شەقبوونەوەی ئائورتا (Aortic Dissection)

وەسف

شەقبوونەوەی ئائورتا دۆخێکی مەترسیدارە کە تێیدا چینەکانی ناوەوەی دیواری ئائورتا (گەورەترین خوێنبەر لە لەشدا کە خوێن لە دڵەوە بۆ بەشەکانی تری لەش دەبات) لێک جیا دەبنەوە. ئەم جیا بوونەوەیە ڕێگە دەدات خوێن بچێتە نێوان چینەکانی دیواری ئائورتا و کەناڵێکی درۆیینە دروست بکات. ئەم کەناڵە دەتوانێت ئائورتا زیاتر لاواز بکات و ڕێگری بکات لەوەی خوێن بە شێوەیەکی ئاسایی بگاتە ئەندامەکانی لەش. شەقبوونەوەی ئائورتا بە زۆری لە دوو جۆردا ڕوودەدات: جۆری A و جۆری B. جۆری A ئەو شەقبوونەوەیەیە کە لە بەشی سەرەوەی ئائورتا (ئائۆرتای سەرکەوتوو) ڕوودەدات، کە نزیکە لە دڵەوە. ئەم جۆرە پێویستی بە نەشتەرگەرییەکی بەپەلە هەیە. جۆری B ئەو شەقبوونەوەیەیە کە لە بەشی خوارەوەی ئائورتا (ئائۆرتای داکەوتوو) ڕوودەدات و ڕەنگە بە دەرمان کۆنتڕۆڵ بکرێت، بەڵام لە هەندێک حاڵەتدا نەشتەرگەری پێویستە. هەرچەندە شەقبوونەوەی ئائورتا کەمە، بەڵام دۆخێکی کوشندەیە. ڕێژەی ڕوودانی ساڵانە نزیکەی ٥ بۆ ٣٠ کەسە لە هەر ملیۆنێکدا. ئەگەر بە زوویی دەستنیشان نەکرێت و چارەسەر نەکرێت، دەتوانێت ببێتە هۆی مردن. زوو دەستنیشانکردن و چارەسەرکردن دەتوانێت ئەنجامەکان بە شێوەیەکی بەرچاو باشتر بکات. گرنگی ئەم دۆخە لەوەدایە کە دەتوانێت بە خێرایی ببێتە هۆی لەکارکەوتنی ئەندامەکان و مردن. هەروەها، دەستنیشانکردنی ئاڵۆزە، چونکە نیشانەکانی لەگەڵ دۆخەکانی تری دڵ و خوێنبەرەکاندا هاوبەشن. بۆیە، ئاگاداربوون لە نیشانەکان و فاکتەرەکانی مەترسی و زووتر داواکردنی یارمەتی پزیشکی زۆر گرنگە.

نیشانەکان

• نیشانە سەرەتاییەکان:
• • ئازاری توند و لەناکاوی سنگ یان پشت: ئەم ئازارە زۆرجار وەک "دڕان" یان "چەقۆ لێدان" وەسف دەکرێت.
• • ئازار کە لە شوێنێکەوە بۆ شوێنێکی تر دەگۆڕێت: ئازارەکە ڕەنگە لە سنگەوە بۆ پشت یان بۆ خوارەوە بڵاوببێتەوە.
• • لەدەستدانی هۆش: لەوانەیە نەخۆشەکە هۆشی لەدەست بدات بەهۆی کەمبوونەوەی خوێن بۆ مێشک.
• • ئارەقکردنەوەی زۆر: بەهۆی ئازار و سترێسەوە ڕوودەدات.
• • دڵتێکەڵهاتن و ڕشانەوە: بەهۆی ئازار و کاریگەری لەسەر دەمارەکان ڕوودەدات.
• نیشانە پێشکەوتووەکان:
• • هەناسەتەنگی: ئەگەر شەقبوونەوەکە کاریگەری لەسەر خوێنبەرەکانی دڵ هەبێت، دەبێتە هۆی هەناسەتەنگی.
• • لاوازی یان ئیفلیجی لە یەک لای لەشدا: ئەگەر شەقبوونەوەکە ڕێگری لە خوێنبەرەکانی مێشک بکات، دەبێتە هۆی جەڵتەی مێشک.
• • گۆڕان لە لێدانی دڵدا: ڕەنگە لێدانی دڵ خێرا یان ناڕێک بێت.
• • جیاوازی پەستانی خوێن لە نێوان هەردوو دەستدا: ئەمە بەهۆی ئەوەوەیە کە شەقبوونەوەکە ڕێگری لە خوێنبەرەکانی دەست دەکات.
• • دەنگی نامۆ لە دڵدا (murmur): ئەمە بەهۆی تێکچوونی ڕێڕەوی خوێنەوە ڕوودەدات.

هۆکارەکان

• هۆکارە سەرەکییەکان:
• • بەرزی پەستانی خوێن (Hypertension): پەستانی خوێنی بەرز دەتوانێت دیواری ئائورتا لاواز بکات و ئەگەری شەقبوونەوە زیاد بکات. پەستانی بەرز هێزێکی زۆر دەخاتە سەر دیواری خوێنبەرەکان و بە تێپەڕبوونی کات دەبێتە هۆی زیان گەیاندن بە دیواری ئائورتا.
• • نەخۆشی بۆماوەیی شانەی بەستەر (Genetic connective tissue disorders): نەخۆشییەکانی وەک مارفان سیندرۆم و ئێهلەرز-دانلۆس سیندرۆم دەبنە هۆی لاوازبوونی دیواری ئائورتا. ئەم نەخۆشییانە کاریگەری لەسەر پێکهاتەی کۆلاجین دەبێت کە پێکهاتەیەکی سەرەکییە لە شانەی بەستەردا.
• • دووچاری ڕووداوی فیزیکی بوون (Trauma): برینداربوونی توند لە سنگدا، وەک ڕووداوی ئۆتۆمبێل، دەتوانێت ببێتە هۆی شەقبوونەوەی ئائورتا.
• هۆکارە یارمەتیدەرەکان:
• • دووگیانی: دووگیانی دەتوانێت پەستانی خوێن بەرز بکاتەوە و هۆڕمۆنەکان دەتوانن دیواری ئائورتا لاواز بکەن.
• • بەکارهێنانی ماددە هۆشبەرەکان: بەکارهێنانی کۆکاین و ماددە هۆشبەرەکانی تر دەتوانێت پەستانی خوێن بەرز بکاتەوە و مەترسی شەقبوونەوە زیاد بکات.
• • هەندێک نەخۆشی دڵ: نەخۆشییەکانی وەک دوو لاکردنەوەی دەریچەی ئائورتا (bicuspid aortic valve) و تەسکی ئائورتا (aortic coarctation) دەتوانن مەترسی شەقبوونەوە زیاد بکەن.

چارەسەرەکان

• چارەسەرکردنی شەقبوونەوەی ئائورتا بەپێی جۆری شەقبوونەوەکە و شوێنەکەی و باری تەندروستی نەخۆشەکە دەگۆڕێت. ئامانجی سەرەکی چارەسەرکردن ڕێگرتنە لە تەقینی ئائورتا و ڕێگرتنە لە ئاڵۆزییەکانی تر. چارەسەرکردن بە شێوەیەکی گشتی ئەم ڕێگایانە لەخۆدەگرێت:
• 1. **دەرمان:** دەرمانەکان بەکاردەهێنرێن بۆ کۆنتڕۆڵکردنی پەستانی خوێن و کەمکردنەوەی سترێس لەسەر دیواری ئائورتا. ئەم دەرمانانە بریتین لە:
• * **بێتا بلۆکەرەکان:** ئەم دەرمانانە لێدانی دڵ هێواش دەکەنەوە و پەستانی خوێن دادەبەزێنن.
• * **ڤاسۆدیلەیتەرەکان:** ئەم دەرمانانە خوێنبەرەکان فراوان دەکەن و پەستانی خوێن دادەبەزێنن.
• * **ئەیسی ئینهیبیتەرەکان:** ئەم دەرمانانە یارمەتی دەرکردنی ئاو و خوێ دەدەن لە لەشدا و پەستانی خوێن دادەبەزێنن.
• 2. **نەشتەرگەری:** نەشتەرگەری پێویستە بۆ چارەسەرکردنی شەقبوونەوەی جۆری A و هەندێک لە شەقبوونەوەکانی جۆری B. لە نەشتەرگەریدا، بەشی زیانلێکەوتووی ئائورتا دەردەهێنرێت و بە پارچەیەک دەستکرد (گرافت) دەگۆڕدرێت. هەروەها، ڕەنگە پێویست بێت چاککردنەوەی دەریچەی ئائورتا ئەگەر زیانی پێگەیشتبێت.
• 3. **چارەسەری ئەندۆڤاسکۆلەر (EVAR):** ئەم ڕێگایە بریتیدە لە چاندنی

پێشگری

• ڕێگرتنی سەرەتایی:
• • کۆنتڕۆڵکردنی پەستانی خوێن: بە وەرگرتنی دەرمان و گۆڕینی شێوازی ژیان.
• • وازهێنان لە جگەرەکێشان: جگەرەکێشان زیان بە خوێنبەرەکان دەگەیەنێت.
• • پشکنینی بۆماوەیی: ئەگەر مێژووی نەخۆشی بۆماوەییت هەبێت، پشکنین بکە بۆ زانینی مەترسییەکان.
• • خۆراکێکی تەندروست: خواردنی خۆراکێکی تەندروست و کەم چەوری و خوێ.
• ڕێگرتنی لاوەکی:
• • بەردەوامبوون لەسەر دەرمانەکان: وەرگرتنی دەرمانەکان بە ڕێکوپێکی بۆ کۆنتڕۆڵکردنی پەستانی خوێن و چەوری خوێن.
• • پشکنینی بەردەوام: ئەنجامدانی پشکنینی بەردەوام بۆ چاودێریکردنی ئائورتا و دڵ.
• • گۆڕینی شێوازی ژیان: وەرزشکردن بە ڕێکوپێکی و کەمکردنەوەی سترێس.
• • ئاگاداربوون لە نیشانەکان: زوو ئاگادارکردنەوەی پزیشک ئەگەر نیشانەکانی شەقبوونەوەت هەبوو.

دۆزینەوە

دەستنیشانکردنی شەقبوونەوەی ئائورتا پێویستی بە هەڵسەنگاندنی خێرا و ورد هەیە، چونکە دۆخێکی مەترسیدارە و پێویستی بە چارەسەری بەپەلە هەیە. پڕۆسەی دەستنیشانکردن بە شێوەیەکی گشتی ئەم هەنگاوانە لەخۆدەگرێت: 1. **پشکنینی کلینیکی:** پزیشک سەرەتا پرسیار لەبارەی نیشانەکان و مێژووی تەندروستی نەخۆشەکە دەکات. پشکنینی جەستەیی ئەنجام دەدات بۆ دۆزینەوەی نیشانەکانی وەک جیاوازی پەستانی خوێن لە نێوان هەردوو دەستدا، دەنگی نامۆ لە دڵدا، یان نیشانەکانی جەڵتەی مێشک. 2. **پشکنینی خوێن:** هەندێک پشکنینی خوێن دەکرێت بۆ دەستنیشانکردنی هۆکارەکانی تری ئازاری سنگ وەک جەڵتەی دڵ. هەروەها، پشکنینی خوێن دەکرێت بۆ دۆزینەوەی نیشانەکانی نەخۆشی بۆماوەیی کە دەبنە هۆی لاوازبوونی دیواری ئائورتا. 3. **وێنەگرتن:** وێنەگرتن گرنگترین بەشە لە دەستنیشانکردنی شەقبوونەوەی ئائورتا. ئەم جۆرە وێنانە بەکاردەهێنرێن: * **CT scan (تەصویری مقطعی کمپیوطری):** ئەم پشکنینە وێنەیەکی وردی ئائورتا دەخاتەڕوو و دەتوانێت شەقبوونەوەکە و شوێنەکەی و قەبارەکەی دەستنیشان بکات. * **MRI (تەصویری رەنین مەگنەتیسی):** ئەم پشکنینەش وێنەیەکی وردی ئائورتا دەخاتەڕوو، بەڵام زیاتر بۆ ئەو کەسانە بەکاردێت کە ناتوانن CT scan ئەنجام بدەن. * **Echocardiogram (ئیکۆکاردیۆگرام):** ئەم پشکنینە بە بەکارهێنانی شەپۆلی دەنگی وێنەی دڵ و ئائورتا دەخاتەڕوو. دەتوانێت یارمەتیدەر بێت لە دەستنیشانکردنی شەقبوونەوەی ئائورتا لە بەشی سەرەوەی ئائورتا. * **Transesophageal echocardiogram (TEE):** ئەم جۆرەی ئیکۆکاردیۆگرام لە ڕێگەی سورێنچکەوە ئەنجام دەدرێت و وێنەیەکی وردتری دڵ و ئائورتا دەخاتەڕوو. 4. **ئەنجیۆگرافی:** ئەم پشکنینە بەکاردێت بۆ وێنەگرتنی خوێنبەرەکان بە بەکارهێنانی ڕەنگ و تیشکی ئێکس. دەتوانێت یارمەتیدەر بێت لە دەستنیشانکردنی شەقبوونەوەی ئائورتا و دیاریکردنی شوێنەکەی و قەبارەکەی. پزیشک بە پشتبەستن بە نیشانەکان و ئەنجامەکانی پشکنینەکان، بڕیار دەدات کە چ جۆرە پشکنینێک پێویستە بۆ دەستنیشانکردنی شەقبوونەوەی ئائورتا. زوو دەستنیشانکردن و چارەسەرکردن دەتوانێت ئەنجامەکان بە شێوەیەکی بەرچاو باشتر بکات.

بەڕێوەبردن

بەڕێوەبردنی درێژخایەن و شوێنکەوتنی بەردەوام پێویستە.

هۆکاری مەترسی

• فاکتەرەکانی گۆڕانپەزیر:
• • کۆنتڕۆڵنەکردنی پەستانی خوێن: کۆنتڕۆڵکردنی پەستانی خوێن بە دەرمان و شێوازی ژیان دەتوانێت مەترسی شەقبوونەوە کەم بکاتەوە.
• • وازهێنان لە جگەرەکێشان: جگەرەکێشان دەبێتە هۆی زیان گەیاندن بە دیواری ئائورتا و زیادکردنی مەترسی شەقبوونەوە.
• • ڕێگریکردن لە بەکارهێنانی ماددە هۆشبەرەکان: بەتایبەتی کۆکاین و ئەمفیتامینەکان، کە پەستانی خوێن بەرز دەکەنەوە.
• • کۆنتڕۆڵکردنی چەوری خوێن: بەرزبوونەوەی چەوری خوێن دەبێتە هۆی ڕەقبوونی خوێنبەرەکان و زیادکردنی مەترسی شەقبوونەوە.
• فاکتەرەکانی ناگۆڕانپەزیر:
• • تەمەن: مەترسی شەقبوونەوە لەگەڵ زیادبوونی تەمەندا زیاد دەکات.
• • ڕەگەز: پیاوان زیاتر تووشی شەقبوونەوە دەبن بە بەراورد بە ژنان.
• • نەخۆشی بۆماوەیی: بوونی نەخۆشییەکانی وەک مارفان سیندرۆم و ئێهلەرز-دانلۆس سیندرۆم.
• • بوونی مێژووی شەقبوونەوە لە خێزاندا: ئەگەر کەسێک لە خێزانەکەتدا تووشی شەقبوونەوە بووبێت، ئەوا مەترسی تووشبوونت زیاتر دەبێت.

ئالۆزەکان

• ئاڵۆزییەکانی کورتخایەن:
• • مردن: شەقبوونەوەی ئائورتا دەتوانێت بە خێرایی ببێتە هۆی مردن ئەگەر چارەسەر نەکرێت.
• • جەڵتەی مێشک: ئەگەر شەقبوونەوەکە ڕێگری لە خوێنبەرەکانی مێشک بکات.
• • زیان گەیاندن بە ئەندامەکانی لەش: ئەگەر خوێن نەگاتە ئەندامەکان وەک گورچیلەکان و ڕیخۆڵەکان.
• • کۆبوونەوەی خوێن لە دەوری دڵ (Cardiac tamponade): ئەمە ڕوودەدات ئەگەر خوێن بچێتە ناو پەردەی دەوری دڵ و فشار بخاتە سەر دڵ.
• ئاڵۆزییەکانی درێژخایەن:
• • گەورەبوونی ئائورتا (Aortic aneurysm): دوای شەقبوونەوە، ئائورتا دەتوانێت گەورە ببێت و مەترسی شەقبوونەوەی دووبارە زیاد بکات.
• • کەمبوونەوەی خوێن بۆ قاچەکان (Limb ischemia): ئەگەر خوێن بە ڕێکوپێکی نەگاتە قاچەکان، دەبێتە هۆی ئازار و لەدەستدانی شانەکانی قاچ.
• • تێکچوونی دەریچەی ئائورتا (Aortic valve insufficiency): شەقبوونەوە دەتوانێت ببێتە هۆی تێکچوونی دەریچەی ئائورتا و گەڕانەوەی خوێن بۆ دڵ.
• • ئازاری درێژخایەن: هەندێک کەس دوای چارەسەرکردنی شەقبوونەوە، ئازاری درێژخایەنیان دەبێت.

بەش

تاگ