شکستی دڵی لای چەپ (Left-Sided Heart Failure)

وەسف

شکستی دڵی لای چەپ حاڵەتێکە کە ماسولکەکانی دڵی لای چەپ ناتوانن بە شێوەیەکی کاریگەر خوێن پاڵ بنێن بۆ ناو لەش. دڵ لە دوو بەشی سەرەکی پێکدێت، لای ڕاست و لای چەپ. لای چەپ بەرپرسە لە وەرگرتنی خوێنی پاککراوە لە سییەکان و پاڵنانی بۆ ناو لەش لە ڕێگەی دەمارە گەورەکانەوە (ئەورتا). کاتێک دڵی لای چەپ تووشی شکست دێت، ئەم پرۆسەیە بە دروستی بەڕێوە ناچێت، ئەمەش دەبێتە هۆی کۆبوونەوەی خوێن لە سییەکاندا و کەمبوونەوەی خوێن کە دەگات بە ئەندامەکانی لەش. ئەم حاڵەتە دەتوانێت بە هۆی چەندین هۆکارەوە دروست ببێت، لەوانە نەخۆشییەکانی دەمارەکانی خوێنبەر (CAD)، بەرزی فشاری خوێن (Hypertension)، نەخۆشییەکانی ماسولکەی دڵ (Cardiomyopathy)، و کێشە لە دەریچەکانی دڵ (Valvular heart disease). کاتێک ئەم حاڵەتانە زیان بە دڵ دەگەیەنن، دڵ ناچار دەبێت زیاتر کار بکات بۆ پاڵنانی خوێن، ئەمەش دەبێتە هۆی لاوازبوونی ماسولکەکانی دڵ و لە کۆتاییدا شکستی دڵ. شکستی دڵی لای چەپ حاڵەتێکی باوە، بە تایبەتی لە کەسانی بەتەمەن. مەزەندە دەکرێت کە نزیکەی 1-2% ی دانیشتوانی وڵاتە پێشکەوتووەکان تووشی ئەم حاڵەتە بوون. گرنگی ئەم نەخۆشییە لەوەدایە کە دەتوانێت کاریگەرییەکی زۆر خراپی هەبێت لەسەر کوالێتی ژیانی کەسەکە و دەبێتە هۆی چەندین ئاڵۆزی مەترسیدار، لەوانە کۆبوونەوەی شلەمەنی لە سییەکاندا (Pulmonary edema)، تێکچوونی گورچیلەکان، و مردنی لەناکاو. زوو دەستنیشانکردن و چارەسەرکردن دەتوانێت یارمەتیدەر بێت لە کەمکردنەوەی نیشانەکان و باشترکردنی ئەنجامەکان. جۆرەکانی شکستی دڵی لای چەپ بریتین لە: شکستی دڵی سیستۆلی (Systolic heart failure)، کە دڵ ناتوانێت بە تەواوی گرژ ببێت و خوێن پاڵ بنێت، و شکستی دڵی دیاستۆلی (Diastolic heart failure)، کە دڵ ناتوانێت بە تەواوی خاو ببێتەوە و خوێن وەربگرێت. هەردوو جۆرەکە دەتوانن ببنە هۆی نیشانە جیاوازەکان و پێویستیان بە چارەسەری جیاواز هەیە. بۆیە گرنگە پشکنینی ورد بکرێت بۆ دیاریکردنی جۆری شکستی دڵ و دەستنیشانکردنی هۆکارە سەرەکییەکەی.

نیشانەکان

• نیشانە سەرەتاییەکان:
• • هەناسەتەنگی لە کاتی چالاکیدا (Dyspnea on exertion): هەناسەتەنگی لە کاتی هەوڵدانی جەستەییدا، وەک ڕۆیشتن یان سەرکەوتن بە پەیژەدا.
• • ماندوێتی (Fatigue): هەستکردن بە ماندوێتی و بێهێزی بە شێوەیەکی بەردەوام.
• • کۆکەی وشک (Dry cough): کۆکەیەک کە بەرهەمی بەڵغەمی نییە.
• • خێرا لێدانی دڵ (Tachycardia): لێدانی دڵ خێراتر لە ئاسایی.
• • ئاوسانی پاژنەکان و قاچەکان (Ankle and leg swelling): کۆبوونەوەی شلەمەنی لە بەشی خوارەوەی لەشدا.
• نیشانە پێشکەوتووەکان:
• • هەناسەتەنگی لە کاتی پاڵکەوتندا (Orthopnea): هەناسەتەنگی کاتێک کەسەکە پاڵ دەکەوێت، ئەمەش وا دەکات پێویست بکات بە سەرینێکی بەرز بخەوێت یان دانیشێت.
• • شەوانە هەناسەتەنگی لەناکاو (Paroxysmal nocturnal dyspnea): هەناسەتەنگی توند و لەناکاو کە لە شەودا ڕوودەدات و کەسەکە لە خەو هەڵدەستێنێت.
• • زیادبوونی کێش بە خێرایی (Rapid weight gain): بەهۆی کۆبوونەوەی شلەمەنی لە لەشدا.
• • ئارەقکردنەوەی زۆر (Excessive sweating): ئارەقکردنەوەی زۆر بەبێ هۆکارێکی دیار.
• • سەرگێژخواردن و بورانەوە (Dizziness and fainting): بەهۆی کەمبوونەوەی خوێن کە دەگات بە مێشک.

هۆکارەکان

• هۆکارە سەرەکییەکان:
• • نەخۆشییەکانی دەمارەکانی خوێنبەر (Coronary Artery Disease - CAD): ئەم نەخۆشییە دەبێتە هۆی تەسکبوونەوەی دەمارەکانی خوێنبەر کە خوێن بۆ دڵ دەبات، ئەمەش دەبێتە هۆی کەمبوونەوەی ئۆکسجین کە دەگات بە ماسولکەکانی دڵ و دەبێتە هۆی لاوازبوونیان.
• • بەرزی فشاری خوێن (Hypertension): فشاری خوێنی بەرز دەبێتە هۆی ئەوەی دڵ زیاتر کار بکات بۆ پاڵنانی خوێن، ئەمەش دەبێتە هۆی ئەستووربوونی ماسولکەکانی دڵ (Hypertrophy) و لە کۆتاییدا شکستی دڵ.
• • نەخۆشییەکانی ماسولکەی دڵ (Cardiomyopathy): ئەم نەخۆشییە دەبێتە هۆی زیانگەیاندن بە ماسولکەکانی دڵ، ئەمەش کاریگەری دەبێت لەسەر توانای دڵ بۆ پاڵنانی خوێن.
• هۆکارە یارمەتیدەرەکان:
• • شەکرە (Diabetes)
• • قەڵەوی (Obesity)
• • بەکارهێنانی ماددە هۆشبەرەکان وەک کۆکاین (Drug abuse)

چارەسەرەکان

• چارەسەری شکستی دڵی لای چەپ ئامانجی کەمکردنەوەی نیشانەکان، باشترکردنی کوالێتی ژیان، و درێژکردنەوەی تەمەنی نەخۆشەکەیە. چارەسەرەکە بریتییە لە بەکارهێنانی دەرمان، گۆڕینی شێوازی ژیان، و لە هەندێک حاڵەتدا نەشتەرگەری.
• دەرمانەکان ڕۆڵێکی سەرەکی دەگێڕن لە چارەسەری شکستی دڵدا. چەند جۆرێکی جیاوازی دەرمان بەکاردەهێنرێن، لەوانە:
• * **(ACE inhibitors) و (ARBs):** ئەم دەرمانانە یارمەتیدەرن لە فراوانکردنی دەمارەکانی خوێنبەر و کەمکردنەوەی فشاری خوێن، ئەمەش یارمەتیدەرە لە کەمکردنەوەی فشاری سەر دڵ.
• * **(Beta-blockers):** ئەم دەرمانانە یارمەتیدەرن لە هێواشکردنەوەی لێدانی دڵ و کەمکردنەوەی فشاری خوێن، ئەمەش یارمەتیدەرە لە باشترکردنی کارکردنی دڵ.
• * **(Diuretics):** ئەم دەرمانانە یارمەتیدەرن لە لابردنی شلەمەنی زیادە لە لەشدا، ئەمەش یارمەتیدەرە لە کەمکردنەوەی هەناسەتەنگی و ئاوسان.
• * **(Digoxin):** ئەم دەرمانە یارمەتیدەرە لە بەهێزکردنی لێدانی دڵ و باشترکردنی توانای پاڵنانی خوێنی دڵ.
• * **(Aldosterone antagonists):** ئەم دەرمانانە یارمەتیدەرن لە پاراستنی دڵ و گورچیلەکان لە زیان.
• * **(ARNI - Angiotensin Receptor-Neprilysin Inhibitor):** ئەم دەرمانە جۆرێکی نوێیە لە دەرمان کە یارمەتیدەرە لە کەمکردنەوەی نیشانەکان و باشترکردنی ئەنجامەکان لە نەخۆشانی شکستی دڵدا.
• نەشت

پێشگری

• ڕێگرتنی سەرەتایی:
• • کۆنتڕۆڵکردنی فشاری خوێن (Controlling blood pressure): بە پەیڕەوکردنی ژەمێکی تەندروست و وەرزشکردن و بەکارهێنانی دەرمان ئەگەر پێویست بوو.
• • کۆنتڕۆڵکردنی کۆلیسترۆڵ (Controlling cholesterol): بە پەیڕەوکردنی ژەمێکی تەندروست و بەکارهێنانی دەرمان ئەگەر پێویست بوو.
• • وازهێنان لە جگەرەکێشان (Quitting smoking): جگەرەکێشان زیان بە دڵ دەگەیەنێت و مەترسیی تووشبوون بە شکستی دڵ زیاد دەکات.
• • پاراستنی کێشێکی تەندروست (Maintaining a healthy weight): قەڵەوی مەترسیی تووشبوون بە شکستی دڵ زیاد دەکات.
• ڕێگرتنی لاوەکی:
• • بەردەوامبوون لەسەر دەرمانەکان (Adhering to medications): وەرگرتنی دەرمانەکان بە شێوەیەکی ڕێک و پێک وەک ئەوەی پزیشک دیاری کردووە.
• • بەشداریکردن لە بەرنامەکانی چاکبوونەوەی دڵ (Participating in cardiac rehabilitation programs): ئەم بەرنامانە یارمەتیدەرن لە باشترکردنی تەندروستی دڵ و کەمکردنەوەی مەترسیی ئاڵۆزییەکان.
• • چاودێریکردنی نیشانەکان (Monitoring symptoms): ئاگاداربوون لە نیشانەکان و ڕاپۆرتکردنی هەر گۆڕانکارییەک بۆ پزیشک.
• • پشکنینی بەردەوام (Regular check-ups): سەردانی پزیشک بە شێوەیەکی ڕێک و پێک بۆ پشکنین و دڵنیابوون لەوەی کە چارەسەرەکە بە دروستی کار دەکات.

دۆزینەوە

دەستنیشانکردنی شکستی دڵی لای چەپ بریتییە لە چەند هەنگاوێک کە پێکدێن لە پشکنینی جەستەیی، پشکنینی تاقیگەیی، وێنەگرتن، و پشکنینی تایبەت. لە سەرەتادا، پزیشک مێژووی تەندروستی نەخۆشەکە وەردەگرێت و پرسیار لە نیشانەکانی دەکات، وەک هەناسەتەنگی، ماندوێتی، ئاوسان، و کۆکە. پاشان پشکنینی جەستەیی ئەنجام دەدات بۆ پشکنینی دڵ و سییەکان، هەروەها پشکنینی ئاوسانی قاچەکان و پاژنەکان. لە کاتی پشکنینی دڵدا، پزیشک گوێ دەگرێت بۆ دەنگی دڵ بۆ دۆزینەوەی هەر دەنگێکی نائاسایی، وەک دەنگی زیادە (murmurs) یان دەنگی سێیەم (S3 gallop)، کە دەتوانن نیشانەی شکستی دڵ بن. هەروەها پشکنینی سییەکان دەکات بۆ دۆزینەوەی دەنگی تەڕبوون (crackles)، کە نیشانەی کۆبوونەوەی شلەمەنییە لە سییەکاندا. پشکنینی تاقیگەیی بریتییە لە پشکنینی خوێن و میز. پشکنینی خوێن دەتوانێت یارمەتیدەر بێت لە دیاریکردنی هۆکارەکانی شکستی دڵ، وەک نەخۆشییەکانی دەمارەکانی خوێنبەر، شەکرە، و نەخۆشییەکانی گورچیلە. هەروەها پشکنینی خوێن دەتوانێت ئاستی هۆرمۆنێک دیاری بکات کە پێی دەوترێت (BNP - Brain Natriuretic Peptide)، کە لەلایەن دڵەوە دەردەدرێت کاتێک دڵ فشاری لەسەرە. ئاستی بەرزی (BNP) دەتوانێت نیشانەی شکستی دڵ بێت. پشکنینی میزیش ئەنجام دەدرێت بۆ پشکنینی کارکردنی گورچیلەکان و دۆزینەوەی هەر کێشەیەکی تر. وێنەگرتن بریتییە لە ئەنجامدانی تیشکی سینیی سنگ (Chest X-ray) بۆ پشکنینی قەبارەی دڵ و دۆزینەوەی هەر کۆبوونەوەیەکی شلەمەنی لە سییەکاندا. هەروەها ئەنجامدانی (Echocardiogram) کە سۆنارێکی دڵە، ئەم پشکنینە یارمەتیدەرە لە بینینی ماسولکەکانی دڵ و دەریچەکانی دڵ و دیاریکردنی توانای پاڵنانی خوێنی دڵ (Ejection Fraction). ئەنجامدانی (Electrocardiogram - ECG) یارمەتیدەرە لە دیاریکردنی ناتەواوی لێدانی دڵ (Arrhythmias) و نیشانەکانی نەخۆشییەکانی دەمارەکانی خوێنبەر. پشکنینی تایبەت لەوانەیە ئەنجام بدرێت ئەگەر پێویست بوو، وەک (Cardiac MRI) بۆ وێنەگرتنی وردتری دڵ، یان (Cardiac Catheterization) بۆ پشکنینی دەمارەکانی خوێنبەر و پێوانەکردنی فشار لەناو دڵدا. بە پشتبەستن بە ئەنجامەکانی ئەم پشکنینانە، پزیشک دەتوانێت دەستنیشانی شکستی دڵی لای چەپ بکات و پلانی چارەسەر دابنێت.

بەڕێوەبردن

بەڕێوەبردنی درێژخایەن و شوێنکەوتنی بەردەوام پێویستە.

هۆکاری مەترسی

• فاکتەرەکانی گۆڕانپەزیر:
• • بەرزی فشاری خوێن (Hypertension)
• • بەرزی کۆلیسترۆڵ (High cholesterol)
• • جگەرەکێشان (Smoking)
• • کەمجووڵەیی (Sedentary lifestyle)
• فاکتەرەکانی ناگۆڕانپەزیر:
• • تەمەن (Age): مەترسیی تووشبوون بە شکستی دڵ لەگەڵ زیادبوونی تەمەندا زیاد دەکات.
• • ڕەگەز (Gender): پیاوان زیاتر لە ژنان مەترسیی تووشبوونیان هەیە، بە تایبەتی لە تەمەنێکی کەمتردا.
• • مێژووی خێزانی (Family history): ئەگەر کەسێک لە خێزانەکەت تووشی شکستی دڵ بووبێت، ئەوا مەترسیی تووشبوونی تۆش زیاد دەکات.
• • نەژاد (Race): ئەفریقییە ئەمریکییەکان مەترسیی تووشبوونیان بە شکستی دڵ زیاترە.

ئالۆزەکان

• ئاڵۆزییەکانی کورتخایەن:
• • کۆبوونەوەی شلەمەنی لە سییەکاندا (Pulmonary edema): ئەمە حاڵەتێکی مەترسیدارە کە دەبێتە هۆی هەناسەتەنگی توند و پێویستی بە چارەسەری بەپەلە هەیە.
• • تێکچوونی گورچیلەکان (Kidney dysfunction): شکستی دڵ دەتوانێت کاریگەری هەبێت لەسەر گورچیلەکان و ببێتە هۆی کەمبوونەوەی توانای کارکردنیان.
• • ناتەواوی لێدانی دڵ (Arrhythmias): شکستی دڵ دەتوانێت ببێتە هۆی ناتەواوی لە لێدانی دڵدا، کە دەتوانێت مەترسیدار بێت.
• • دابەزینی فشاری خوێن (Hypotension): دابەزینی فشاری خوێن دەتوانێت ببێتە هۆی سەرگێژخواردن و بورانەوە.
• ئاڵۆزییەکانی درێژخایەن:
• • زیانگەیاندن بە ئەندامەکانی لەش (Organ damage): کەمبوونەوەی خوێن کە دەگات بە ئەندامەکانی لەش دەتوانێت ببێتە هۆی زیانگەیاندن بە ئەندامەکان.
• • لاوازی ماسولکەکان (Muscle weakness): کەمبوونەوەی چالاکی و کەمبوونەوەی خوێن کە دەگات بە ماسولکەکان دەتوانێت ببێتە هۆی لاوازبوونی ماسولکەکان.
• • خەمۆکی و دڵەڕاوکێ (Depression and anxiety): شکستی دڵ دەتوانێت کاریگەری هەبێت لەسەر باری دەروونی کەسەکە و ببێتە هۆی خەمۆکی و دڵەڕاوکێ.
• • مردن (Death): شکستی دڵ دەتوانێت ببێتە هۆی مردن، بە تایبەتی ئەگەر چارەسەر نەکرێت.

بەش

تاگ