوێنکەوتنی بەردەوام پێویستە.
هۆکاری مەترسی
- فاکتەرەکانی گۆڕانپەزیر:
- • قەڵەوی: کێشی زیادە فشاری زیاتر دەخاتە سەر دڵ و بۆرییەکانی خوێن، ئەمەش مەترسی بەرزبوونەوەی فشاری خوێن زیاد دەکات.
- • خواردنی ناتەندروست: خواردنی خۆراکێک کە ڕێژەیەکی زۆر خوێ و چەوری تێدایە دەتوانێت ببێتە هۆی بەرزبوونەوەی فشاری خوێن.
- • جگەرەکێشان: نیکۆتین (Nicotine) دەبێتە هۆی تەسکبوونەوەی بۆرییەکانی خوێن و بەرزبوونەوەی فشاری خوێن.
- • کەمجووڵەیی: چالاکی جەستەیی کەم دەبێتە هۆی زیادبوونی مەترسی قەڵەوی و نەخۆشییەکانی دڵ، کە هەردووکیان دەتوانن ببنە هۆی بەرزبوونەوەی فشاری خوێن.
- فاکتەرەکانی ناگۆڕانپەزیر:
- • تەمەن: مەترسی بەرزبوونەوەی فشاری خوێن لەگەڵ زیادبوونی تەمەندا زیاد دەکات.
- • ڕەگەز: پیاوان زیاتر لە ژنان تووشی فشاری خوێن دەبن، بەتایبەتی پێش تەمەنی خانەنشینی.
- • مێژووی خێزانی: ئەگەر کەسێک لە خێزانەکەت تووشی فشاری خوێن بووبێت، ئەوا مەترسی تووشبوونی تۆش زیاتر دەبێت.
- • نەژاد: ئەفریقییە ئەمریکییەکان زیاتر لە نەژادەکانی تر تووشی فشاری خوێن دەبن.
ئالۆزەکان
- ئاڵۆزییەکانی کورتخایەن:
- • ئەنسیفالۆپاتی فشاری خوێن (Hypertensive Encephalopathy): زیان گەیاندن بە مێشک بەهۆی فشاری خوێنی بەرز، کە دەبێتە هۆی سەرئێشە، سەرلێشێواوی، و دەستگرتن.
- • جەڵتەی مێشک (Stroke): بەهۆی پچڕانی خوێنهێنەرەکان یان گیرانیان لە مێشکدا.
- • کۆبوونەوەی ئاو لە سییەکان (Pulmonary Edema): کۆبوونەوەی شلەمەنی لە سییەکان بەهۆی فشاری خوێنی بەرز، کە دەبێتە هۆی کێشە لە هەناسەدان.
- • دیسێکشنی دەماری گەورەی خوێن (Aortic Dissection): دروستبوونی درز لە دیواری دەماری گەورەی خوێن، کە دەتوانێت ببێتە هۆی خوێنبەربوونی کوشندە.
- ئاڵۆزییەکانی درێژخایەن:
- • نەخۆشی دڵ: فشاری خوێنی بەرز دەتوانێت ببێتە هۆی نەخۆشییەکانی دڵ، وەک گەورەبوونی دڵ (Cardiomegaly)، شکست هێنانی دڵ (Heart Failure)، و نەخۆشی دەماری تاجی (Coronary Artery Disease).
- • لەکارکەوتنی گورچیلە (Kidney Failure): زیان گەیاندن بە گورچیلەکان بەهۆی فشاری خوێنی بەرز، کە دەبێتە هۆی لەکارکەوتنیان و پێویستی بە دیالیز (Dialysis) یان چاندنی گورچیلە (Kidney Transplant).
- • زیان گەیاندن بە چاو (Retinopathy): زیان گەیاندن بە تۆڕەی چاو بەهۆی فشاری خوێنی بەرز، کە دەتوانێت ببێتە هۆی لەدەستدانی بینایی.
- • نەخۆشی دەماری پەڕەکیناری (Peripheral Artery Disease): تەسکبوونەوەی دەمارەکانی خوێن لە قاچەکان و دەستەکان، کە دەبێتە هۆی ئازار و کێشە لە ڕۆیشتن.