فراوانبوونی لووتکە (Bronchiectasis)

وەسف

فراوانبوونی لووتکە (برۆنکێکتازیس) نەخۆشییەکی درێژخایەنی سییەکانە کە تێیدا بۆرییەکانی هەوا (لووتکەکان یان برۆنشیەکان) بە شێوەیەکی نائاسایی فراوان دەبن و زیانیان پێدەگات. ئەم فراوانبوونە هەمیشەییە و دەبێتە هۆی ئەوەی کە بۆرییەکان توانای پاککردنەوەی بەڵغەم و لینجی خۆیان لەدەست بدەن. لە ئەنجامدا، بەڵغەم لەناو سییەکاندا کۆدەبێتەوە و ژینگەیەکی لەبار بۆ گەشەکردنی بەکتریا و میکرۆبەکان دروست دەکات، کە ئەمەش دەبێتە هۆی هەوکردنی دووبارە و درێژخایەن. ئەم سووڕی هەوکردن و زیانپێگەیشتنە بە "سووڕی بەدکار" ناسراوە: زیان گەیشتن بە بۆرییەکان دەبێتە هۆی کۆبوونەوەی بەڵغەم، کۆبوونەوەی بەڵغەم دەبێتە هۆی هەوکردن، و هەوکردنیش زیانی زیاتر بە بۆرییەکان دەگەیەنێت و بەم شێوەیە سووڕەکە بەردەوام دەبێت. ئەم نەخۆشییە دەتوانێت لە هەر تەمەنێکدا ڕووبدات، بەڵام زیاتر لە کەسانی بەتەمەنتردا دەبینرێت. هۆکارەکانی تووشبوون جۆراوجۆرن، لەوانەیە بەهۆی هەوکردنێکی توندی پێشووی سییەکانەوە بێت (وەک سیل یان هەوکردنی توندی سییەکان لە منداڵیدا)، یان بەهۆی نەخۆشییە بۆماوەییەکانەوە وەک "سیستیک فایبرۆسس" (Cystic Fibrosis)، یان کێشە لە سیستەمی بەرگری لەشدا. لە نزیکەی نیوەی حاڵەتەکاندا، هۆکارێکی دیاریکراو بۆ نەخۆشییەکە نادۆزرێتەوە، کە بە "ئیدیۆپاسیک برۆنکێکتازیس" ناسراوە. گرنگیی ئەم نەخۆشییە لەوەدایە کە کاریگەرییەکی بەرچاوی لەسەر کوالێتی ژیانی نەخۆش هەیە. نیشانەکان وەک کۆکەی بەردەوام، بەڵغەمی زۆر، و تەنگەنەفەسی دەتوانن چالاکییە ڕۆژانەییەکان سنووردار بکەن. فراوانبوونی لووتکە نەخۆشییەکی پێشکەوتووخوازە، واتە بە تێپەڕبوونی کات خراپتر دەبێت، بەتایبەتی ئەگەر بە باشی چارەسەر و بەڕێوەنەبرێت. هەوکردنە دووبارەبووەکان (کە پێیان دەوترێت "توندبوونەوە" یان exacerbations) دەتوانن زیانی زیاتر بە سییەکان بگەیەنن و ببنە هۆی دابەزینی فرمانی سییەکان. هەرچەندە چارەسەرێکی بنبڕی نییە، بەڵام بەڕێوەبردنی دروست و چارەسەری گونجاو دەتوانێت یارمەتیدەر بێت لە کۆنترۆڵکردنی نیشانەکان، کەمکردنەوەی ژمارەی توندبوونەوەکان، و پاراستنی فرمانی سییەکان تا ئەوپەڕی توانای مومکین. بڵاوبوونەوەی نەخۆشییەکە لە جیهاندا جیاوازە، بەڵام وا خەمڵێندراوە کە لە زۆر شوێن لە زیادبووندایە، ڕەنگە بەهۆی باشتربوونی ڕێگاکانی دەستنیشانکردنەوە بێت، وەک بەکارهێنانی بەربڵاوی سیتی سکانی وردبینی بەرز (HRCT). زانین و تێگەیشتن لەم نەخۆشییە زۆر گرنگە بۆ دەستنیشانکردنی زوو و دەستپێکردنی چارەسەری گونجاو، کە دەتوانێت ڕێڕەوی نەخۆشییەکە بگۆڕێت و ژیانی نەخۆشەکان باشتر بکات.

نیشانەکان

• نیشانە سەرەتاییەکان:
• • کۆکەی درێژخایەن کە ڕۆژانە بەڵغەمی لەگەڵدایە (بۆ ماوەی چەندین مانگ یان ساڵ).
• • دروستبوونی بڕێکی زۆر لە بەڵغەم (کە ڕەنگە زەرد، سەوز، یان بۆنێکی ناخۆشی هەبێت).
• • تەنگەنەفەسی، بەتایبەتی لە کاتی ئەنجامدانی چالاکی جەستەییدا.
• • هەستکردن بە ماندوویەتی و بێهێزی بەردەوام.
• • دووبارەبوونەوەی هەوکردنی سنگ (نەخۆشییەکانی کۆئەندامی هەناسە).
• نیشانە پێشکەوتووەکان:
• • کۆکەی خوێناوی (خوێن بەربوونی سییەکان یان Hemoptysis).
• • ئازاری سنگ، کە لەوانەیە بەهۆی کۆکەی زۆر یان هەوکردنەوە بێت.
• • ئاوسان و قوپانی نینۆکەکان و سەرەپەنجەکان (Clubbing).
• • دابەزینی کێش و نەمانی ئارەزووی خواردن.
• • دەنگی خشەخش یان فیکە لە سنگدا لە کاتی هەناسەداندا (Wheezing).

هۆکارەکان

• هۆکارە سەرەکییەکان:
• • هەوکردنی توندی پێشووی سییەکان: هەوکردنە توندەکانی وەک سیل (TB)، هەوکردنی سییەکان (Pneumonia)، سورێژە، یان کۆکە ڕەشە لە تەمەنی منداڵیدا دەتوانن زیانێکی هەمیشەیی بە دیواری بۆرییەکانی هەوا بگەیەنن و ببنە هۆی فراوانبوونیان.
• • نەخۆشییە بۆماوەییەکان: هەندێک نەخۆشی بۆماوەیی کاریگەری ڕاستەوخۆیان لەسەر پێکهاتە و فرمانی سییەکان هەیە. دیارترینیان "سیستیک فایبرۆسس" (Cystic Fibrosis)ە کە دەبێتە هۆی دروستبوونی بەڵغەمێکی خەست و لینج. هەروەها "کەمیی جووڵەی موژاگە سەرەتاییەکان" (Primary Ciliary Dyskinesia) کە تێیدا موژاگە بچووکەکانی ناو بۆری هەوا بە باشی کارناکەن بۆ پاککردنەوەی بەڵغەم.
• • کێشەکانی سیستەمی بەرگری: لاوازی سیستەمی بەرگری لەش (Immunodeficiency)، وەک کەمیی ئیمۆنۆگلۆبیولینەکان، دەبێتە هۆی ئەوەی لەش نەتوانێت بەرگری لە خۆی بکات دژی میکرۆبەکان، ئەمەش دەبێتە هۆی هەوکردنی دووبارە و زیان گەیشتن بە سییەکان.
• هۆکارە یارمەتیدەرەکان:
• • نەخۆشییە خۆبەرگرییەکان (Autoimmune diseases) وەک ڕۆماتیزم (Rheumatoid Arthritis) و نەخۆشی شۆگرن (Sjögren's syndrome).
• • هەستیاریی بۆرییەکانی هەوا بە کەڕووی ئەسپەرجیلۆس (Allergic Bronchopulmonary Aspergillosis - ABPA).
• • گیرانی بۆرییەکانی هەوا بەهۆی تەنی نامۆ، لوو، یان گەورەبوونی لیمفەگرێکان.

چارەسەرەکان

• چارەسەری فراوانبوونی لووتکە ئامانجی کەمکردنەوەی نیشانەکان، باشترکردنی کوالێتی ژیان، کەمکردنەوەی ژمارە و توندیی توندبوونەوەکان، و ڕێگریکردنە لە خراپتربوونی فرمانی سییەکان. چارەسەرەکە گشتگیرە و چەند لایەنێک لەخۆدەگرێت. گرنگترین بەشی چارەسەر بریتییە لە "پاککردنەوەی بۆرییەکانی هەوا" (Airway Clearance Techniques - ACTs). ئەم تەکنیکانە یارمەتی نەخۆش دەدەن بۆ دەرهێنانی بەڵغەمی کۆبووەوە لە سییەکاندا. ئەمەش لە ڕێگەی چارەسەری سروشتی سنگ (chest physiotherapy)، بەکارهێنانی ئامێری تایبەت وەک (Acapella, Flutter, یان vest therapy) ئەنجام دەدرێت. پێویستە نەخۆش ڕۆژانە یەک بۆ دوو جار ئەم ڕاهێنانانە بکات.
• بەشێکی تری گرنگی چارەسەر بریتییە لە بەکارهێنانی دەرمان. دژە زیندەییەکان (Antibiotics) بەکاردێن بۆ چارەسەرکردنی هەوکردنەکان لە کاتی توندبوونەوەدا، کە لەوانەیە بە شێوەی حەب یان لە ڕێگەی دەمارەوە (IV) بدرێت. لە هەندێک حاڵەتدا کە توندبوونەوەکان زۆر دووبارە دەبنەوە، پزیشک لەوانەیە دژە زیندەیی بۆ ماوەیەکی درێژ بە بڕێکی کەم (وەک حەبی Azithromycin) یان بە شێوەی هەڵمژین (nebulized antibiotics) بنووسێت بۆ کەمکردنەوەی باری بەکتریا لە سییەکاندا.
• دەرمانەکانی فراوانکەری بۆری هەوا (Bronchodilators)، وەک ئەوانەی بۆ ڕەبۆ بەکاردێن، یارمەتیدەرن بۆ خاوکردنەوەی ماسولکەکانی دەوری بۆرییەکان و ئاسانکردنی هەناسەدان و دەرکردنی بەڵغەم. هەروەها، دەرمانی شلکردنەوەی بەڵغەم (Mucolytics) وەک هەڵمژینی شلەی خوێی خەست (hypertonic saline) دەتوانێت یارمەتیدەر بێت. لە هەندێک حاڵەتدا، ستیرۆیدە هەڵمژراوەکان (inhaled corticosteroids) بۆ کەمکردنەوەی هەوکردن بەکاردێن.
• بۆ حاڵەتە زۆر توندەکان کە بەشێکی دیاریکراوی سییەکان بە سەختی زیانی پێگەیشتووە و دەبێتە هۆی هەوکردنی بەردەوام یان خوێنبەربوونی توند، لەوانەیە "نەشتەرگەری" بۆ لابردنی ئەو بەشە زیانلێکەوتووە (lobectomy) پێویست بێت. لە قۆناغی کۆتایی نەخۆشییەکەدا کە شکستی هەناسەدان ڕوودەدات، "چاندنی سییەکان" (lung transplantation) دەتوانێت تاکە بژاردە بێت.

پێشگری

• ڕێگرتنی سەرەتایی (Primary Prevention):
• • وەرگرتنی هەموو پێکوتە پێویستەکان لە کاتی خۆیدا، بەتایبەتی پێکوتەی سورێژە و کۆکە ڕەشە بۆ منداڵان.
• • چارەسەرکردنی خێرا و کاریگەری هەوکردنەکانی کۆئەندامی هەناسە بۆ ڕێگریکردن لە زیانی درێژخایەن.
• • خۆپاراستن لە جگەرەکێشان و دوورکەوتنەوە لە ژینگەی پیسبوو بە دووکەڵ و ماددەی کیمیایی.
• • پاراستنی منداڵان لە هەڵمژینی تەنە بچووکەکان کە لەوانەیە لە بۆری هەوادا گیرببن.
• ڕێگرتنی لاوەکی (Secondary Prevention):
• • چارەسەری بەردەوام و بەڕێوەبردنی نەخۆشییە بنەڕەتییەکان کە دەبنە هۆی فراوانبوونی لووتکە (وەک کێشەکانی بەرگری).
• • ئەنجامدانی ڕاهێنانەکانی پاککردنەوەی بۆرییەکانی هەوا بە شێوەیەکی ڕۆژانە و ڕێک و پێک.
• • وەرگرتنی ساڵانەی پێکوتەی ئەنفلۆنزا و پێکوتەی هەوکردنی سییەکان (Pneumococcal vaccine).
• • دەستنیشانکردن و چارەسەرکردنی خێرای توندبوونەوەکان بۆ کەمکردنەوەی زیانی زیاتر.

دۆزینەوە

دەستنیشانکردنی فراوانبوونی لووتکە پشت بە کۆمەڵێک هەنگاو دەبەستێت کە بریتین لە وەرگرتنی مێژووی نەخۆشی، پشکنینی جەستەیی، و پشکنینی تایبەت. سەرەتا، پزیشک گوێ لە سکاڵاکانی نەخۆش دەگرێت، کە زۆربەی کات بریتییە لە کۆکەیەکی درێژخایەن لەگەڵ بەڵغەمی ڕۆژانە، و هەوکردنی دووبارەبووەوەی سنگ. لە کاتی پشکنینی جەستەییدا، پزیشک لەوانەیە گوێی لە دەنگی ناڕێکی وەک "خشەخش" (crackles) بێت لە سییەکاندا، بەتایبەتی لە بەشەکانی خوارەوە. بەڵام کلیلی دەستنیشانکردنی یەکلاکەرەوە پشکنینی وێنەگرتنی پزیشکییە. هەرچەندە تیشکی ئێکس بۆ سنگ (Chest X-ray) لەوانەیە هەندێک نیشانەی وەک ئەستووربوونی دیواری بۆرییەکان نیشان بدات، بەڵام زۆرجار ئاسایی دەردەچێت یان نادیارە. بۆیە، "سیتی سکانی وردبینی بەرز" (High-Resolution Computed Tomography - HRCT) بە ستانداردی زێڕین دادەنرێت بۆ دەستنیشانکردنی ئەم نەخۆشییە. HRCT وێنەیەکی زۆر وردی سییەکان دەگرێت و دەتوانێت بە ڕوونی فراوانبوون و ئەستووربوونی دیواری بۆرییەکانی هەوا نیشان بدات، کە بە "نیشانەی ئەڵقەی مۆر" (signet ring sign) و "هێڵی شەمەندەفەر" (tram tracks) ناسراون. دوای پشتڕاستکردنەوەی دەستنیشانکردنەکە، پزیشک هەوڵدەدات هۆکاری بنەڕەتی نەخۆشییەکە بدۆزێتەوە. ئەمەش لە ڕێگەی چەند پشکنینێکی ترەوە دەکرێت: • پشکنینی بەڵغەم (Sputum analysis): بۆ دیاریکردنی جۆری ئەو بەکتریایانەی کە لە سییەکاندا گەشەیان کردووە. • پشکنینی فرمانی سییەکان (Pulmonary Function Tests - PFTs): بۆ هەڵسەنگاندنی توانای سییەکان و زانینی ڕادەی گیران یان سنوورداربوونی هەناسە. • پشکنینی خوێن: بۆ گەڕان بەدوای هۆکارە بنەڕەتییەکان وەک کێشەی سیستەمی بەرگری (پێوانی ئاستی ئیمۆنۆگلۆبیولینەکان) یان نەخۆشییە خۆبەرگرییەکان. • پشکنینی تایبەت: وەک پشکنینی ئارەقە (sweat test) بۆ سیستیک فایبرۆسس یان پشکنینی بۆماوەیی بۆ حاڵەتە گوماناوییەکان.

بەڕێوەبردن

بەڕێوەبردنی درێژخایەنی فراوانبوونی لووتکە پێویستی بە پابەندبوونی بەردەوامی نەخۆش و هاوکاری نێوان نەخۆش و تیمی پزیشکی هەیە. ئامانجی سەرەکی بریتییە لە پاراستنی دۆخێکی جێگیر و ڕێگریکردن لە توندبوونەوەکان. یەکەم هەنگاو بریتییە لە گۆڕانکاری لە شێوازی ژیاندا. وازهێنان لە جگەرەکێشان یەکێکە لە گرنگترین هەنگاوەکان، چونکە جگەرەکێشان زیانی زیاتر بە سییەکان دەگەیەنێت و هەوکردن زیاد دەکات. هەروەها، پاراستنی کێشێکی تەندروست و پەیڕەوکردنی سیستەمێکی خۆراکی هاوسەنگ زۆر گرنگە، چونکە بەدخۆراکی دەتوانێت سیستەمی بەرگری لاواز بکات. چالاکی جەستەیی و وەرزشکردنی بەردەوام، لە چوارچێوەی پرۆگرامی "पुനروژاندنەوەی سییەکان" (Pulmonary Rehabilitation)، یارمەتیدەرە بۆ بەهێزکردنی ماسولکەکانی هەناسەدان، باشترکردنی بەرگەگرتن، و کەمکردنەوەی هەستی تەنگەنەفەسی. نەخۆشەکان پێویستە بە شێوەیەکی ڕێک و پێک سەردانی پزیشکی پسپۆڕی سنگ بکەن (بە شێوەی ٦ مانگ جارێک یان ساڵانە) بۆ هەڵسەنگاندنی دۆخەکەیان، ئەنجامدانی پشکنینی فرمانی سییەکان، و پێداچوونەوە بە پلانی چارەسەردا. هەروەها، فێربوونی نەخۆش بۆ خۆبەڕێوەبردن زۆر گرنگە. پێویستە نەخۆش فێربکرێت کە چۆن نیشانەکانی سەرەتای توندبوونەوە بناسێتەوە (وەک زیادبوونی کۆکە، گۆڕانی ڕەنگ یان بڕی بەڵغەم، زیادبوونی تەنگەنەفەسی) و پلانی کرداری (action plan) هەبێت بۆ دەستپێکردنی چارەسەر لە ماڵەوە یان پەیوەندیکردن بە پزیشکەوە. وەرگرتنی پێکوتە وەرزییەکان وەک ئەنفلۆنزا و پێکوتەی هەوکردنی سییەکان بەشێکی سەرەکییە لە خۆپاراستن.

هۆکاری مەترسی

• فاکتەرەکانی گۆڕانپەزیر (Modifiable):
• • جگەرەکێشان و بەرکەوتن بە دووکەڵی جگەرە.
• • کۆنترۆڵنەکردنی نەخۆشییەکانی تری هەناسە وەک ڕەبۆ (Asthma) یان نەخۆشی درێژخایەنی گیرانی سییەکان (COPD).
• • بەرکەوتنی پیشەیی یان ژینگەیی بە گاز و ماددە کیمیاییە زیانبەخشەکان.
• • وەرنەگرتنی پێکوتە گرنگەکان وەک پێکوتەی ئەنفلۆنزا و هەوکردنی سییەکان.
• فاکتەرەکانی ناگۆڕانپەزیر (Non-modifiable):
• • هۆکاری بۆماوەیی و جینات، وەک بوونی نەخۆشی سیستیک فایبرۆسس.
• • مێژووی تووشبوون بە هەوکردنی توندی سییەکان لە تەمەنی منداڵیدا.
• • تەمەن، چونکە مەترسییەکە لەگەڵ چوونە سەرەوەی تەمەندا زیاد دەکات.
• • بوونی نەخۆشییەکانی تری درێژخایەن کە کاریگەرییان لەسەر سیستەمی بەرگری هەیە.

ئالۆزەکان

• ئاڵۆزییەکانی کورتخایەن:
• • توندبوونەوەی نیشانەکان (Exacerbation) کە پێویستی بە چارەسەری چڕتر و لەوانەیە خەواندن لە نەخۆشخانە هەبێت.
• • هەوکردنی توندی سییەکان (Pneumonia).
• • کۆکەی خوێناوی توند (Massive hemoptysis) کە حاڵەتێکی کتوپڕ و مەترسیدارە.
• • شکستی کتوپڕی هەناسەدان (Acute respiratory failure).
• ئاڵۆزییەکانی درێژخایەن:
• • شکستی درێژخایەنی هەناسەدان (Chronic respiratory failure) کە پێویستی بە ئۆکسجینی بەردەوام دەبێت.
• • فشاری بەرزی خوێنی سییەکان (Pulmonary hypertension) و شکستی لای ڕاستی دڵ (Cor pulmonale).
• • کۆلۆنیبوونی سییەکان بە بەکتریای بەرگریکار وەک "سودۆمۆناس ئایرۆجینۆسا" (Pseudomonas aeruginosa).
• • کەمخۆراکی و دابەزینی کێش بەهۆی وزەی زۆری پرۆسەی هەناسەدان و هەوکردنی بەردەوام.

بەش

تاگ