فشاری خوێنی بەرزی سییەکان (Pulmonary Hypertension)
وەسف
فشاری خوێنی بەرزی سییەکان (Pulmonary Hypertension - PH) حاڵەتێکە کە فشار لە خوێنبەرەکانی سییەکاندا بەرز دەبێتەوە، ئەمەش دەبێتە هۆی ئەوەی کە دڵی ڕاست (لای ڕاستی دڵ) زیاتر کار بکات بۆ پاڵنانی خوێن بەناو سییەکاندا. بە تێپەڕبوونی کات، ئەم بارگرانییە زیادە دەبێتە هۆی گەورەبوونی دڵی ڕاست و لاوازبوونی (کە بە ناوی کۆر پۆلمۆنال ناسراوە)، کە دەتوانێت ببێتە هۆی شکست هێنانی دڵ. فشاری خوێنی بەرزی سییەکان دەتوانێت بەهۆی چەندین هۆکارەوە دروست ببێت، لەوانە نەخۆشییەکانی دڵ، نەخۆشییەکانی سییەکان، نەخۆشییە خۆکارپارێزییەکان (autoimmune diseases)، هەندێک دەرمان و ماددە هۆشبەرەکان، و هەروەها لە هەندێک حاڵەتدا هۆکارەکەی نادیارە (idiopathic). جۆرەکانی تری فشاری خوێنی بەرزی سییەکان بریتین لە فشاری خوێنی بەرزی سییەکان کە پەیوەندی بە نەخۆشییەکانی دڵەوە هەیە (وەک تێکچوونی دەرچەی دڵ)، فشاری خوێنی بەرزی سییەکان کە پەیوەندی بە نەخۆشییەکانی سییەکانەوە هەیە (وەک نەخۆشی درێژخایەنی ڕێگر لە سییەکان - COPD)، و فشاری خوێنی بەرزی سییەکان کە پەیوەندی بە نەخۆشییە خۆکارپارێزییەکانەوە هەیە (وەک سکلێرۆدێرما). ئەگەرچی فشاری خوێنی بەرزی سییەکان نەخۆشییەکی دەگمەنە، بەڵام دەتوانێت کاریگەرییەکی بەرچاوی لەسەر کوالێتی ژیانی کەسەکە هەبێت. ڕێژەی بڵاوبوونەوەی بە تەواوی دیار نییە، بەڵام مەزەندە دەکرێت لە نێوان ١٥ بۆ ٥٠ کەس لە هەر ملیۆنێکدا بێت. گرنگە کە زوو دەستنیشان بکرێت و چارەسەر بکرێت بۆ ئەوەی پێش بە پێشکەوتنی نەخۆشییەکە بگیرێت و نیشانەکان کۆنتڕۆڵ بکرێن. بەبێ چارەسەری گونجاو، فشاری خوێنی بەرزی سییەکان دەتوانێت ببێتە هۆی ناتوانایی و مردن. زۆر گرنگە کە خەڵکی لەبارەی ئەم نەخۆشییەوە هۆشیار بن، چونکە نیشانەکانی سەرەتایی زۆرجار ناڕوونن و لەوانەیە بە هەڵە لەگەڵ نەخۆشییەکانی تردا تێکەڵ بکرێن. زوو دەستنیشانکردن و چارەسەر دەتوانێت ژیانی نەخۆش درێژ بکاتەوە و کوالێتی ژیانیان باشتر بکات. هەروەها توێژینەوە لەسەر ئەم نەخۆشییە بەردەوامە بۆ دۆزینەوەی چارەسەری نوێ و باشتر.
نیشانەکان
- نیشانە سەرەتاییەکان:
- • هەناسە توندی لە کاتی چالاکیدا (هەناسەدان قورس دەبێت لە کاتی جوڵە و وەرزشدا)
- • ماندوێتی (هەستکردن بە شەکەتی و بێهێزی بەردەوام)
- • سەرگێژخواردن (هەستکردن بە سووڕانەوە و لەدەستدانی هاوسەنگی)
- • ئاوسانی پاژنەکان و قاچەکان (کۆبوونەوەی شلەمەنی لە بەشی خوارەوەی لەش)
- • ئازاری سنگ (بە تایبەتی لە کاتی چالاکیدا)
- نیشانە پێشکەوتووەکان:
- • هەناسە توندی لە کاتی پشوودا (هەناسەدان قورس دەبێت تەنانەت لە کاتی دانیشتن و پاڵکەوتندا)
- • شینبوونەوەی لێوەکان و پەنجەکان (شینبوونەوە بەهۆی کەمی ئۆکسجین لە خوێندا)
- • خێرایی لێدانی دڵ (دڵ بە خێرایی لێدەدات)
- • کۆبوونەوەی شلەمەنی لە ناو سکدا (ئاو لەناو سکدا کۆدەبێتەوە)
- • بێهۆشی (لەدەستدانی هۆشیاری)
هۆکارەکان
- هۆکارە سەرەکییەکان:
- • نەخۆشییەکانی دڵ: هەندێک نەخۆشی دڵ، وەک تێکچوونی دەرچەی دڵ یان شکستی دڵ، دەتوانن ببنە هۆی فشاری خوێنی بەرزی سییەکان. ئەم نەخۆشییانە دەبنە هۆی ئەوەی کە خوێن لە دڵەوە بە دروستی نەپاڵندرێت و فشار لە خوێنبەرەکانی سییەکاندا زیاد بکات.
- • نەخۆشییەکانی سییەکان: نەخۆشییەکانی سییەکان، وەک نەخۆشی درێژخایەنی ڕێگر لە سییەکان (COPD) و فیبرۆزی سییەکان، دەتوانن زیان بە خوێنبەرەکانی سییەکان بگەیەنن و ببنە هۆی بەرزبوونەوەی فشار.
- • نەخۆشییە خۆکارپارێزییەکان: نەخۆشییەکانی وەک سکلێرۆدێرما و لوپوس دەتوانن ببنە هۆی هەوکردن و زیانگەیاندن بە خوێنبەرەکانی سییەکان، کە دەبێتە هۆی فشاری خوێنی بەرزی سییەکان.
- هۆکارە یارمەتیدەرەکان:
- • هەندێک دەرمان و ماددە هۆشبەرەکان
- • نەخۆشییەکانی جگەر
- • هەندێک نەخۆشی بۆماوەیی
چارەسەرەکان
- چارەسەری فشاری خوێنی بەرزی سییەکان (PH) ئامانجیەتی کەمکردنەوەی نیشانەکان، باشترکردنی کوالێتی ژیان، و درێژکردنەوەی تەمەنی نەخۆش. چارەسەرەکە بەپێی هۆکاری سەرەکی نەخۆشییەکە و قۆناغی نەخۆشییەکە دەگۆڕێت.
- دەرمانەکان بەشێکی سەرەکیین لە چارەسەری PH. چەندین جۆری دەرمان هەن کە بەکاردەهێنرێن بۆ کەمکردنەوەی فشار لە خوێنبەرەکانی سییەکان و باشترکردنی کارکردنی دڵ. ئەم دەرمانانە بریتین لە:
- * دەرمانەکانی دژە کۆبوونەوەی خوێن (Anticoagulants): بۆ ڕێگریکردن لە دروستبوونی خوێن مەین.
- * دەرمانەکانی دژە ئەندۆتێلین (Endothelin Receptor Antagonists): یارمەتی فراوانکردنی خوێنبەرەکانی سییەکان دەدەن.
- * پرۆستاسایکلین و ئەنالۆگەکانی (Prostacyclin and Analogs): هەمان کاریگەری دەرمانەکانی دژە ئەندۆتێلینیان هەیە.
- * فاسفۆدیێستێراز-٥ inhibitors (Phosphodiesterase-5 inhibitors): یارمەتی فراوانکردنی خوێنبەرەکانی سییەکان دەدەن.
- * گوانیلات سیکڵەیز ستیمولەیتەرز (Guanylate Cyclase Stimulators): هەمان کاریگەری دەرمانەکانی پێشووتر هەیە.
- * دیورێتیکەکان (Diuretics): یارمەتی لابردنی شلەمەنی زیادە دەدەن لە لەشدا.
- * ئۆکسجین: بۆ ئەو کەسانەی کە ئاستی ئۆکسجینیان لە خوێندا کەمە.
- لە هەندێک حاڵەتدا، نەشتەرگەری پێویست دەبێت. نەشتەرگەری گواستنەوەی سییەکان (Lung transplantation) ڕەنگە بژاردەیەک بێت بۆ ئەو کەسانەی کە نەخۆشییەکەیان زۆر توندە و بە دەرمان کۆنتڕۆڵ ناکرێت. هەروەها، نەشتەرگەری بۆ لابردنی خوێن مەینەکان لە خوێنبەرەکانی سییەکان ڕەنگە پێویست بێت لە هەندێک حاڵەتدا.
- جگە لە دەرمان و نەشتەرگەری، چەند ڕێکارێکی پاڵپشتی هەن کە دەتوانن یارمەتیدەر بن لە بەڕێوەبردنی PH. ئەم ڕێکارانە بریتین لە:
- * وەرزشی سووک: وەرزشکردن بە شێوەیەکی ڕێک دەتوانێت یارمەتیدەر بێت لە باشترکردنی کارکردنی دڵ و سییەکان.
- * خواردنی تەندروست: خواردنی خۆراکی تەندروست دەتوانێت یارمەتیدەر بێت لە پاراستنی کێشی تەندروست و باشترکردنی تەندروستی گشتی.
- * وازهێنان لە جگەرەکێشان: جگەرەکێشان دەتوانێت زیان بە سییەکان بگەیەنێت و PH خراپتر بکات.
- * خۆپاراستن لە هەوکردنەکان: هەوکردنەکان دەتوانن PH خراپتر بکەن.
- چارەسەری نوێ بۆ PH بەردەوام لە گەشەسەندندایە. توێژینەوەکان لەسەر دەرمان و ڕێکارە نوێیەکان بەردەوامن بۆ دۆزینەوەی ڕێگەی باشتر بۆ چارەسەرکردنی ئەم نەخۆشییە.
پێشگری
- ڕێگرتنی سەرەتایی:
- • وازهێنان لە جگەرەکێشان
- • پاراستنی کێشی تەندروست
- • خۆپاراستن لە بەکارهێنانی ماددە هۆشبەرەکان
- • چارەسەرکردنی نەخۆشییەکانی دڵ و سییەکان بە زوویی
- ڕێگرتنی لاوەکی:
- • پشکنینی بەردەوام بۆ ئەو کەسانەی کە مەترسی تووشبوونیان هەیە
- • زوو دەستنیشانکردن و چارەسەرکردنی فشاری خوێنی بەرزی سییەکان
- • بەڕێوەبردنی نەخۆشییەکانی تر کە دەتوانن ببنە هۆی فشاری خوێنی بەرزی سییەکان
- • پابەندبوون بە ڕێنماییەکانی پزیشک و بەکارهێنانی دەرمانەکان بە شێوەیەکی ڕێک
دۆزینەوە
دەستنیشانکردنی فشاری خوێنی بەرزی سییەکان (PH) پرۆسەیەکی ئاڵۆزە و پێویستی بە چەندین پشکنین و هەڵسەنگاندن هەیە. لە سەرەتادا، پزیشک مێژووی تەندروستی نەخۆش وەردەگرێت و پشکنینی جەستەیی ئەنجام دەدات. لە کاتی پشکنیندا، پزیشک گوێ لە دڵ و سییەکان دەگرێت بۆ بیستنی هەر دەنگێکی نائاسایی. هەروەها، پشکنین بۆ ئاوسانی قاچەکان و نیشانەکانی تری پەیوەست بە نەخۆشییەکە دەکرێت. چەند پشکنینێکی تاقیگەیی هەن کە دەتوانن یارمەتیدەر بن لە دەستنیشانکردنی PH. پشکنینی خوێن دەتوانێت یارمەتیدەر بێت بۆ دۆزینەوەی هۆکارەکانی تری نەخۆشییەکە، وەک نەخۆشییە خۆکارپارێزییەکان یان نەخۆشییەکانی جگەر. هەروەها، پشکنینی گازەکانی خوێن (Arterial Blood Gas) دەتوانێت ئاستی ئۆکسجین و دووەم ئۆکسیدی کاربۆن لە خوێندا دیاری بکات. وێنەگرتن بە شێوەی تیشکی ئێکس (Chest X-ray) دەتوانێت گەورەبوونی دڵ و خوێنبەرەکانی سییەکان نیشان بدات. هەروەها، سکانی سییەکان (CT scan) دەتوانێت زانیاری زیاتر دەربارەی دۆخی سییەکان و خوێنبەرەکانی سییەکان بخاتەڕوو. ئیکۆکاردیۆگرافی (Echocardiography) یەکێکە لە گرنگترین پشکنینەکان بۆ دەستنیشانکردنی PH. ئەم پشکنینە بە بەکارهێنانی شەپۆلی دەنگی وێنەی دڵ دروست دەکات و دەتوانێت فشاری خوێن لە خوێنبەرەکانی سییەکاندا مەزەندە بکات. ئەگەر ئیکۆکاردیۆگرافی پێشنیاری فشاری خوێنی بەرزی سییەکان بکات، ئەوا پشکنینی دڵ لە ڕێگەی کاتێتەرەوە (Right Heart Catheterization) پێویستە بۆ پشتڕاستکردنەوەی دەستنیشانەکە. ئەم پشکنینە بە دانانی کاتێتەرێک لە ڕەگێکی خوێندا و گەیاندنی بۆ دڵی ڕاست و خوێنبەرەکانی سییەکان ئەنجام دەدرێت، کە ڕێگە دەدات بە پێوانەکردنی ڕاستەوخۆی فشارەکان.
بەڕێوەبردن
بەڕێوەبردنی درێژخایەنی فشاری خوێنی بەرزی سییەکان (PH) بریتییە لە پابەندبوون بە پلانێکی چارەسەری گونجاو و ئەنجامدانی گۆڕانکاری لە شێوازی ژیاندا. نەخۆش پێویستە بەردەوام دەرمانەکانی بە شێوەیەکی ڕێک بەکاربهێنێت و سەردانی پزیشک بکات بۆ پشکنینی بەردەوام. گۆڕانکاری لە شێوازی ژیاندا دەتوانێت یارمەتیدەر بێت لە باشترکردنی کوالێتی ژیانی نەخۆش. ئەم گۆڕانکارییانە بریتین لە: * وەرزشی سووک: وەرزشکردن بە شێوەیەکی ڕێک دەتوانێت یارمەتیدەر بێت لە باشترکردنی کارکردنی دڵ و سییەکان. پێویستە نەخۆش پێش دەستپێکردنی هەر وەرزشێک ڕاوێژ بە پزیشک بکات. * خواردنی تەندروست: خواردنی خۆراکی تەندروست دەتوانێت یارمەتیدەر بێت لە پاراستنی کێشی تەندروست و باشترکردنی تەندروستی گشتی. * وازهێنان لە جگەرەکێشان: جگەرەکێشان دەتوانێت زیان بە سییەکان بگەیەنێت و PH خراپتر بکات. * خۆپاراستن لە هەوکردنەکان: هەوکردنەکان دەتوانن PH خراپتر بکەن. پێویستە نە
هۆکاری مەترسی
- فاکتەرەکانی گۆڕانپەزیر:
- • قەڵەوی: کێشی زیادە دەتوانێت فشار بخاتە سەر دڵ و سییەکان و مەترسی تووشبوون بە فشاری خوێنی بەرزی سییەکان زیاد بکات.
- • بەکارهێنانی ماددە هۆشبەرەکان: بەکارهێنانی هەندێک ماددەی هۆشبەر وەک کۆکاین دەتوانێت زیان بە خوێنبەرەکانی سییەکان بگەیەنێت.
- • جگەرەکێشان: جگەرەکێشان دەبێتە هۆی زیانگەیاندن بە سییەکان و خوێنبەرەکان و مەترسی تووشبوون بە فشاری خوێنی بەرزی سییەکان زیاد دەکات.
- • هەندێک دەرمان: هەندێک دەرمان دەتوانن مەترسی تووشبوون بە فشاری خوێنی بەرزی سییەکان زیاد بکەن.
- فاکتەرەکانی ناگۆڕانپەزیر:
- • تەمەن: مەترسی تووشبوون بە فشاری خوێنی بەرزی سییەکان لەگەڵ زیادبوونی تەمەندا زیاد دەکات.
- • ڕەگەز: ژنان زیاتر لە پیاوان تووشی فشاری خوێنی بەرزی سییەکان دەبن.
- • نەخۆشییە بۆماوەییەکان: هەندێک نەخۆشی بۆماوەیی دەتوانن مەترسی تووشبوون بە فشاری خوێنی بەرزی سییەکان زیاد بکەن.
- • نەخۆشییەکانی دڵ و سییەکان: بوونی نەخۆشییەکانی دڵ و سییەکان مەترسی تووشبوون بە فشاری خوێنی بەرزی سییەکان زیاد دەکات.
ئالۆزەکان
- ئاڵۆزییەکانی کورتخایەن:
- • سەرگێژخواردن و بێهۆشی
- • ئازاری سنگ
- • هەناسە توندی توند
- • ئاوسانی قاچەکان و پاژنەکان
- ئاڵۆزییەکانی درێژخایەن:
- • کۆر پۆلمۆنال (گەورەبوون و لاوازبوونی دڵی ڕاست)
- • شکستی دڵ
- • جەڵتەی سییەکان (Pulmonary Embolism)
- • مردن