فشاری خوێنی بەرز (Hypertension)
وەسف
فشاری خوێنی بەرز، کە پێی دەوترێت هایپەرتەنشن، حاڵەتێکی تەندروستییە کە تێیدا فشاری خوێن لە دەمارەکاندا بەرز دەبێتەوە. فشاری خوێن هێزێکە کە خوێن بە دیواری دەمارەکاندا دەیدات، و بە دوو ژمارە پێوانە دەکرێت: فشاری سیستۆلی (ژمارەی سەرەوە) کە فشاری خوێنە کاتێک دڵ گرژ دەبێت، و فشاری دیاستۆلی (ژمارەی خوارەوە) کە فشاری خوێنە کاتێک دڵ خاو دەبێتەوە لە نێوان لێدانەکاندا. فشاری خوێنی بەرز کاتێک دیاری دەکرێت کە فشاری سیستۆلی ١٣٠ میلیمەتر زیوە (mmHg) یان زیاتر بێت، یان فشاری دیاستۆلی ٨٠ میلیمەتر زیوە (mmHg) یان زیاتر بێت. پەرەسەندنی فشاری خوێنی بەرز زۆرجار هێواشە و لە ماوەیەکی درێژخایەندا ڕوودەدات. لە زۆربەی حاڵەتەکاندا، هۆکارێکی دیاریکراو نییە، بەڵام چەندین فاکتەری مەترسی هەن کە دەتوانن ڕۆڵیان هەبێت لە گەشەکردنی. ئەم فاکتەرانە بریتین لە بۆماوەیی، تەمەن، ڕەگەز، ڕەگەز، قەڵەوی، خواردنی خۆراکی دەوڵەمەند بە خوێ، کەمجووڵەیی، جگەرەکێشان، خواردنەوەی کحول، و هەندێک حاڵەتی تەندروستی وەک نەخۆشی گورچیلە و شەکرە. فشاری خوێنی بەرز یەکێکە لە باوترین کێشە تەندروستییەکان لە سەرانسەری جیهاندا. بەپێی ئامارەکان، نزیکەی یەک لەسەر سێی پێگەیشتووان تووشی فشاری خوێنی بەرز دەبن. ڕێژەی تووشبوون بەتایبەتی لەگەڵ زیادبوونی تەمەندا بەرز دەبێتەوە. لە کوردستان و عێراقیشدا، فشاری خوێنی بەرز کێشەیەکی تەندروستیی گشتییە و پێویستە گرنگیی زۆری پێبدرێت. گرنگیی فشاری خوێنی بەرز لەوەدایە کە ئەگەر کۆنتڕۆڵ نەکرێت، دەتوانێت ببێتە هۆی چەندین ئاڵۆزیی تەندروستیی مەترسیدار. ئەم ئاڵۆزییانە بریتین لە نەخۆشییەکانی دڵ (وەک جەڵتەی دڵ و شکستخواردنی دڵ)، جەڵتەی مێشک، نەخۆشییەکانی گورچیلە، لەدەستدانی بینایی، و کێشەکانی دیکەی تەندروستی. بۆیە، دەستنیشانکردنی زوو و چارەسەرکردنی فشاری خوێنی بەرز زۆر گرنگە بۆ ڕێگریکردن لەم ئاڵۆزییانە و پاراستنی تەندروستی.
نیشانەکان
- نیشانە سەرەتاییەکان:
- • زۆرجار فشاری خوێنی بەرز هیچ نیشانەیەکی نییە، بەتایبەتی لە قۆناغە سەرەتاییەکاندا. ئەمە وادەکات کە بە "بکوژی بێدەنگ" بناسرێت.
- • هەندێک کەس لەوانەیە سەرئێشەیەکی سووکیان هەبێت، بەتایبەتی لە پشتی سەردا.
- • هەندێک کەس هەست بە سەرگێژخواردن دەکەن.
- • هەندێک کەس لەوانەیە خوێنبەربوونی لووتیان هەبێت.
- • هەندێک کەس لەوانەیە کێشەی بینینیان هەبێت، وەک تەڵخبوون.
- نیشانە پێشکەوتووەکان:
- • سەرئێشەی توند و بەردەوام.
- • ماندوێتی و بێهێزی.
- • تێکچوونی بینین.
- • ئازاری سنگ.
- • هەناسەتەنگی.
- • لێدانی دڵی ناڕێک.
- • بوونی خوێن لە میزدا.
- • ئاوسانی قاچەکان.
- • سەرلێشێواوی.
- • کێشەی بیرکردنەوە.
هۆکارەکان
- هۆکارە سەرەکییەکان:
- • بۆماوەیی: ئەگەر ئەندامانی خێزانەکەت تووشی فشاری خوێنی بەرز بووبن، ئەوا ئەگەری تووشبوونی تۆش زیاتر دەبێت. بۆماوەیی ڕۆڵێکی گرنگ دەگێڕێت لە دیاریکردنی ئاستی فشاری خوێنی کەسێک.
- • تەمەن: لەگەڵ زیادبوونی تەمەندا، دەمارەکان ڕەقتر دەبن و توانای کشانیان کەمتر دەبێتەوە، ئەمەش دەبێتە هۆی بەرزبوونەوەی فشاری خوێن.
- • نەخۆشییەکانی گورچیلە: گورچیلەکان ڕۆڵێکی گرنگ دەگێڕن لە ڕێکخستنی فشاری خوێن. ئەگەر گورچیلەکان تووشی نەخۆشی بن، ئەوا ناتوانن بە دروستی کارەکانیان ئەنجام بدەن، ئەمەش دەبێتە هۆی بەرزبوونەوەی فشاری خوێن.
- هۆکارە یارمەتیدەرەکان:
- • قەڵەوی.
- • خواردنی خۆراکی دەوڵەمەند بە خوێ.
- • کەمجووڵەیی.
چارەسەرەکان
- چارەسەری فشاری خوێنی بەرز ئامانجیەتی دابەزاندنی فشاری خوێن بۆ ئاستێکی تەندروست بۆ ڕێگریکردن لە ئاڵۆزییەکان. چارەسەرەکە زۆرجار بریتییە لە تێکەڵەیەک لە گۆڕینی شێوازی ژیان و دەرمان.
- گۆڕینی شێوازی ژیان یەکەم هەنگاوە لە چارەسەرکردنی فشاری خوێنی بەرز. ئەم گۆڕانکارییانە بریتین لە:
- * خواردنی خۆراکی تەندروست: خواردنی خۆراکێکی دەوڵەمەند بە میوە و سەوزە و دانەوێڵەی تەواو و کەم چەوری تێر و خوێ. ڕێجیمی خۆراکی DASH (Dietary Approaches to Stop Hypertension) بەتایبەتی بۆ دابەزاندنی فشاری خوێن دیزاین کراوە.
- * وەرزشکردنی بەردەوام: هەوڵبدە لانیکەم ١٥٠ خولەک لە هەفتەیەکدا وەرزشی مامناوەند یان ٧٥ خولەک لە هەفتەیەکدا وەرزشی توند ئەنجام بدە.
- * پاراستنی کێشی تەندروست: ئەگەر کێشت زیادە، دابەزاندنی تەنانەت بڕێکی کەم لە کێش دەتوانێت فشاری خوێن دابەزێنێت.
- * وازهێنان لە جگەرەکێشان: جگەرەکێشان فشاری خوێن بەرز دەکاتەوە و مەترسی تووشبوون بە نەخۆشییەکانی دڵ زیاد دەکات.
- * کەمکردنەوەی خواردنەوەی کحول: خواردنەوەی کحول دەبێتە هۆی بەرزبوونەوەی فشاری خوێن.
- * بەڕێوەبردنی سترێس: فێربوونی ڕێگاکانی بەڕێوەبردنی سترێس، وەک یوگا و مێدیتەیشن، دەتوانێت یارمەتیدەر بێت.
- ئەگەر گۆڕینی شێوازی ژیان بەس نەبوو بۆ کۆنتڕۆڵکردنی فشاری خوێن، ئەوا ڕەنگە پێویست بکات دەرمان بەکاربهێنرێت. چەندین جۆری دەرمان هەن کە دەتوانن فشاری خوێن دابەزێنن، وەک:
- * دەرمانی میزکردن (Diuretics): یارمەتی لەش دەدەن بۆ لابردنی ئاوی زیادە و خوێ، ئەمەش قەبارەی خوێن کەم دەکاتەوە.
- * مەهارکەرەکانی ئەیسی (ACE inhibitors): یارمەتی دەدەن بۆ خاوکردنەوەی دەمارەکان.
- * مەهارکەرەکانی ڕیسپتەری ئەنجیۆتێنسین ٢ (Angiotensin II receptor blockers - ARBs): هەمان کاری مەهارکەرەکانی ئەیسی دەکەن.
- * مەهارکەرەکانی کەناڵی کالسیۆم (Calcium channel blockers): یارمەتی خاوکردنەوەی ماسولکەکانی دەمارەکان دەدەن.
- * بێتا بلۆکەرەکان (Beta-blockers): لێدانی دڵ هێواش دەکەنەوە و فشاری خوێن دادەبەزێنن.
- هەڵبژاردنی دەرمانەکە پشت دەبەستێت بە چەندین فاکتەر، وەک ئاستی فشاری خوێن، بوونی حاڵەتەکانی دیکەی تەندروستی، و کاریگەرییە لاوەکییەکانی دەرمانەکە. زۆرجار، پێویستە زیاتر لە یەک دەرمان بەکاربهێنرێت بۆ کۆنتڕۆڵکردنی فشاری خوێن.
- لە هەندێک حاڵەتدا، ئەگەر فشاری خوێنی بەرز بەهۆی کێشەیەکی دیکەی تەندروستییەوە بێت، ئەوا ڕەنگە پێویست بکات چارەسەری ئەو کێشەیە بکرێت. بۆ نموونە، ئەگەر فشاری خوێنی بەرز بەهۆی تەسکی دەمارەکانی گورچیلەوە بێت، ئەوا ڕەنگە پێویست بکات نەشتەرگەری بکرێت بۆ فراوانکردنی دەمارەکان.
پێشگری
- ڕێگرتنی سەرەتایی:
- • پاراستنی کێشی تەندروست.
- • خواردنی خۆراکی تەندروست و کەم خوێ.
- • وەرزشکردنی بەردەوام.
- • وازهێنان لە جگەرەکێشان.
- ڕێگرتنی لاوەکی:
- • پشکنینی بەردەوامی فشاری خوێن.
- • پابەندبوون بە چارەسەری پزیشکی.
- • گۆڕینی شێوازی ژیان.
- • بەڕێوەبردنی سترێس.
دۆزینەوە
دەستنیشانکردنی فشاری خوێنی بەرز بە شێوەیەکی سەرەکی پشت دەبەستێت بە پێوانەکردنی فشاری خوێن بە بەکارهێنانی ئامێرێکی تایبەت کە پێی دەوترێت سپیگمۆمانۆمەتر (sphygmomanometer). پزیشک یان کارمەندی تەندروستی بازوویەک دەئاوسێنێت لە دەوری باڵت و گوێ دەگرێت لە دەنگی خوێن لە ڕێگەی ستێتۆسکۆپێکەوە بۆ دیاریکردنی فشاری سیستۆلی و دیاستۆلی. بۆ ئەوەی دەستنیشانکردنەکە دروست بێت، پێویستە فشاری خوێن لە چەند کاتێکی جیاوازدا بپێورێت، بەتایبەتی ئەگەر یەکەم پێوانە بەرز بێت. جگە لە پێوانەکردنی فشاری خوێن لە کلینیک یان نەخۆشخانە، ڕێگەی دیکەش هەن بۆ چاودێریکردنی فشاری خوێن. چاودێریکردنی فشاری خوێنی ئەمبۆلاتۆری (Ambulatory blood pressure monitoring - ABPM) بریتییە لە بەکارهێنانی ئامێرێک کە بە شێوەیەکی ئۆتۆماتیکی فشاری خوێن لە ماوەی ٢٤ کاتژمێردا دەپێوێت. ئەمە یارمەتیدەرە بۆ دیاریکردنی ئەوەی کە ئایا فشاری خوێن بەرزە تەنها لە کاتی سەردانیکردنی پزیشکدا (کە پێی دەوترێت "فشاری خوێنی سپی کۆت") یان بەردەوام بەرزە. هەروەها، دەتوانیت لە ماڵەوە فشاری خوێن بپێویت بە بەکارهێنانی ئامێرێکی تایبەت، بەڵام پێویستە دڵنیابیت لەوەی کە ئامێرەکە دروستە و چۆنیەتی بەکارهێنانی دەزانیت. لەگەڵ پێوانەکردنی فشاری خوێن، پزیشک پشکنینی جەستەیی ئەنجام دەدات بۆ دڵنیابوون لەوەی کە هیچ نیشانەیەکی دیکەی نەخۆشییەکانی دڵ و دەمارەکان نییە. هەروەها، هەندێک پشکنینی تاقیگەیی ئەنجام دەدرێن بۆ هەڵسەنگاندنی کاری گورچیلەکان، ئاستی شەکر و چەوری لە خوێندا، و ئاستی کانزاکان وەک پۆتاسیۆم و سۆدیۆم. ئەم پشکنینانە یارمەتیدەرن بۆ دیاریکردنی هۆکارەکانی فشاری خوێنی بەرز و هەروەها بۆ دەستنیشانکردنی هەر ئاڵۆزییەک کە ڕەنگە ڕوویدابێت. ڕەنگە پێویست بکات هەندێک تاقیکردنەوەی تایبەتیش ئەنجام بدرێن، وەک ئیلیکترۆکاردیۆگرام (ECG) بۆ هەڵسەنگاندنی چالاکییە کارەباییەکانی دڵ و دیاریکردنی هەر ناتەواوییەک.
بەڕێوەبردن
بەڕێوەبردنی درێژخایەنی فشاری خوێنی بەرز بریتییە لە پابەندبوون بە گۆڕینی شێوازی ژیان و بەکارهێنانی دەرمان بە شێوەیەکی بەردەوام. پێویستە بە شێوەیەکی ڕێک و پێک سەردانی پزیشک بکرێت بۆ چاودێریکردنی فشاری خوێن و دڵنیابوون لەوەی کە چارەسەرەکە کاریگەرە. هەروەها، پێویستە بەردەوام پشکنینی تاقیگەیی ئەنجام بدرێت بۆ هەڵسەنگاندنی کاری گورچیلەکان و ئاستی چەوری لە خوێندا. گرنگە کە نەخۆش لەگەڵ پزیشکەکەی بە ڕاشکاوی قسە بکات دەربارەی هەر کێشەیەک یان کاریگەرییەکی لاوەکی کە لە ئەنجامی بەکارهێنانی دەرمانەکانەوە ڕوودەدات. ڕەنگە پێویست بکات دەرمانەکان بگۆڕدرێن یان ڕێژەکەیان کەم بکرێتەوە ئەگەر کاریگەرییە لاوەکییەکان زۆر بن. جگە لەوەش، گرنگە کە نەخۆش خۆی بەشداری بکات لە بەڕێوەبردنی نەخ
هۆکاری مەترسی
- فاکتەرەکانی گۆڕانپەزیر:
- • قەڵەوی: کێشی زیادە فشاری زیاتر دەخاتە سەر دڵ و دەمارەکان، ئەمەش دەبێتە هۆی بەرزبوونەوەی فشاری خوێن.
- • خواردنی خۆراکی دەوڵەمەند بە خوێ: خوێ دەبێتە هۆی ئەوەی کە لەش ئاو زیاتر هەڵبگرێت، ئەمەش قەبارەی خوێن زیاد دەکات و فشاری خوێن بەرز دەکاتەوە.
- • کەمجووڵەیی: وەرزشکردن یارمەتی دابەزاندنی فشاری خوێن دەدات. کەمجووڵەیی مەترسی تووشبوون بە فشاری خوێنی بەرز زیاد دەکات.
- • جگەرەکێشان: نیکۆتین دەبێتە هۆی تەسکبوونەوەی دەمارەکان و بەرزبوونەوەی فشاری خوێن.
- فاکتەرەکانی ناگۆڕانپەزیر:
- • تەمەن: مەترسی تووشبوون بە فشاری خوێنی بەرز لەگەڵ زیادبوونی تەمەندا زیاد دەکات.
- • ڕەگەز: پیاوان زیاتر لە ئافرەتان تووشی فشاری خوێنی بەرز دەبن، بەتایبەتی پێش تەمەنی ٦٥ ساڵی.
- • بۆماوەیی: ئەگەر ئەندامانی خێزانەکەت تووشی فشاری خوێنی بەرز بووبن، ئەوا ئەگەری تووشبوونی تۆش زیاتر دەبێت.
- • ڕەگەز: ڕەشپێستەکان زیاتر لە ڕەگەزەکانی دیکە تووشی فشاری خوێنی بەرز دەبن.
ئالۆزەکان
- ئاڵۆزییەکانی کورتخایەن:
- • سەرئێشەی توند.
- • خوێنبەربوونی لووت.
- • سەرگێژخواردن.
- • دڵەکوتێ.
- ئاڵۆزییەکانی درێژخایەن:
- • نەخۆشییەکانی دڵ (وەک جەڵتەی دڵ و شکستخواردنی دڵ).
- • جەڵتەی مێشک.
- • نەخۆشییەکانی گورچیلە.
- • لەدەستدانی بینایی.