شەکرە (Diabetes Mellitus)
وەسف
شەکرە نەخۆشییەکی درێژخایەنە کە سیستەمی ئەندۆکرینی تێکدەدات و بەهۆی کەمی ئەنسۆلین یان بەرگری لە ئەنسۆلین دروست دەبێت. ئەنسۆلین هۆرمۆنێکە کە لە لادان (پانکرێس) دروست دەبێت و ڕێگای خوێن بۆ خانەکان دەکاتەوە بۆ بەکارهێنانی وەک وزە. کاتێک ئەم سیستەمە تێکدەچێت، ئاستی شەکری خوێن بەرز دەبێتەوە (هایپەرگلایسیمیا)، کە دەبێتە هۆی زیان گەیاندن بە خانەکان و ئەندامەکان. شەکرە دوو جۆری سەرەکی هەیە: جۆری ١ و جۆری ٢. جۆری ١ بەهۆی لەناوچوونی خانەکانی بێتای لادان دروست دەبێت کە ئەنسۆلین بەرهەم دەهێنن، لەکاتێکدا جۆری ٢ بەهۆی بەرگری لە ئەنسۆلین و کەمی بەرهەمهێنانی ئەنسۆلین دروست دەبێت. جۆری ٢ زۆرترین بڵاوبوونەوەی هەیە و پەیوەندی بە ژینگە و ژیانی نەریتییەوە هەیە. ئەم نەخۆشیە بە شێوەیەکی بەرفراوان لە جیهاندا بڵاوە و ژمارەی نەخۆشەکان بەخێرایی زیاد دەکات. بەپێی ڕێکخراوەی تەندروستی جیهانی (WHO)، نزیکەی ٤٢٢ ملیۆن کەس لە جیهاندا تووشی شەکرەن. لە کوردستانیشدا، ژمارەی نەخۆشەکان بەهۆی خواردنی ناسەلامەت، نەجوڵەی زۆر، و جەستەی قەڵەو زیاد کردووە. شەکرە نەخۆشییەکی گرنگە چونکە دەبێتە هۆی کێشەی تەندروستی درێژخایەن وەک نەخۆشییەکانی دڵ، گورچیلە، و بینین. بەڵام بە چاودێری و چارەسەری ڕاستەوخۆ، دەکرێت کۆنتڕۆڵی بکرێت و ژیانی نەخۆش باشتر بکرێت.
نیشانەکان
- **نیشانە سەرەتاییەکان:**
- • پێویستی زۆر بە میزکردن (پۆلیوریا)
- • تینوویی زۆر (پۆلیدیپسیا)
- • برسیەتی زۆر (پۆلیفاجیا)
- • لاوازبوون و ماندووبوون
- • کێشە لە چاویدا (بینینی ناڕوون)
- **نیشانە پێشکەوتووەکان:**
- • برینداربوونی خاو و چاکنەبوونی خێرا
- • هەستیاری کەم لە پێ و دەست
- • ئازاری جومگەکان
- • ژانەکەوتنی پێست
- • کێشەکانی گورچیلە
هۆکارەکان
- **هۆکارە سەرەکییەکان:**
- ١. **جۆری ١:** هێرشی سیستەمی بەرگری بۆ خانەکانی بێتای لادان، کە بەرهەمهێنانی ئەنسۆلین لەناودەبات.
- ٢. **جۆری ٢:** بەرگری لە ئەنسۆلین کە خانەکان ناتوانن ئەنسۆلین بە شێوەیەکی کاریگەر بەکاربێنن.
- ٣. **شەکرەی دووگیانی:** گۆڕانکاری هۆرمۆنی کاتێک دووگیانە دەبێتە هۆی بەرزبوونەوەی شەکری خوێن.
- **هۆکارە یارمەتیدەرەکان:**
- • خواردنی ناسەلامەت (خواردنی چەوری و شەکر زۆر)
- • نەجوڵەی زۆر
- • کێشی زۆر یان قەڵەوی
چارەسەرەکان
- چارەسەری شەکرە پەیوەستە بە جۆری نەخۆشییەکە و قەبارەی نەخۆش. بۆ جۆری ١، نەخۆش پێویستی بە ئەنسۆلینی دەرزی هەیە چونکە لادان ناتوانێت ئەنسۆلین بەرهەم بهێنێت. بۆ جۆری ٢، چارەسەرەکان بریتین لە:
- ١. **دەرمان:**
- • **مێتفۆرمین:** یارمەتی دەدات خانەکان هەستیاری زیاتری بۆ ئەنسۆلین هەبێت.
- • **سولفۆنیلوریا:** یارمەتی لادان دەدات ئەنسۆلینی زیاتر بەرهەم بهێنێت.
- • **GLP-1 Agonists:** خێرایی بەتاڵبوونی سکی کەم دەکاتەوە و ئاستی شەکری خوێن ڕێک دەخات.
- ٢. **ئەنسۆلین:** لە هەندێک حاڵەتی جۆری ٢دا، نەخۆش پێویستی بە ئەنسۆلین دەبێت.
- ٣. **نەشتەرگەری:** لە هەندێک حاڵەتی قەڵەویدا، نەشتەرگەری کەمکردنەوەی کێش (وەک بایپاسی سک) یارمەتی دەدات شەکرە کۆنتڕۆڵ بکرێت.
- ٤. **ژیانی تەندروستی:** خواردنی تەندروستی، وەرزشی بەردەوام، و کەمکردنەوەی کێش یارمەتی دەدات شەکرە باشتر کۆنتڕۆڵ بکرێت.
پێشگری
- **ڕێگرتنی سەرەتایی:**
- ١. پاراستنی کێشی تەندروستی
- ٢. ڕێژەی جوڵە و وەرزشی بەردەوام
- ٣. خواردنی تەندروستی (میوە و سەوزە زۆر)
- ٤. کەمکردنەوەی شەکر و خواردنی چەوری
- **ڕێگرتنی لاوەکی:**
- ١. پشکنینی بەردەوامی شەکری خوێن
- ٢. چاودێری پزیشکی بەردەوام
- ٣. بەکارهێنانی دەرمان بە پێی دەستنیشانکردن
- ٤. ڕێگریکردن لە جگەرە و خواردنەوەی کحولی
دۆزینەوە
پزیشکەکان بە چەند ڕێگایەک نەخۆشی شەکرە دیاری دەکەن. یەکەم، نیشانەکانی نەخۆش و مێژووی خێزانی دەپشکنن. دواتر، پشکنینی خوێن دەکرێت بۆ دیاریکردنی ئاستی شەکری خوێن. پشکنینە سەرەکییەکان بریتین لە: ١. **پشکنینی شەکری خوێنی بەرزبۆیەوە (Fasting Blood Glucose):** ئەگەر ئاستی شەکری خوێن لەسەر بەرزبۆیەوە زیاتر لە ١٢٦ mg/dL بێت، نیشانەی شەکرەیە. ٢. **پشکنینی A1C (هیمۆگلۆبینی گلیکۆسیلیکراو):** ئەم پشکنینە نێونجی ئاستی شەکری خوێن بۆ ٢-٣ مانگ دەنوێنێت. ئەگەر A1C زیاتر لە ٦.٥٪ بێت، نیشانەی شەکرەیە. ٣. **پشکنینی شەکری خوێنی دوای خواردن (OGTT):** نەخۆش شەکر دەخوات و دوای ٢ کاتژمێر پشکنین دەکرێت. ئەگەر ئاستی شەکری خوێن زیاتر لە ٢٠٠ mg/dL بێت، نیشانەی شەکرەیە. هەروەها، پزیشکەکان پشکنینی میز و پشکنینی گورچیلە دەکەن بۆ دیاریکردنی کاریگەری شەکرە لەسەر ئەندامەکانی تر.
بەڕێوەبردن
بەڕێوەبردنی شەکرە پێویستی بە چاودێری درێژخایەن هەیە. نەخۆش پێویستە بەردەوام پشکنینی شەکری خوێن بکات و خواردنی تەندروستی بگرێتە بەر. وەرزشی بەردەوام و کەمکردنەوەی کێش یارمەتی دەدات شەکرە کۆنتڕۆڵ بکرێت. پزیشکەکان پێشنیاری دەکەن نەخۆش ساڵانە پشکنینی چاو و گورچیلە بکات بۆ ڕێگریکردن لە ئاڵۆزییە درێژخایەنەکان. هەروەها، پەیوەندی بە کۆمەڵە پزیشکییەکانەوە یارمەتی دەدات نەخۆش زانیاری زیاتر و پشتگیری بەدەست بهێنێت. بە کۆنتڕۆڵکردنی شەکرە، نەخۆش دەتوانێت ژیانێکی تەندروست و چالاکی هەبێت و لە ئاڵۆزییەکانی نەخۆشی ڕزگاری ببێت.
هۆکاری مەترسی
- **فاکتەرەکانی گۆڕانپەزیر:**
- ١. کێشی زۆر یان قەڵەوی
- ٢. نەجوڵەی زۆر
- ٣. خواردنی ناسەلامەت
- ٤. جگەرەکێشان
- **فاکتەرەکانی ناگۆڕانپەزیر:**
- ١. مێژووی خێزانی (خێزانەکەت تووشی شەکرە بن)
- ٢. تەمەن (هەرچی تەمەنت زیاتر بێت، مەترسی زیاترە)
- ٣. ڕەگەز (ئەفریقی و ئاسیاییەکان مەترسی زیاتریان هەیە)
- ٤. جۆری ١ لە منداڵاندا زیاترە
ئالۆزەکان
- **ئاڵۆزییەکانی کورتخایەن:**
- ١. هایپەرگلایسیمیا (ئاستی زۆر بەرزی شەکری خوێن)
- ٢. هایپۆگلایسیمیا (ئاستی زۆر نزمی شەکری خوێن)
- ٣. کێتۆئەسیدۆسیس (کۆبوونەوەی ترشەکانی خوێن)
- ٤. نەخۆشییەکانی سک و ڕیخۆڵە
- **ئاڵۆزییەکانی درێژخایەن:**
- ١. نەخۆشییەکانی دڵ و سوڕی خوێن
- ٢. نەخۆشییەکانی گورچیلە
- ٣. کێشەکانی چاو و بینین
- ٤. کێشەکانی دەماری و هەستیاری