شەکرەی جۆری دووەم (Type 2 Diabetes)
وەسف
شەکرەی جۆری دووەم نەخۆشییەکی درێژخایەنە کە کاریگەری لەسەر چۆنیەتی بەکارهێنانی شەکری خوێن لەلایەن جەستەوە دەبێت. لە شەکرەی جۆری دووەمدا، جەستە بەرگری دەنوێنێت بەرامبەر ئینسولین، یان بەشی پێویست لە ئینسولین بەرهەم ناهێنێت بۆ ئەوەی ئاستی شەکری خوێن لە ئاستێکی تەندروستدا بهێڵێتەوە. ئینسولین هۆرمۆنێکە کە لەلایەن پەنکریاسەوە بەرهەم دەهێنرێت و یارمەتی شەکری خوێن دەدات بچێتە ناو خانەکانەوە بۆ ئەوەی وزەیان پێ ببەخشێت. کاتێک جەستە بەرگری دەنوێنێت بەرامبەر ئینسولین، شەکر لە خوێندا کۆدەبێتەوە، ئەمەش دەبێتە هۆی کۆمەڵێک کێشەی تەندروستی. پەرەسەندنی شەکرەی جۆری دووەم زۆرجار بەهۆی تێکەڵەیەک لە بۆماوەیی و شێوازی ژیانەوەیە. قەڵەوی، چالاک نەبوون، و خواردنی خۆراکی ناتەندروست دەتوانن مەترسی تووشبوون بە شەکرەی جۆری دووەم زیاد بکەن. لەگەڵ ئەوەشدا، هەندێک کەس زیاتر لەوانی تر مەترسی تووشبوونیان هەیە بەهۆی هۆکارە بۆماوەییەکانەوە. شەکرەی جۆری دووەم نەخۆشییەکی باوە. بەپێی ئامارەکان، ملیۆنان کەس لە سەرانسەری جیهاندا تووشی ئەم نەخۆشییەن. لە کوردستان و عێراقیشدا ڕێژەی تووشبوون بە شەکرە لە بەرزبوونەوەدایە، ئەمەش بەهۆی گۆڕانی شێوازی ژیان و زیادبوونی قەڵەوییەوە. گرنگی شەکرەی جۆری دووەم لەوەدایە کە دەتوانێت ببێتە هۆی کۆمەڵێک ئاڵۆزی تەندروستی جددی، لەوانە نەخۆشییەکانی دڵ، جەڵتەی مێشک، نەخۆشییەکانی گورچیلە، زیانی دەماری، و کێشەکانی چاو. کۆنتڕۆڵکردنی ئاستی شەکری خوێن لە ڕێگەی دەرمان و گۆڕینی شێوازی ژیانەوە دەتوانێت یارمەتی کەمکردنەوەی مەترسی ئەم ئاڵۆزییانە بدات. هەروەها، زوو دەستنیشانکردن و چارەسەرکردن دەتوانێت یارمەتی پاراستنی تەندروستی و باشترکردنی کوالێتی ژیان بدات بۆ ئەو کەسانەی کە تووشی شەکرەی جۆری دووەم بوون.
نیشانەکان
- نیشانە سەرەتاییەکان:
- • زۆر میزکردن، بەتایبەتی لە شەودا (پۆلیوریا)
- • تینوێتی زۆر (پۆلیدیپسیا)
- • هەستکردن بە ماندوێتی زۆر
- • بینینی ناڕوون
- • برینەکان بە خاوی چاک دەبنەوە
- نیشانە پێشکەوتووەکان:
- • لەدەستدانی کێش بەبێ هەوڵدان
- • هەستکردن بە سڕبوون یان ئازار لە دەست و قاچەکاندا (نەخۆشی دەماری)
- • تووشبوون بە هەوکردنی زۆر
- • خوران و وشکبوونی پێست
- • کێشەی سێکسی
هۆکارەکان
- هۆکارە سەرەکییەکان:
- • بەرگری ئینسولین: لە شەکرەی جۆری دووەمدا، خانەکانی جەستە وەڵامی ئاسایی نادەنەوە بۆ ئینسولین. ئەمەش دەبێتە هۆی ئەوەی کە شەکری خوێن نەتوانێت بە ئاسانی بچێتە ناو خانەکانەوە بۆ بەکارهێنان وەک وزە.
- • کەمی بەرهەمهێنانی ئینسولین: لەگەڵ تێپەڕبوونی کاتدا، پەنکریاس لەوانەیە نەتوانێت بەشی پێویست لە ئینسولین بەرهەم بهێنێت بۆ ئەوەی ئاستی شەکری خوێن لە ئاستێکی تەندروستدا بهێڵێتەوە.
- • بۆماوەیی: هەندێک کەس زیاتر لەوانی تر مەترسی تووشبوونیان هەیە بە شەکرەی جۆری دووەم بەهۆی هۆکارە بۆماوەییەکانەوە. ئەگەر کەسێک لە خێزانەکەتدا تووشی شەکرە بووبێت، ئەوا ئەگەری تووشبوونی تۆش زیاترە.
- هۆکارە یارمەتیدەرەکان:
- • قەڵەوی
- • چالاک نەبوون
- • خواردنی خۆراکی ناتەندروست
چارەسەرەکان
- چارەسەری شەکرەی جۆری دووەم ئامانجیەتی کۆنتڕۆڵکردنی ئاستی شەکری خوێن و کەمکردنەوەی مەترسی ئاڵۆزییەکان. چارەسەرەکە بە شێوەیەکی گشتی تێکەڵەیەکە لە گۆڕینی شێوازی ژیان، دەرمان، و چاودێری بەردەوام.
- گۆڕینی شێوازی ژیان بەشێکی گرنگی چارەسەری شەکرەی جۆری دووەمە. ئەم گۆڕانکارییانە لەوانەیە ئەمانە لەخۆ بگرن:
- * **خواردنی خۆراکی تەندروست:** خواردنی خۆراکێکی تەندروست کە بڕێکی زۆر لە میوە و سەوزە و دانەوێڵە تەواوەکان و بڕێکی کەم لە چەورییەکان و شەکرەکان لەخۆ بگرێت.
- * **ئەنجامدانی چالاکی جەستەیی بە شێوەیەکی ڕێکخراو:** ئەنجامدانی لانیکەم 150 خولەک لە چالاکی جەستەیی مامناوەند لە هەفتەیەکدا.
- * **پاراستنی کێشێکی تەندروست:** ئەگەر کێشت زیادە، دابەزاندنی کێش دەتوانێت یارمەتی کۆنتڕۆڵکردنی ئاستی شەکری خوێن بدات.
- * **وازهێنان لە جگەرەکێشان:** جگەرەکێشان مەترسی ئاڵۆزییەکانی شەکرە زیاد دەکات.
- ئەگەر گۆڕینی شێوازی ژیان بەس نەبێت بۆ کۆنتڕۆڵکردنی ئاستی شەکری خوێن، ئەوا پزیشک لەوانەیە دەرمان بنووسێت. چەندین جۆری جیاوازی دەرمان هەن کە دەتوانن یارمەتی کۆنتڕۆڵکردنی ئاستی شەکری خوێن بدەن، لەوانە:
- * **مێتفۆرمین:** ئەم دەرمانە یارمەتی کەمکردنەوەی بەرهەمهێنانی گلوکۆز دەدات لەلایەن جگەرەوە و هەروەها یارمەتی باشترکردنی هەستیاری ئینسولین دەدات.
- * **سولفۆنیلوریاکان:** ئەم دەرمانانە یارمەتی هاندانی پەنکریاس دەدەن بۆ بەرهەمهێنانی ئینسولینی زیاتر.
- * **گلیتازۆنەکان:** ئەم دەرمانانە یارمەتی باشترکردنی هەستیاری ئینسولین دەدەن.
- * **ئینسولین:** هەندێک کەس لەوانەیە پێویستیان بە ئینسولین هەبێت بۆ کۆنتڕۆڵکردنی ئاستی شەکری خوێن.
- لە هەندێک حاڵەتدا، نەشتەرگەری لەوانەیە بژاردەیەک بێت بۆ چارەسەری شەکرەی جۆری دووەم، بەتایبەتی بۆ ئەو کەسانەی کە قەڵەوییەکی زۆریان هەیە. نەشتەرگەری دابەزاندنی کێش دەتوانێت یارمەتی کۆنتڕۆڵکردنی ئاستی شەکری خوێن بدات و مەترسی ئاڵۆزییەکان کەم بکاتەوە.
- هەروەها، چەندین چارەسەری نوێ هەن کە لە ئێستادا لەژێر لێکۆڵینەوەدان بۆ چارەسەری شەکرەی جۆری دووەم، لەوانە دەرمانە نوێیەکان و چارەسەری خانەی بنەڕەتی.
پێشگری
- ڕێگرتنی سەرەتایی:
- • پاراستنی کێشێکی تەندروست
- • ئەنجامدانی چالاکی جەستەیی بە شێوەیەکی ڕێکخراو (لانیکەم 150 خولەک لە هەفتەیەکدا)
- • خواردنی خۆراکی تەندروست (خواردنی بڕێکی زۆر لە میوە و سەوزە و دانەوێڵە تەواوەکان)
- • وازهێنان لە جگەرەکێشان
- ڕێگرتنی لاوەکی:
- • پشکنینی ڕێکوپێک بۆ شەکرە، بەتایبەتی ئەگەر فاکتەری مەترسیت هەبێت
- • کۆنتڕۆڵکردنی ئاستی شەکری خوێن ئەگەر تووشی شەکرە بوویت
- • بەکارهێنانی دەرمانەکان بە شێوەیەکی ڕێکخراو ئەگەر پزیشک بۆی نووسیبیت
- • ئەنجامدانی پشکنینی چاو و گورچیلە بە شێوەیەکی ڕێکخراو
دۆزینەوە
دەستنیشانکردنی شەکرەی جۆری دووەم بە شێوەیەکی گشتی پشت دەبەستێت بە چەند پشکنینێکی تاقیگەیی و هەڵسەنگاندنی نیشانە کلینیکییەکان. پزیشک سەرەتا پرسیار لەبارەی مێژووی تەندروستی نەخۆش و خێزانەکەی دەکات، هەروەها نیشانەکان و ئەو دەرمانانەی کە بەکاریان دەهێنێت. پاشان پشکنینی جەستەیی ئەنجام دەدات بۆ هەڵسەنگاندنی کێش، پەستانی خوێن، و نیشانەکانی تری پەیوەست بە شەکرە. گرنگترین پشکنینە تاقیگەییەکان بۆ دەستنیشانکردنی شەکرە بریتین لە: * **پشکنینی شەکری خوێنی بەتاڵ (Fasting Plasma Glucose - FPG):** ئەم پشکنینە ئاستی شەکری خوێن دەپێوێت دوای ئەوەی نەخۆش بۆ ماوەی هەشت کاتژمێر یان زیاتر هیچ شتێکی نەخواردووە. ئەگەر ئاستی شەکری خوێن لە 126 mg/dL (7.0 mmol/L) یان زیاتر بێت لە دوو پشکنینی جیاوازدا، ئەوا دەستنیشانی شەکرە دەکرێت. * **پشکنینی بەرگەگرتنی گلوکۆزی زارەکی (Oral Glucose Tolerance Test - OGTT):** ئەم پشکنینە ئاستی شەکری خوێن دەپێوێت دوو کاتژمێر دوای ئەوەی نەخۆش خواردنەوەیەکی شیرینی خواردووە کە بڕێکی دیاریکراو لە گلوکۆزی تێدایە. ئەگەر ئاستی شەکری خوێن لە 200 mg/dL (11.1 mmol/L) یان زیاتر بێت، ئەوا دەستنیشانی شەکرە دەکرێت. * **پشکنینی هیمۆگلۆبینی A1c (HbA1c):** ئەم پشکنینە ئاستی شەکری خوێن دەپێوێت لە ماوەی دوو بۆ سێ مانگی ڕابردوودا. ئەگەر ئاستی HbA1c لە 6.5% یان زیاتر بێت، ئەوا دەستنیشانی شەکرە دەکرێت. هەندێکجار پزیشک پشکنینی تریش ئەنجام دەدات بۆ دڵنیابوون لە دەستنیشانکردنەکە یان بۆ هەڵسەنگاندنی ئاڵۆزییەکانی شەکرە. ئەم پشکنینانە لەوانەیە پشکنینی میز، پشکنینی گورچیلە، و پشکنینی چاو لەخۆ بگرن.
بەڕێوەبردن
بەڕێوەبردنی درێژخایەنی شەکرەی جۆری دووەم بریتییە لە چاودێریکردنی بەردەوامی ئاستی شەکری خوێن و ئەنجامدانی گۆڕانکاری لە شێوازی ژیان و بەکارهێنانی دەرمانەکان بە شێوەیەکی ڕێکخراو بۆ ئەوەی ئاستی شەکری خوێن لە ئاستێکی تەندروستدا بهێڵیتەوە و مەترسی ئاڵۆزییەکان کەم بکەیتەوە. گرنگە کە بە شێوەیەکی ڕێکخراو سەردانی پزیشک بکەیت بۆ ئەوەی پشکنینی ڕێکوپێک ئەنجام بدەیت و دڵنیابیت لەوەی کە چارەسەرەکەت بە شێوەیەکی دروست کاردەکات. پزیشک لەوانەیە پێویست بکات دەرمانەکانت بگۆڕێت یان ڕێنمایی زیاتر بدات دەربارەی چۆنیەتی بەڕێوەبردنی شەکرەکەت. هەروەها گرنگە کە خۆت فێری زانیاری زیاتر بکەیت دەربارەی شەکرە و چۆنیەتی بەڕێوەبردنی. دەتوانیت لە پزیشکەکەت یان لە ڕێکخراوەکانی پەیوەست بە شەکرە زانیاری بەدەستبهێنیت. هەروەها دەتوانیت بەشداری لە کۆڕ و کۆبوونەوەکانی تایبەت بە شەکرە بکەیت بۆ ئەوەی لەگەڵ کەسانی تردا کە تووشی شەکرە بوون، ئەزموونەکانت بەش بکەیت. چەند ڕێنماییەکی گرنگ بۆ بەڕێوەبردنی درێژخایەنی شەکرەی جۆری دووەم: * بە شێوەیەکی ڕێکخراو ئاستی شەکری خوێن بپێوە. * دەرمانەکانت بە شێوەیەکی ڕێکخراو بەکاربهێنە. * خواردنی خۆراکی تەندروست بخۆ. * بە شێوەیەکی ڕێکخراو چالاکی جەستەیی ئەنجام بدە. * کێشێکی تەندروست بپارێزە. * واز لە جگەرەکێشان بهێنە. * بە شێوەیەکی ڕێکخراو سەردانی پزیشک بکە. * خۆت فێری زانیاری زیاتر بکە دەربارەی شەکرە.
هۆکاری مەترسی
- فاکتەرەکانی گۆڕانپەزیر:
- • قەڵەوی یان زیادبوونی کێش
- • چالاک نەبوون
- • خواردنی خۆراکی ناتەندروست (خواردنی بڕێکی زۆر لە خۆراکە پرۆسێسکراوەکان، خواردنەوە شیرینەکان، و چەورییەکان)
- • جگەرەکێشان
- فاکتەرەکانی ناگۆڕانپەزیر:
- • مێژووی خێزانی شەکرە
- • تەمەن (مەترسی تووشبوون بە شەکرە لەگەڵ زیادبوونی تەمەندا زیاد دەکات)
- • ڕەگەز (هەندێک ڕەگەز زیاتر مەترسی تووشبوونیان هەیە)
- • مێژووی شەکرەی دووگیانی (شەکرەی دووگیانی مەترسی تووشبوون بە شەکرەی جۆری دووەم زیاد دەکات لە داهاتوودا)
ئالۆزەکان
- ئاڵۆزییەکانی کورتخایەن:
- • بەرزبوونەوەی شەکری خوێن (هایپەرگلایسیمیا)
- • دابەزینی شەکری خوێن (هایپۆگلایسیمیا)
- • کێتۆئەسیدۆزی شەکرە (DKA)
- • سستی و ماندوێتی
- ئاڵۆزییەکانی درێژخایەن:
- • نەخۆشییەکانی دڵ و دەمارەکان (نەخۆشییەکانی دڵ، جەڵتەی مێشک، تەسکبوونەوەی دەمارەکان)
- • نەخۆشییەکانی گورچیلە (نەخۆشی گورچیلەی شەکرەیی)
- • زیانی دەماری (نەخۆشی دەماری شەکرەیی)
- • کێشەکانی چاو (نەخۆشی تۆڕەی چاوی شەکرەیی، ئاوی سپی، ئاوی ڕەش)