شکستی دڵی لای ڕاست (Right-Sided Heart Failure)
وەسف
شکستی دڵی لای ڕاست حاڵەتێکە کە تێیدا لای ڕاستی دڵ (ژوورەکەی ڕاست و گوێچکەی ڕاست) ناتوانێت بە شێوەیەکی کاریگەر خوێن پاڵ بنێت بۆ سییەکان. ئەمەش دەبێتە هۆی ئەوەی کە خوێن لەناو دەمارەکاندا کۆببێتەوە، ئەمەش دەبێتە هۆی دروستبوونی ئاوسان لە بەشەکانی تری لەشدا، بەتایبەتی لە قاچەکان و پاژنەکان و گەدەدا. دڵ بە شێوەیەکی ئاسایی وەک پاڵێوراوێک کار دەکات، لای ڕاستی دڵ خوێن لە لەشەوە وەردەگرێت و پاڵی دەنێت بۆ سییەکان بۆ ئەوەی ئۆکسجینی تێدا زیاد بکرێت. لای چەپی دڵ خوێنە ئۆکسجیندارەکە لە سییەکانەوە وەردەگرێت و پاڵی دەنێت بۆ سەرجەم بەشەکانی تری لەش. کاتێک لای ڕاستی دڵ لاواز دەبێت، ناتوانێت بە باشی خوێن پاڵ بنێت، ئەمەش دەبێتە هۆی کۆبوونەوەی خوێن لەناو دەمارەکاندا. شکستی دڵی لای ڕاست دەتوانێت بەهۆی چەندین هۆکارەوە دروست ببێت، بەڵام زۆرجار ئەنجامی شکستی دڵی لای چەپە. کاتێک لای چەپی دڵ ناتوانێت بە باشی کار بکات، پەستان لەناو خوێنبەرەکانی سییەکاندا بەرز دەبێتەوە (فشارى خوێنى سییەکان)، ئەمەش دەبێتە هۆی ئەوەی کە لای ڕاستی دڵ زیاتر کار بکات بۆ پاڵنانی خوێن بۆ سییەکان. بە تێپەڕبوونی کات، ئەم کارکردنە زیادە دەبێتە هۆی ئەوەی کە لای ڕاستی دڵ لاواز ببێت و نەتوانێت بە شێوەیەکی کاریگەر خوێن پاڵ بنێت. هۆکارەکانی تری شکستی دڵی لای ڕاست بریتین لە نەخۆشییەکانی سییەکان، وەک نەخۆشی درێژخایەنی سییەکان (COPD) و فیبری سییەکان، هەروەها کێشەکانی دڵ، وەک تێکچوونی دەریچەکانی دڵ و نەخۆشی دڵە ڕەپەکان. ڕێژەی بڵاوبوونەوەی شکستی دڵی لای ڕاست بە تەواوی دیار نییە، چونکە زۆرجار لەگەڵ شکستی دڵی لای چەپدا ڕوودەدات. بەڵام، مەزەندە دەکرێت کە نزیکەی یەک لەسەر سێی ئەو کەسانەی کە شکستی دڵیان هەیە، شکستی دڵی لای ڕاستیان هەیە. گرنگی ئەم نەخۆشییە لەوەدایە کە دەتوانێت کاریگەرییەکی زۆری لەسەر کوالێتی ژیانی کەسەکە هەبێت. ئاوسان و ماندوێتی و هەناسەتەنگی دەتوانن چالاکییە ڕۆژانەییەکان قورس بکەن و پێویستی بە چاودێری پزیشکی بەردەوام هەبێت. هەروەها، شکستی دڵی لای ڕاست دەتوانێت ببێتە هۆی ئاڵۆزیی مەترسیدار، وەک تێکچوونی گورچیلەکان و جگەر و هەروەها زیادبوونی مەترسی مردن. بۆیە، زۆر گرنگە کە زوو دەستنیشان بکرێت و چارەسەر بکرێت بۆ ئەوەی نیشانەکان کۆنتڕۆڵ بکرێن و ڕێگری بکرێت لە ئاڵۆزییەکان.
نیشانەکان
- نیشانە سەرەتاییەکان:
- • ئاوسانی قاچەکان و پاژنەکان (ئاوسانی پەریفیری): ئەمە بەهۆی کۆبوونەوەی شلەمەنییە لە لەشدا بەهۆی ئەوەی کە دڵ ناتوانێت بە باشی خوێن پاڵ بنێت.
- • ماندوێتی: دڵ ناتوانێت بەشی پێویست خوێن پاڵ بنێت بۆ ئەوەی وزە بۆ لەش دابین بکات.
- • هەناسەتەنگی لە کاتی چالاکیدا: دڵ ناتوانێت بە خێرایی پێویست خوێن پاڵ بنێت بۆ ئەوەی پێداویستییەکانی ئۆکسجینی لەش دابین بکات لە کاتی چالاکیدا.
- • زیادبوونی کێش: بەهۆی کۆبوونەوەی شلەمەنییە لە لەشدا.
- • میزکردنی زۆر بە شەودا (Nokturia): کاتێک کەسەکە پاڵ دەکەوێت، شلەمەنییە کۆبووەکان دەچنە ناو خوێنبەرەکانەوە و گورچیلەکان زیاتر کار دەکەن بۆ ئەوەی دەریان بکەن.
- نیشانە پێشکەوتووەکان:
- • ئاوسانی گەدە (ئاسایتس): کۆبوونەوەی شلەمەنییە لەناو بۆشایی گەدەدا.
- • ئازاری لای ڕاستی سەرەوەی گەدە: بەهۆی گەورەبوونی جگەرەوە.
- • لەدەستدانی ئیشتها: بەهۆی ئاوسانی گەدە و هەستکردن بە تێری.
- • دڵەکوتێ: هەستکردن بە لێدانی دڵ بە شێوەیەکی نائاسایی.
- • سەرگێژخواردن یان بورانەوە: بەهۆی کەمبوونەوەی خوێن کە دەگات بە مێشک.
هۆکارەکان
- هۆکارە سەرەکییەکان:
- • شکستی دڵی لای چەپ: ئەمە باوترین هۆکارە. کاتێک لای چەپی دڵ ناتوانێت بە باشی کار بکات، پەستان لەناو خوێنبەرەکانی سییەکاندا بەرز دەبێتەوە (فشارى خوێنى سییەکان)، ئەمەش دەبێتە هۆی ئەوەی کە لای ڕاستی دڵ زیاتر کار بکات و بە تێپەڕبوونی کات لاواز ببێت.
- • نەخۆشییەکانی سییەکان: نەخۆشییەکانی وەک نەخۆشی درێژخایەنی سییەکان (COPD)، فیبری سییەکان، و فشارى خوێنى سییەکان دەتوانن پەستان لەناو خوێنبەرەکانی سییەکاندا زیاد بکەن و ببنە هۆی شکستی دڵی لای ڕاست.
- • تێکچوونی دەریچەکانی دڵ: کێشە لە دەریچەی سێیەمی دڵ (دەریچەی تریکۆسپید) یان دەریچەی سییەکان دەتوانێت ببێتە هۆی ئەوەی کە لای ڕاستی دڵ زیاتر کار بکات و بە تێپەڕبوونی کات لاواز ببێت.
- هۆکارە یارمەتیدەرەکان:
- • نەخۆشی دڵە ڕەپەکان (کاردیۆمایۆپاتی): ئەم نەخۆشییانە دەبنە هۆی ئەوەی کە ماسولکەکانی دڵ ئەستوور یان ڕەق ببن، ئەمەش دەبێتە هۆی ئەوەی کە دڵ نەتوانێت بە باشی خوێن پاڵ بنێت.
- • نەخۆشی دڵە ڕەپەکان (کاردیۆمایۆپاتی): ئەم نەخۆشییانە دەبنە هۆی ئەوەی کە ماسولکەکانی دڵ ئەستوور یان ڕەق ببن، ئەمەش دەبێتە هۆی ئەوەی کە دڵ نەتوانێت بە باشی خوێن پاڵ بنێت.
- • نەخۆشییەکانی دڵە ڕەپەکان (کاردیۆمایۆپاتی): ئەم نەخۆشییانە دەبنە هۆی ئەوەی کە ماسولکەکانی دڵ ئەستوور یان ڕەق ببن، ئەمەش دەبێتە هۆی ئەوەی کە دڵ نەتوانێت بە باشی خوێن پاڵ بنێت.
چارەسەرەکان
- چارەسەری شکستی دڵی لای ڕاست ئامانجی کەمکردنەوەی نیشانەکان و باشترکردنی کوالێتی ژیانی نەخۆشەکە و ڕێگریکردنە لە ئاڵۆزییەکان. چارەسەرەکە بە شێوەیەکی گشتی بریتییە لە دەرمان و گۆڕینی شێوازی ژیان و لە هەندێک حاڵەتدا نەشتەرگەری.
- دەرمانەکان ڕۆڵێکی سەرەکی دەگێڕن لە چارەسەری شکستی دڵی لای ڕاست. دەرمانی میزکەرەوەکان (Diuretics) یارمەتی لەش دەدەن بۆ ئەوەی شلەمەنی زیادە دەربکات، ئەمەش ئاوسان کەم دەکاتەوە و هەناسەتەنگی باشتر دەکات. دەرمانی (ACE inhibitors) و (ARBs) و (Beta-blockers) دەتوانن یارمەتی دڵ بدەن بۆ ئەوەی باشتر کار بکات و فشاری خوێن دابەزێنن. هەروەها، دەرمانی تایبەت بە فشارى خوێنى سییەکان (Pulmonary Hypertension) وەک (endothelin receptor antagonists) و (phosphodiesterase-5 inhibitors) دەتوانن یارمەتی دابەزاندنی پەستانی خوێن لەناو خوێنبەرەکانی سییەکاندا بدەن. دەرمانی (Digoxin) دەتوانێت یارمەتی بەهێزکردنی لێدانی دڵ بدات.
- لە هەندێک حاڵەتدا، نەشتەرگەری پێویست دەبێت بۆ چارەسەرکردنی هۆکاری سەرەکی شکستی دڵی لای ڕاست. بۆ نموونە، ئەگەر تێکچوونێک لە دەریچەکانی دڵدا هەبێت، نەشتەرگەری چاککردنەوە یان گۆڕینی
پێشگری
- ڕێگرتنی سەرەتایی:
- • کۆنتڕۆڵکردنی فشاری خوێن: بە دەرمان و گۆڕینی شێوازی ژیان.
- • پاراستنی کێشی تەندروست: بە ڕێگەی خۆراک و وەرزش.
- • وازهێنان لە جگەرەکێشان: بۆ پاراستنی خوێنبەرەکان.
- • کۆنتڕۆڵکردنی نەخۆشی شەکرە: بە دەرمان و گۆڕینی شێوازی ژیان.
- ڕێگرتنی لاوەکی:
- • وەرگرتنی دەرمانەکان بە شێوەیەکی ڕێک: بۆ کۆنتڕۆڵکردنی نیشانەکان و ڕێگریکردن لە ئاڵۆزییەکان.
- • بەشداریکردن لە بەرنامەکانی چاکبوونەوەی دڵ: بۆ فێربوونی چۆنیەتی بەڕێوەبردنی نەخۆشییەکە.
- • پشکنینی بەردەوام لەلایەن پزیشکەوە: بۆ چاودێریکردنی دۆخی تەندروستی و گۆڕینی چارەسەر ئەگەر پێویست بوو.
- • گۆڕینی شێوازی ژیان: وەک کەمکردنەوەی خوێ لە خۆراکدا و وەرزشکردن بە ڕێنمایی پزیشک.
دۆزینەوە
دەستنیشانکردنی شکستی دڵی لای ڕاست پێویستی بە هەڵسەنگاندنی وردی نیشانەکان و مێژووی پزیشکی نەخۆشەکە هەیە، هەروەها ئەنجامدانی چەند پشکنینێکی تاقیگەیی و وێنەیی. سەرەتا، پزیشک پشکنینی جەستەیی بۆ نەخۆشەکە دەکات، لەوانە گوێگرتن لە دڵ و سییەکان بۆ دۆزینەوەی هەر دەنگێکی نائاسایی، هەروەها پشکنینی قاچەکان و پاژنەکان و گەدە بۆ دۆزینەوەی ئاوسان. پزیشک هەروەها فشاری خوێنی نەخۆشەکە دەپێوێت و پرسیار لەبارەی نیشانەکانی وەک ماندوێتی و هەناسەتەنگی و دڵەکوتێ دەکات. پاشان، چەند پشکنینێکی تاقیگەیی ئەنجام دەدرێن بۆ هەڵسەنگاندنی کارکردنی دڵ و گورچیلەکان و جگەر. ئەم پشکنینانە بریتین لە پشکنینی خوێن بۆ دیاریکردنی ئاستی (BNP) و (NT-proBNP)، کە ماددەیەک دەردەدرێت لەلایەن دڵەوە کاتێک فشار لەسەری زیاد دەکات. هەروەها پشکنینی خوێن بۆ دیاریکردنی ئاستی ئەلیکترۆلیتەکان و کریاتینین و ئەنزیمەکانی جگەر ئەنجام دەدرێت. وێنەگرتنی دڵ بەهۆی تیشکی ئێکس (X-ray) دەتوانێت قەبارەی دڵ و بوونی شلەمەنی لەناو سییەکاندا دەستنیشان بکات. هەروەها، ئەکۆکاردیۆگرافی (Echocardiography) پشکنینێکی گرنگە بۆ دەستنیشانکردنی شکستی دڵی لای ڕاست، چونکە دەتوانێت وێنەیەکی ڕوونی دڵ و دەریچەکانی دڵ و توانای پاڵنانی خوێن نیشان بدات. لە ڕێگەی ئەکۆکاردیۆگرافییەوە دەتوانرێت پەستانی خوێن لەناو خوێنبەرەکانی سییەکاندا بپێورێت. لە هەندێک حاڵەتدا، پێویستە پشکنینی تایبەتی وەک کاتێتەریزاسیۆنی دڵ (Cardiac Catheterization) ئەنجام بدرێت بۆ پێوانی ڕاستەوخۆی پەستانی خوێن لەناو دڵ و خوێنبەرەکانی سییەکاندا. هەروەها، (MRI)ی دڵ دەتوانێت زانیاری زیاتر دەربارەی پێکهاتەی دڵ و کارکردنی دڵ بدات. بە پشتبەستن بە ئەنجامی ئەم پشکنینانە، پزیشک دەتوانێت دەستنیشانکردنێکی ورد بۆ شکستی دڵی لای ڕاست دابنێت و پلانێکی چارەسەری گونجاو دابڕێژێت.
بەڕێوەبردن
بەڕێوەبردنی درێژخایەن و شوێنکەوتنی بەردەوام پێویستە.
هۆکاری مەترسی
- فاکتەرەکانی گۆڕانپەزیر:
- • فشاری خوێنی بەرز: فشاری خوێنی بەرز دەبێتە هۆی ئەوەی کە دڵ زیاتر کار بکات و بە تێپەڕبوونی کات لاواز ببێت.
- • قەڵەوی: قەڵەوی دەبێتە هۆی ئەوەی کە دڵ زیاتر کار بکات و مەترسی تووشبوون بە نەخۆشییەکانی دڵ زیاد دەکات.
- • جگەرەکێشان: جگەرەکێشان زیان بە خوێنبەرەکان دەگەیەنێت و مەترسی تووشبوون بە نەخۆشییەکانی دڵ زیاد دەکات.
- • نەخۆشی شەکرە: نەخۆشی شەکرە زیان بە خوێنبەرەکان دەگەیەنێت و مەترسی تووشبوون بە نەخۆشییەکانی دڵ زیاد دەکات.
- فاکتەرەکانی ناگۆڕانپەزیر:
- • تەمەن: مەترسی تووشبوون بە شکستی دڵ لەگەڵ زیادبوونی تەمەندا زیاد دەکات.
- • ڕەگەز: پیاوان زیاتر لە ژنان مەترسی تووشبوونیان بە شکستی دڵ هەیە.
- • مێژووی خێزانی: ئەگەر کەسێک لە خێزانەکەتدا شکستی دڵی هەبووبێت، ئەوا مەترسی تووشبوونی تۆش زیاد دەکات.
- • نەخۆشی دڵە ڕەپەکان (کاردیۆمایۆپاتی): هەندێک جۆری کاردیۆمایۆپاتی بۆماوەیین.
ئالۆزەکان
- ئاڵۆزییەکانی کورتخایەن:
- • تێکچوونی گورچیلەکان: بەهۆی کەمبوونەوەی خوێن کە دەگات بە گورچیلەکان.
- • تێکچوونی جگەر: بەهۆی کۆبوونەوەی خوێن لەناو جگەردا.
- • هەناسەتەنگی توند: پێویستی بە چاودێری پزیشکی خێرا هەیە.
- • دابەزینی فشاری خوێن: دەتوانێت ببێتە هۆی سەرگێژخواردن و بورانەوە.
- ئاڵۆزییەکانی درێژخایەن:
- • کاردیۆمایۆپاتی: گۆڕانکاری لە شێوە و قەبارەی دڵدا.
- • تێکچوونی سییەکان: بەهۆی پەستانی بەرز لەناو خوێنبەرەکانی سییەکاندا.
- • دابەزینی کوالێتی ژیان: بەهۆی نیشانەکانی نەخۆشییەکە.
- • زیادبوونی مەترسی مردن: بەتایبەتی ئەگەر چارەسەر نەکرێت.