شکستی دڵی سیستۆلیک (Systolic Heart Failure)

وەسف

شکستی دڵی سیستۆلیک، کە هەندێک جار پێی دەوترێت شکستی دڵی کەمبوونەوەی توانای پاڵنانی خوێن (Heart Failure with reduced ejection fraction - HFrEF)، جۆرێکە لە شکستی دڵ کە ماسولکەکانی دڵ ناتوانن بە شێوەیەکی تەواو گرژ ببن و خوێن بە تەواوی پاڵ بنێن بۆ ناو لەش. ئەمەش دەبێتە هۆی ئەوەی کە بڕی خوێنی پاڵنراو لەلایەن دڵەوە لە هەر لێدانێکدا کەم بێتەوە، کە پێی دەوترێت "توانای پاڵنانی خوێن" (ejection fraction). بە شێوەیەکی ئاسایی، توانای پاڵنانی خوێن دەبێت لە سەرووی ٥٠٪ بێت، بەڵام لە شکستی دڵی سیستۆلیکدا، ئەم ڕێژەیە زۆرجار لە خوار ٤٠٪ دایە. ئەم حاڵەتە بە هۆی چەندین هۆکارەوە دروست دەبێت، لەوانە نەخۆشییەکانی دەمارەکانی خوێنبەر (coronary artery disease)، بەرزی فشاری خوێن (hypertension)، نەخۆشییەکانی ماسولکەکانی دڵ (cardiomyopathy)، و تێکچوونی دەریچەکانی دڵ (valvular heart disease). کاتێک دڵ ناتوانێت بە باشی خوێن پاڵ بنێت، خوێن دەگەڕێتەوە بۆ سییەکان و بەشەکانی تری لەش، ئەمەش دەبێتە هۆی کۆبوونەوەی شلە و دروستبوونی نیشانەکانی وەک هەناسەتەنگی و ئاوسانی قاچەکان. شکستی دڵی سیستۆلیک حاڵەتێکی باوە، بە تایبەتی لەنێو بەساڵاچوواندا. مەزەندە دەکرێت کە نزیکەی ١-٢٪ ی دانیشتووانی وڵاتە پێشکەوتووەکان تووشی ئەم نەخۆشییە بووبن. گرنگی ئەم نەخۆشییە لەوەدایە کە دەتوانێت کوالێتی ژیانی تووشبووان بە شێوەیەکی بەرچاو دابەزێنێت و ببێتە هۆی زۆربوونی خەستەخانەکان و مردن. بەڵام بە دەستنیشانکردنی زوو و چارەسەری گونجاو، دەتوانرێت نیشانەکان کۆنتڕۆڵ بکرێن و ژیانی تووشبووان درێژتر بکرێت. چارەسەری شکستی دڵی سیستۆلیک ئامانجیەتی کەمکردنەوەی نیشانەکان، باشترکردنی کوالێتی ژیان، و درێژکردنەوەی تەمەن. ئەمە زۆرجار بە بەکارهێنانی دەرمان، گۆڕینی شێوازی ژیان، و لە هەندێک حاڵەتدا، نەشتەرگەری بەدەست دێت. گرنگە کە تووشبووان بەردەوام بن لەسەر چارەسەرەکانیان و بە ڕێکوپێکی سەردانی پزیشک بکەن بۆ چاودێریکردنی دۆخی تەندروستییان.

نیشانەکان

• نیشانە سەرەتاییەکان:
• • هەناسەتەنگی لە کاتی چالاکیدا (Dyspnea on exertion): هەناسەتەنگی لە کاتی هەوڵدانی جەستەییدا، وەک ڕۆیشتن یان سەرکەوتن بە پەیژەدا.
• • ماندوێتی (Fatigue): هەستکردن بە ماندوێتی و بێهێزی بەردەوام، تەنانەت دوای پشوودان.
• • ئاوسانی قاچەکان و پاژنەکان (Edema): کۆبوونەوەی شلە لە قاچەکان و پاژنەکاندا، کە دەبێتە هۆی ئاوسان.
• • کۆکەی وشک (Dry cough): کۆکەی وشک کە بە تایبەتی لە شەودا زیاتر دەبێت.
• • زیادبوونی لێدانی دڵ (Increased heart rate): هەستکردن بەوەی کە دڵ بە خێرایی لێدەدات، تەنانەت لە کاتی پشوودانیشدا.
• نیشانە پێشکەوتووەکان:
• • هەناسەتەنگی لە کاتی پشوودا (Dyspnea at rest): هەناسەتەنگی تەنانەت لە کاتی دانیشتن یان پاڵکەوتنیشدا.
• • ئاوسانی سک (Ascites): کۆبوونەوەی شلە لە سکدا، کە دەبێتە هۆی گەورەبوونی سک.
• • زیادبوونی کێش بە خێرایی (Rapid weight gain): زیادبوونی کێش بە هۆی کۆبوونەوەی شلە لە لەشدا.
• • لەدەستدانی ئیشتیهای خواردن (Loss of appetite): کەمبوونەوەی ئارەزووی خواردن بە هۆی کۆبوونەوەی شلە لە دەوروبەری گەدەدا.
• • سەرگێژخواردن و بورانەوە (Dizziness and fainting): هەستکردن بە سەرگێژخواردن یان بورانەوە بە هۆی کەمبوونەوەی بڕی خوێنی گەیشتوو بە مێشک.

هۆکارەکان

• هۆکارە سەرەکییەکان:
• • نەخۆشییەکانی دەمارەکانی خوێنبەر (Coronary Artery Disease - CAD): ئەم نەخۆشییە دەبێتە هۆی تەسکبوونەوە یان گیرانی دەمارەکانی خوێنبەر کە خوێن بۆ دڵ دەبات، ئەمەش دەبێتە هۆی کەمبوونەوەی ئۆکسجین بۆ ماسولکەکانی دڵ و لاوازبوونیان.
• • بەرزی فشاری خوێن (Hypertension): فشاری خوێنی بەرز دەبێتە هۆی ئەوەی کە دڵ زیاتر کار بکات بۆ پاڵنانی خوێن، ئەمەش دەبێتە هۆی ئەستووربوونی ماسولکەکانی دڵ (hypertrophy) و لە کۆتاییدا دەبێتە هۆی لاوازبوونی توانای پاڵنانی خوێن.
• • نەخۆشییەکانی ماسولکەکانی دڵ (Cardiomyopathy): ئەم نەخۆشییە دەبێتە هۆی گۆڕان لە پێکهاتە و کارکردنی ماسولکەکانی دڵ، کە دەبێتە هۆی لاوازبوونی توانای گرژبوون و پاڵنانی خوێن. جۆرەکانی بریتین لە cardiomyopathy فراوانبوو (dilated cardiomyopathy)، cardiomyopathy ئەستووربوو (hypertrophic cardiomyopathy)، و cardiomyopathy سنووردار (restrictive cardiomyopathy).
• هۆکارە یارمەتیدەرەکان:
• • تێکچوونی دەریچەکانی دڵ (Valvular heart disease)
• • هەوکردنی ماسولکەکانی دڵ (Myocarditis)
• • بەکارهێنانی ماددە هۆشبەرەکان و ئەلکحول (Substance abuse and alcohol)

چارەسەرەکان

• چارەسەری شکستی دڵی سیستۆلیک ئامانجیەتی کەمکردنەوەی نیشانەکان، باشترکردنی کوالێتی ژیان، و درێژکردنەوەی تەمەن. چارەسەرەکە بە شێوەیەکی گشتی بریتییە لە بەکارهێنانی دەرمان، گۆڕینی شێوازی ژیان، و لە هەندێک حاڵەتدا، نەشتەرگەری.
• دەرمانەکان ڕۆڵێکی سەرەکی دەگێڕن لە چارەسەری شکستی دڵی سیستۆلیکدا. چەند جۆرێکی جیاوازی دەرمان بەکاردەهێنرێن، لەوانە:
• * **ئەیسی ئینهیبیتەرز (ACE inhibitors):** ئەم دەرمانانە یارمەتی فراوانکردنی دەمارەکانی خوێنبەر دەدەن، ئەمەش فشاری سەر دڵ کەم دەکاتەوە و کارکردنی دڵ باشتر دەکات.
• * **بێتا بلۆکەرز (Beta-blockers):** ئەم دەرمانانە لێدانی دڵ هێواش دەکەنەوە و فشاری خوێن دادەبەزێنن، ئەمەش یارمەتی کەمکردنەوەی فشاری سەر دڵ دەدات.
• * **دەرمانی میزپێکەر (Diuretics):** ئەم دەرمانانە یارمەتی لەناوبردنی شلەی زیادە دەدەن لە لەشدا، ئەمەش هەناسەتەنگی و ئاوسان کەم

پێشگری

• ڕێگرتنی سەرەتایی:
• • کۆنتڕۆڵکردنی فشاری خوێن (Controlling blood pressure): بە ڕێکوپێکی پشکنینی فشاری خوێن و وەرگرتنی دەرمانی پێویست بۆ کۆنتڕۆڵکردنی.
• • کۆنتڕۆڵکردنی نەخۆشی شەکرە (Controlling diabetes): بە ڕێکوپێکی پشکنینی ڕێژەی شەکر لە خوێندا و وەرگرتنی دەرمانی پێویست بۆ کۆنتڕۆڵکردنی.
• • پاراستنی کێشی تەندروست (Maintaining a healthy weight): بە پەیڕەوکردنی ڕێجیمێکی تەندروست و ئەنجامدانی وەرزش بە ڕێکوپێکی.
• • وازهێنان لە جگەرەکێشان (Quitting smoking): وازهێنان لە جگەرەکێشان بە یارمەتی پزیشک یان بەکارهێنانی چارەسەری جێگرەوە.
• ڕێگرتنی لاوەکی:
• • بەردەوامبوون لەسەر دەرمانەکان (Adhering to medications): بە ڕێکوپێکی وەرگرتنی دەرمانەکان بەپێی ڕێنمایی پزیشک.
• • چاودێریکردنی کێش و نیشانەکان (Monitoring weight and symptoms): ڕۆژانە چاودێریکردنی کێش و ئاگاداربوون لە هەر گۆڕانکارییەک لە نیشانەکاندا.
• • سنووردارکردنی خواردنی خوێ (Limiting sodium intake): کەمکردنەوەی خواردنی خوێ لە خۆراکدا بۆ کەمکردنەوەی کۆبوونەوەی شلە لە لەشدا.
• • بەشداری کردن لە بەرنامەکانی بوژاندنەوەی دڵ (Participating in cardiac rehabilitation programs): بەشداری کردن لە بەرنامەکانی بوژاندنەوەی دڵ بۆ باشترکردنی تەندروستی دڵ و کەمکردنەوەی نیشانەکان.

دۆزینەوە

دەستنیشانکردنی شکستی دڵی سیستۆلیک پشت دەبەستێت بە کۆمەڵێک هەنگاو کە بریتین لە پشکنینی جەستەیی، پشکنینی تاقیگەیی، وێنەگرتن، و تاقیکردنەوەی تایبەت. سەرەتا، پزیشک پشکنینی جەستەیی ئەنجام دەدات بۆ ئەوەی نیشانەکانی شکستی دڵ دەستنیشان بکات، وەک هەناسەتەنگی، ئاوسانی قاچەکان، و دەنگی نائاسایی دڵ و سییەکان. پزیشک گوێ دەگرێت لە دڵ و سییەکان بە بەکارهێنانی گوێگرەوە (stethoscope) بۆ دۆزینەوەی هەر دەنگێکی نائاسایی وەک قرپە (rales) لە سییەکاندا کە نیشانەی کۆبوونەوەی شلەیە. هەروەها پشکنینی فشاری خوێن و لێدانی دڵیش ئەنجام دەدات. پاشان، پشکنینی تاقیگەیی ئەنجام دەدرێت بۆ دیاریکردنی هۆکارەکانی تری نیشانەکان و هەڵسەنگاندنی کارکردنی ئەندامەکانی تر. ئەم پشکنینانە بریتین لە پشکنینی خوێن بۆ دیاریکردنی ڕێژەی سۆدیۆم، پۆتاسیۆم، کریاتینین، و یوریا، هەروەها پشکنینی هۆرمۆنی (BNP) کە لەلایەن دڵەوە دەردەدرێت کاتێک فشاری زۆر لەسەرە. بەرزبوونەوەی ڕێژەی (BNP) نیشانەی شکستی دڵە. وێنەگرتن بە بەکارهێنانی تیشکی ئێکس (X-ray) بۆ سنگ دەکرێت بۆ بینینی قەبارەی دڵ و بوونی شلە لە سییەکاندا. هەروەها، ئەکۆکاردیۆگرافی (Echocardiography) ئەنجام دەدرێت، کە سۆنارێکە بۆ دڵ، بۆ بینینی پێکهاتە و کارکردنی دڵ، لەوانە قەبارەی ژوورەکانی دڵ، ئەستووری ماسولکەکانی دڵ، و توانای پاڵنانی خوێن (ejection fraction). ئەکۆکاردیۆگرافی یارمەتیدەرە بۆ دەستنیشانکردنی شکستی دڵی سیستۆلیک بە دیاریکردنی کەمبوونەوەی توانای پاڵنانی خوێن. لە هەندێک حاڵەتدا، تاقیکردنەوەی تایبەت ئەنجام دەدرێت، وەک تاقیکردنەوەی سترێس (Stress test) بۆ دیاریکردنی ئەوەی کە ئایا کەمبوونەوەی خوێن بۆ دڵ هۆکاری شکستی دڵە، یان کاتێتەریزاسیۆنی دڵ (Cardiac catheterization) بۆ بینینی دەمارەکانی خوێنبەر و پێوانەکردنی فشار لەناو دڵدا. ئەم تاقیکردنەوانە یارمەتیدەرن بۆ دیاریکردنی هۆکاری سەرەکی شکستی دڵ و دیاریکردنی باشترین شێوازی چارەسەر.

بەڕێوەبردن

بەڕێوەبردنی درێژخایەن و شوێنکەوتنی بەردەوام پێویستە.

هۆکاری مەترسی

• فاکتەرەکانی گۆڕانپەزیر:
• • بەرزی فشاری خوێن (Hypertension): کۆنتڕۆڵکردنی فشاری خوێن دەتوانێت مەترسی تووشبوون بە شکستی دڵی سیستۆلیک کەم بکاتەوە.
• • نەخۆشی شەکرە (Diabetes): کۆنتڕۆڵکردنی ڕێژەی شەکر لە خوێندا دەتوانێت مەترسی تووشبوون بە نەخۆشییەکانی دڵ کەم بکاتەوە.
• • قەڵەوی (Obesity): دابەزاندنی کێش دەتوانێت فشاری سەر دڵ کەم بکاتەوە و مەترسی تووشبوون بە شکستی دڵ کەم بکاتەوە.
• • جگەرەکێشان (Smoking): وازهێنان لە جگەرەکێشان دەتوانێت تەندروستی دڵ باشتر بکات و مەترسی تووشبوون بە نەخۆشییەکانی دڵ کەم بکاتەوە.
• فاکتەرەکانی ناگۆڕانپەزیر:
• • تەمەن (Age): مەترسی تووشبوون بە شکستی دڵ لەگەڵ زیادبوونی تەمەندا زیاد دەکات.
• • ڕەگەز (Gender): پیاوان زیاتر لە ژنان تووشی شکستی دڵی سیستۆلیک دەبن.
• • بۆماوەیی (Genetics): بوونی مێژووی نەخۆشییەکانی دڵ لە خێزاندا مەترسی تووشبوون بە شکستی دڵ زیاد دەکات.
• • نەژاد (Race): هەندێک نەژاد، وەک ئەفریقی-ئەمریکییەکان، مەترسی تووشبوونیان بە شکستی دڵ زیاترە.

ئالۆزەکان

• ئاڵۆزییەکانی کورتخایەن:
• • هەناسەتەنگی توند (Acute dyspnea): زیادبوونی لەناکاوی هەناسەتەنگی کە پێویستی بە چارەسەری بەپەلە هەیە.
• • ئاوسانی سییەکان (Pulmonary edema): کۆبوونەوەی شلە لە سییەکاندا، کە دەبێتە هۆی هەناسەتەنگی توند و پێویستی بە چارەسەری بەپەلە هەیە.
• • دابەزینی فشاری خوێن (Hypotension): دابەزینی فشاری خوێن کە دەبێتە هۆی سەرگێژخواردن و بورانەوە.
• • تێکچوونی لێدانی دڵ (Arrhythmias): لێدانی دڵی نائاسایی کە دەتوانێت ببێتە هۆی مەترسی لەسەر ژیان.
• ئاڵۆزییەکانی درێژخایەن:
• • زیان گەیاندن بە گورچیلەکان (Kidney damage): کەمبوونەوەی خوێن بۆ گورچیلەکان دەبێتە هۆی زیان گەیاندن بە گورچیلەکان و لە کۆتاییدا دەبێتە هۆی شکستی گورچیلە.
• • زیان گەیاندن بە جگەر (Liver damage): کۆبوونەوەی شلە لە دەوروبەری جگەردا دەبێتە هۆی زیان گەیاندن بە جگەر و لە کۆتاییدا دەبێتە هۆی شکستی جگەر.
• • لاوازبوونی ماسولکەکان (Muscle wasting): کەمبوونەوەی خوێن بۆ ماسولکەکان دەبێتە هۆی لاوازبوونی ماسولکەکان و کەمبوونەوەی توانای جووڵە.
• • دڵەڕاوکێ و خەمۆکی (Anxiety and depression): تووشبووان بە شکستی دڵ زۆرجار تووشی دڵەڕاوکێ و خەمۆکی دەبن بە هۆی نیشانەکان و سنووردارکردنی چالاکییەکانیان.

بەش

تاگ