شکستی دڵی قەرەباڵغ (Congestive Heart Failure)
وەسف
شکستی دڵی قەرەباڵغ (CHF) حاڵەتێکە کە دڵ ناتوانێت بەشی پێویست خوێن پاڵ بنێت بۆ ئەوەی پێداویستییەکانی لەشی دابین بکات. ئەمەش دەبێتە هۆی ئەوەی کە خوێن لەناو دڵ و سییەکان و ئەندامەکانی تردا کۆببێتەوە، کە دەبێتە هۆی قەرەباڵغی. شکستی دڵی قەرەباڵغ بە واتای ئەوە نییە کە دڵ وەستاوە، بەڵکو بە واتای ئەوەیە کە دڵ بە شێوەیەکی کاریگەر کار ناکات. گەشەکردنی شکستی دڵی قەرەباڵغ زۆرجار بە هێواشی ڕوودەدات، بەهۆی ئەو زیانانەی کە بە درێژایی کات بە دڵ دەگات. چەندین هۆکار هەن کە دەتوانن ببنە هۆی شکستی دڵی قەرەباڵغ، لەوانە نەخۆشییەکانی دەماری خوێنبەر، پەستانی خوێنی بەرز، نەخۆشییەکانی ماسولکەی دڵ (کاردیۆمیۆپاتی)، و کێشەی دڵزایی. کاتێک دڵ لاواز دەبێت یان ڕەق دەبێت، ناتوانێت بە باشی خوێن پاڵ بنێت، ئەمەش دەبێتە هۆی ئەوەی کە خوێن لەناو دڵ و سییەکاندا کۆببێتەوە. شکستی دڵی قەرەباڵغ حاڵەتێکی باوە، بە تایبەتی لەنێو بەساڵاچوواندا. مەزەندە دەکرێت کە نزیکەی 6.2 ملیۆن کەس لە ئەمریکا تووشی شکستی دڵی قەرەباڵغن. ڕێژەی تووشبوون بەم نەخۆشییە لەگەڵ زیادبوونی تەمەن زیاد دەکات، و پیاوان زیاتر لە ژنان تووشی دەبن. هەروەها نەخۆشییەکە کاریگەرییەکی بەرچاوی لەسەر کوالێتی ژیان و تێچووی تەندروستی هەیە. گرنگی شکستی دڵی قەرەباڵغ لەوەدایە کە دەتوانێت ببێتە هۆی چەندین ئاڵۆزیی جددی، لەوانە تێکچوونی گورچیلە، زیانگەیاندن بە جگەر، و مردنی لەناکاو. هەروەها، شکستی دڵی قەرەباڵغ دەتوانێت کاریگەرییەکی زۆری لەسەر کوالێتی ژیانی کەسەکە هەبێت، بەهۆی ئەو نیشانانەی کە دروستی دەکات، وەک هەناسەتەنگی، شەکەتی، و ئاوسانی قاچەکان. بەڵام، بە دەستنیشانکردنی زوو و چارەسەری گونجاو، دەتوانرێت نیشانەکان کۆنتڕۆڵ بکرێن و کوالێتی ژیانی نەخۆشەکە باشتر بکرێت.
نیشانەکان
- نیشانە سەرەتاییەکان:
- • هەناسەتەنگی لە کاتی چالاکیدا: هەناسەتەنگی لە کاتی هەوڵدانی فیزیکی سووکدا یەکێکە لە نیشانە سەرەتاییەکان.
- • شەکەتی و ماندووبوون: هەستکردن بە ماندووبوون و شەکەتی بەبێ هیچ هۆکارێکی دیار.
- • ئاوسانی قاچەکان و پاژنەکان: کۆبوونەوەی شلە لە قاچەکاندا دەبێتە هۆی ئاوسان.
- • زیادبوونی کێش بە خێرایی: بەهۆی کۆبوونەوەی شلە لە لەشدا.
- • کۆکەی وشک بەتایبەتی لە شەودا: کۆکەی بەردەوام کە زۆرتر لە شەودا ڕوودەدات.
- نیشانە پێشکەوتووەکان:
- • هەناسەتەنگی لە کاتی پشوودا: هەناسەتەنگی تەنانەت لە کاتی پشوودانیشدا ڕوودەدات.
- • خێرابوونی لێدانی دڵ: دڵ بە خێرایی و ناتەواوی لێدەدات.
- • ئاوسانی سک: کۆبوونەوەی شلە لە سکدا دەبێتە هۆی ئاوسان.
- • کەمبوونەوەی ئارەزووی خواردن: بەهۆی قەرەباڵغی لە ئەندامەکانی هەرسدا.
- • سەرگێژخواردن و تێکچوونی هۆش: بەهۆی کەمبوونەوەی خوێن بۆ مێشک.
هۆکارەکان
- هۆکارە سەرەکییەکان:
- • نەخۆشییەکانی دەماری خوێنبەر (Coronary Artery Disease): ئەم نەخۆشییە دەبێتە هۆی تەسکبوونەوەی دەمارەکانی خوێنبەر کە خوێن بۆ دڵ دەگەیەنن، ئەمەش دەبێتە هۆی کەمبوونەوەی خوێن بۆ دڵ و لاوازبوونی ماسولکەکانی دڵ.
- • پەستانی خوێنی بەرز (Hypertension): پەستانی خوێنی بەرز دەبێتە هۆی ئەوەی کە دڵ زیاتر کار بکات بۆ پاڵنانی خوێن، ئەمەش بە تێپەڕبوونی کات دەبێتە هۆی ئەستووربوون و ڕەقبوونی ماسولکەکانی دڵ.
- • نەخۆشییەکانی ماسولکەی دڵ (Cardiomyopathy): ئەم نەخۆشییە دەبێتە هۆی گەورەبوون، ئەستووربوون، یان ڕەقبوونی ماسولکەکانی دڵ، ئەمەش کاریگەری لەسەر توانای دڵ بۆ پاڵنانی خوێن دەبێت.
- هۆکارە یارمەتیدەرەکان:
- • شەکرە (Diabetes)
- • قەڵەوی (Obesity)
- • بەکارهێنانی ماددە کحولییەکان و ماددە هۆشبەرەکان (Substance Abuse)
چارەسەرەکان
- چارەسەری شکستی دڵی قەرەباڵغ ئامانجی کەمکردنەوەی نیشانەکان، باشترکردنی کوالێتی ژیان، و درێژکردنەوەی تەمەنی نەخۆشەکەیە. چارەسەرەکە پشت دەبەستێت بە هۆکاری سەرەکی نەخۆشییەکە و قۆناغەکەی. بە شێوەیەکی گشتی، چارەسەرەکە بریتییە لە دەرمان، گۆڕینی شێوازی ژیان، و لە هەندێک حاڵەتدا نەشتەرگەری.
- دەرمانەکان ڕۆڵێکی سەرەکی دەگێڕن لە چارەسەری شکستی دڵی قەرەباڵغ. چەندین جۆری دەرمان بەکاردەهێنرێن بۆ کۆنتڕۆڵکردنی نیشانەکان و باشترکردنی کارکردنی دڵ. (ACE inhibitors) و (ARBs) یارمەتیدەرن بۆ فراوانکردنی دەمارەکانی خوێنبەر و کەمکردنەوەی فشاری خوێن، ئەمەش کارکردنی دڵ ئاسانتر دەکات. (Beta-blockers) یارمەتیدەرن بۆ هێواشکردنەوەی لێدانی دڵ و کەمکردنەوەی فشاری خوێن، ئەمەش یارمەتیدەرە بۆ پاراستنی دڵ لە زیانی زیاتر. (Diuretics) یارمەتیدەرن بۆ لابردنی شلەی زیادە لە لەشدا، ئەمەش هەناسەتەنگی و ئاوسان کەم دەکاتەوە. (Digoxin) یارمەتیدەرە بۆ بەهێزکردنی لێدانی دڵ و کۆنتڕۆڵکردنی لێدانی ناتەواوی دڵ. (Aldosterone antagonists) یارمەتیدەرن بۆ پاراستنی دڵ و گورچیلەکان لە زیان.
- لە هەندێک حاڵەتدا، نەشتەرگەری پێویستە بۆ چارەسەری شکستی دڵی قەرەباڵغ. نەشتەرگەری (bypass) دەتوانێت یارمەتیدەر بێت بۆ باشترکردنی خوێنهێنانی دڵ لەو کەسانەی کە تووشی نەخۆشییەکانی دەماری خوێنبەر بوون. چاککردنەوە یان گۆڕینی دەریچەکانی دڵ دەتوانێت یارمەتیدەر بێت بۆ باشترکردنی کارکردنی دڵ لەو کەسانەی کە کێشەیان لە دەریچەکانی دڵدا هەیە. لە هەندێک حاڵەتی تونددا، ڕەنگە چاندنی دڵ پێویست بێت.
- جگە لە دەرمان و نەشتەرگەری، چەندین ڕێگەی پاڵپشتی هەن کە دەتوانن یارمەتیدەر بن بۆ باشترکردنی کوالێتی ژیانی نەخۆشەکە. ئەم ڕێگایانە بریتین لە چاودێریکردنی کێش و خواردنی خواردنی تەندروست و کەمکردنەوەی خوێ و وەرزشکردن بە ڕێنمایی پزیشک.
- چارەسەری نوێ بۆ شکستی دڵی قەرەباڵغ بەردەوام لە گەشەسەندندایە. هەندێک لەم چارەسەرانە بریتین لە دەرمانە نوێیەکان کە کاریگەری زیاتریان هەیە لەسەر پاراستنی دڵ و باشترکردنی کارکردنی، و ئامێرە نوێیەکان کە یارمەتیدەرن بۆ پاڵنانی خوێن لە دڵەوە.
پێشگری
- ڕێگرتنی سەرەتایی:
- • کۆنتڕۆڵکردنی پەستانی خوێن: بە پارێزکردن و دەرمان.
- • ڕاگرتنی کێشی تەندروست: بە ڕێگەی وەرزش و خۆراکی تەندروست.
- • وازهێنان لە جگەرەکێشان: بە ڕێگەی چارەسەری جۆراوجۆر.
- • سنووردارکردنی بەکارهێنانی ماددە کحولییەکان: بە ڕێگەی هۆشیارکردنەوە.
- ڕێگرتنی لاوەکی:
- • بەردەوامبوون لەسەر دەرمانەکان: بە ڕێنمایی پزیشک.
- • بەدواداچوونی بەردەوام لەگەڵ پزیشک: بۆ چاودێریکردنی دۆخی تەندروستی.
- • ئەنجامدانی پشکنینی بەردەوام: بۆ دەستنیشانکردنی هەر کێشەیەک لە قۆناغی سەرەتاییدا.
- • بەڕێوەبردنی سترێس: بە ڕێگەی وەرزش و چالاکییەکانی تر.
دۆزینەوە
دەستنیشانکردنی شکستی دڵی قەرەباڵغ پشت دەبەستێت بە چەندین هەنگاو، کە بریتین لە پشکنینی جەستەیی، پشکنینی تاقیگەیی، وێنەگرتن، و تاقیکردنەوەی تایبەت. پزیشک سەرەتا مێژووی تەندروستی نەخۆشەکە وەردەگرێت و پرسیار لە نیشانەکانی دەکات. پاشان، پشکنینی جەستەیی ئەنجام دەدات بۆ دۆزینەوەی نیشانەکانی وەک هەناسەتەنگی، ئاوسانی قاچەکان، و خێرابوونی لێدانی دڵ. گوێگرتن لە دڵ و سییەکان بە ستێتۆسکۆپ دەتوانێت یارمەتیدەر بێت بۆ دەستنیشانکردنی دەنگی نائاسایی دڵ و کۆبوونەوەی شلە لە سییەکاندا. پشکنینی تاقیگەیی یارمەتیدەرە بۆ دیاریکردنی هۆکارەکانی تری نیشانەکان و هەڵسەنگاندنی کارکردنی ئەندامەکانی تر. پشکنینی خوێن دەتوانێت ئاستی (BNP) و (NT-proBNP) دیاری بکات، کە ماددەیەک دەردەدرێت لەلایەن دڵەوە کاتێک فشارێکی زۆر لەسەرە. ئاستی بەرزی ئەم ماددانە دەتوانێت ئاماژە بێت بۆ شکستی دڵی قەرەباڵغ. هەروەها، پشکنینی خوێن دەتوانێت کارکردنی گورچیلە و جگەر هەڵبسەنگێنێت، و بوونی نەخۆشییەکانی تری وەک کەمخوێنی دەستنیشان بکات. وێنەگرتن ڕۆڵێکی گرنگی هەیە لە دەستنیشانکردنی شکستی دڵی قەرەباڵغ. تیشکی ئێکس (X-ray) لەسەر سندوق دەتوانێت قەبارەی دڵ و بوونی شلە لە سییەکاندا دەستنیشان بکات. (ئیکۆکاردیۆگرافی) بەکاردێت بۆ هەڵسەنگاندنی قەبارە و شێوە و کارکردنی دڵ. ئەم تاقیکردنەوەیە دەتوانێت یارمەتیدەر بێت بۆ دیاریکردنی کێشە لە ماسولکەکانی دڵ، دەریچەکانی دڵ، و پەستانی خوێن لەناو دڵدا. هەروەها، (MRI) و (CT scan) ی دڵ دەتوانن زانیاری وردتر دەربارەی پێکهاتەی دڵ و دەمارەکانی خوێنبەر بدەن. تاقیکردنەوەی تایبەت وەک (ECG) دەتوانێت یارمەتیدەر بێت بۆ دەستنیشانکردنی تێکچوونی لێدانی دڵ و نیشانەکانی نەخۆشییەکانی دەماری خوێنبەر. تاقیکردنەوەی سترێس (Stress test) دەتوانێت یارمەتیدەر بێت بۆ دیاریکردنی ئەوەی کە ئایا خوێن بەشی پێویست ناگاتە دڵ لە کاتی چالاکیدا. هەموو ئەم هەنگاوانە پێکەوە یارمەتیدەرن بۆ دەستنیشانکردنی وردی شکستی دڵی قەرەباڵغ و دیاریکردنی هۆکارەکەی و پلانی چارەسەری گونجاو.
بەڕێوەبردن
بەڕێوەبردنی درێژخایەنی شکستی دڵی قەرەباڵغ بریتییە لە چاودێریکردنی بەردەوامی دۆخی تەندروستی و گۆڕینی شێوازی ژیان و بەکارهێنانی دەرمان بە ڕێکوپێکی. نەخۆش دەبێت بەردەوام سەردانی پزیشک بکات بۆ ئەوەی دۆخی تەندروستی چاودێری بکرێت و دەرمانەکان ڕێکبخرێن ئەگەر پێویست بکات. گۆڕینی شێوازی ژیان ڕۆڵێکی گرنگی هەیە لە بەڕێوەبردنی شکستی دڵی قەرەباڵغ. نەخۆش دەبێت خواردنی
هۆکاری مەترسی
- فاکتەرەکانی گۆڕانپەزیر:
- • پەستانی خوێنی بەرز: کۆنتڕۆڵکردنی پەستانی خوێن دەتوانێت مەترسییەکە کەم بکاتەوە.
- • کۆلیسترۆڵی بەرز: دابەزاندنی کۆلیسترۆڵ دەتوانێت مەترسییەکە کەم بکاتەوە.
- • جگەرەکێشان: وازهێنان لە جگەرەکێشان دەتوانێت مەترسییەکە کەم بکاتەوە.
- • قەڵەوی: دابەزاندنی کێش دەتوانێت مەترسییەکە کەم بکاتەوە.
- فاکتەرەکانی ناگۆڕانپەزیر:
- • تەمەن: مەترسییەکە لەگەڵ زیادبوونی تەمەن زیاد دەکات.
- • ڕەگەز: پیاوان زیاتر لە ژنان تووشی دەبن.
- • مێژووی خێزانی: ئەگەر کەسێک لە خێزانەکەت تووشی نەخۆشییەکە بووبێت، ئەوا مەترسیی تووشبوونت زیاتر دەبێت.
- • نەژاد: ئەفریقی-ئەمریکییەکان مەترسیی تووشبوونیان زیاترە.
ئالۆزەکان
- ئاڵۆزییەکانی کورتخایەن:
- • تێکچوونی گورچیلە: کەمبوونەوەی خوێن بۆ گورچیلەکان دەبێتە هۆی تێکچوونیان.
- • هەناسەتەنگی توند: پێویستی بە چارەسەری بەپەلە هەیە.
- • جەڵدەی دڵ: بەهۆی کەمبوونەوەی خوێن بۆ دڵ.
- • مردنی لەناکاو: بەهۆی تێکچوونی لێدانی دڵ.
- ئاڵۆزییەکانی درێژخایەن:
- • زیانگەیاندن بە جگەر: کۆبوونەوەی شلە لە جگەردا دەبێتە هۆی زیانگەیاندن.
- • کەمخوێنی: بەهۆی تێکچوونی کارکردنی گورچیلەکان.
- • لاوازی ماسولکەکان: بەهۆی کەمبوونەوەی خوێن بۆ ماسولکەکان.
- • خەمۆکی و دڵەڕاوکێ: بەهۆی کاریگەریی نەخۆشییەکە لەسەر کوالێتی ژیان.