شکستی دڵی دیاستۆلیک (Diastolic Heart Failure)
وەسف
شکستی دڵی دیاستۆلیک، کە پێی دەوترێت شکستی دڵی پارێزراوی لێدان (HFpEF)، جۆرێکە لە شکستی دڵ کە ماسولکەی دڵ لە نێوان لێدانەکاندا بە شێوەیەکی دروست خاو نابێتەوە. لە دڵی تەندروستدا، دڵ لە نێوان لێدانەکاندا خاو دەبێتەوە و پڕ دەبێت لە خوێن. لە شکستی دڵی دیاستۆلیکدا، ماسولکەی دڵ ڕەق دەبێت یان ئەستوور دەبێت، ئەمەش دەبێتە هۆی ئەوەی کە دڵ بە تەواوی پڕ نەبێت لە خوێن. ئەگەر دڵ بە تەواوی پڕ نەبێت لە خوێن، ئەوا دەتوانێت کەمتر خوێن پاڵ بنێت بۆ ناو لەش، ئەمەش دەبێتە هۆی نیشانەکانی شکستی دڵ. شکستی دڵی دیاستۆلیک کاتێک ڕوودەدات کە ماسولکەی دڵ ڕەق دەبێت یان ئەستوور دەبێت. ئەمە دەتوانێت بەهۆی چەندین هۆکارەوە ڕووبدات، لەوانە پەستانی خوێنی بەرز، نەخۆشی شەکرە، نەخۆشی دڵ، و پیربوون. لەگەڵ ئەوەشدا، هەندێک حاڵەتی تر هەن کە دەتوانن ببنە هۆی شکستی دڵی دیاستۆلیک، وەک نەخۆشییەکانی دڵەڕژێنە (pericardium) و نەخۆشییەکانی ماسولکەی دڵ (cardiomyopathy). شکستی دڵی دیاستۆلیک بە شێوەیەکی گشتی لە بەتەمەنەکاندا باوترە، بەتایبەتی لەو کەسانەی کە پەستانی خوێنی بەرز یان نەخۆشی شەکرەیان هەیە. هەروەها لە ژناندا زیاترە بە بەراورد بە پیاوان. لەگەڵ ئەوەشدا، دەکرێت لە هەموو تەمەنێکدا ڕووبدات. گرنگە ئەوە بزانین کە شکستی دڵی دیاستۆلیک دەتوانێت کاریگەرییەکی بەرچاوی لەسەر کوالێتی ژیانی کەسەکە هەبێت، و دەبێتە هۆی سنووردارکردنی چالاکییەکان و زیادبوونی پێویستی بە چاودێری پزیشکی. گرنگیی شکستی دڵی دیاستۆلیک لەوەدایە کە دەتوانێت ببێتە هۆی چەندین ئاڵۆزی، لەوانە کۆبوونەوەی شلەمەنی لە سییەکاندا (ئێدێمای سییەکان)، کێشە لە گورچیلەکاندا، و زیادبوونی مەترسیی لێدانی دڵی نائاسایی (ئاریتمیا). هەروەها، ئەو کەسانەی کە شکستی دڵی دیاستۆلیکیان هەیە، مەترسیی مردنیان زیاترە بە بەراورد بە کەسانی تر. بۆیە، دەستنیشانکردن و چارەسەرکردنی زووی ئەم حاڵەتە زۆر گرنگە بۆ باشترکردنی ئەنجامەکان و کوالێتی ژیانی نەخۆش.
نیشانەکان
- نیشانە سەرەتاییەکان:
- • هەناسەتەنگی لە کاتی چالاکیدا (هەناسەتەنگی لە کاتی هەوڵداندا)
- • ماندوێتی (هەستکردن بە هیلاکی و بێتاقەتی)
- • قاچ و پاژنەکان هەڵئاوسان (ئێدێما)
- • زیادبوونی کێش بەهۆی کۆبوونەوەی شلەمەنی
- • کۆکەی وشک، بەتایبەتی لە شەودا
- نیشانە پێشکەوتووەکان:
- • هەناسەتەنگی لە کاتی پشوودا یان لە کاتی پاڵکەوتندا (ئۆرتۆپنێا)
- • شەوخونی (هەناسەتەنگی لە شەودا کە وا دەکات لە خەو هەڵبستیت)
- • لێدانی دڵی خێرا یان ناڕێک
- • سەرگێژخواردن یان بورانەوە
- • ئازاری سنگ
هۆکارەکان
- هۆکارە سەرەکییەکان:
- • پەستانی خوێنی بەرز (Hypertension): پەستانی خوێنی بەرز دەبێتە هۆی ئەوەی کە دڵ زیاتر کار بکات بۆ پاڵنانی خوێن، ئەمەش دەبێتە هۆی ئەستووربوونی ماسولکەی دڵ و ڕەقبوونی.
- • نەخۆشی شەکرە (Diabetes): نەخۆشی شەکرە دەتوانێت زیان بە بۆرییەکانی خوێن بگەیەنێت لە سەرانسەری لەشدا، لەوانە ئەوانەی کە دڵ دەدەن بە خوێن. ئەمەش دەتوانێت ببێتە هۆی ڕەقبوونی ماسولکەی دڵ.
- • نەخۆشی دڵ (Heart disease): نەخۆشییەکانی دڵ وەک نەخۆشییەکانی دەماری خوێنبەرەکان (coronary artery disease) و نەخۆشییەکانی ماسولکەی دڵ (cardiomyopathy) دەتوانن زیان بە ماسولکەی دڵ بگەیەنن و ببنە هۆی شکستی دڵی دیاستۆلیک.
- هۆکارە یارمەتیدەرەکان:
- • قەڵەوی (Obesity)
- • تەمەنی زۆر (Advanced age)
- • وەرزش نەکردن (Lack of physical activity)
چارەسەرەکان
- چارەسەری شکستی دڵی دیاستۆلیک ئامانجی کەمکردنەوەی نیشانەکان، باشترکردنی کوالێتی ژیان، و ڕێگرتن لە خراپتربوونی نەخۆشییەکەیە. چونکە هۆکارەکانی ئەم جۆرە شکستی دڵە زۆرن، چارەسەرەکەش بەپێی هۆکارەکان دەگۆڕێت.
- دەرمانەکان بەشێکی سەرەکیین لە چارەسەری شکستی دڵی دیاستۆلیک. دەرمانی (Diuretics) یارمەتی دەدەن بۆ لابردنی شلەمەنی زیادە لە لەشدا، ئەمەش هەناسەتەنگی و هەڵئاوسان کەم دەکاتەوە. دەرمانی (ACE inhibitors) و (ARBs) یارمەتی دەدەن بۆ خاوکردنەوەی پەستانی خوێن و پاراستنی گورچیلەکان. دەرمانی (Beta-blockers) یارمەتی دەدەن بۆ هێورکردنەوەی لێدانی دڵ و کەمکردنەوەی فشاری سەر دڵ. هەروەها، دەرمانی (Mineralocorticoid receptor antagonists (MRAs)) دەتوانن یارمەتیدەر بن لە کەمکردنەوەی کۆبوونەوەی شلەمەنی و پاراستنی دڵ. دەرمانی نوێتر وەک (ARNI (angiotensin receptor-neprilysin inhibitor)) دەتوانێت سوودبەخش بێت لە هەندێک نەخۆشدا.
- هەروەها، گرنگە ئەو نەخۆشییانەی کە دەبنە هۆی شکستی دڵی دیاستۆلیک چارەسەر بکرێن. بۆ نموونە، کۆنتڕۆڵکردنی پەستانی خوێنی بەرز و نەخۆشی شەکرە زۆر گرنگە. ئەگەر نەخۆشیی دڵ هۆکار بێت، ڕەنگە پێویست بکات چارەسەری تایبەت بە نەخۆشییەکە ئەنجام بدرێت، وەک نەشتەرگەری بۆ کردنەوەی دەمارە خوێنبەرەکان (coronary artery bypass surgery) یان دانانی ستێنت (stent).
- لە هەندێک حاڵەتدا، ڕەنگە پێویست بکات ئامێری دڵ بچێنرێت، وەک ڕێکخەری لێدانی دڵ (pacemaker) یان دێفیبریلاتۆر (defibrillator)، بەتایبەتی ئەگەر نەخۆشەکە لێدانی دڵی نائاسایی هەبێت.
- جگە لە دەرمان و نەشتەرگەری، چاودێریکردنی تەندروستی زۆر گرنگە. ئەمە بریتییە لە خواردنی خۆراکی تەندروست، کەمکردنەوەی خوێ، وەرزشکردن بە شێوەیەکی ڕێک، و وازهێنان لە جگەرەکێشان. هەروەها، گرنگە کێش چاودێری بکرێت و ڕۆژانە بپێورێت بۆ ئەوەی زوو بزانرێت کە شلەمەنی لە لەشدا کۆدەبێتەوە.
- لە ئێستادا، چەندین چارەسەری نوێ لەژێر لێکۆڵینەوەدان بۆ شکستی دڵی دیاستۆلیک، لەوانە دەرمانەکان کە ڕاستەوخۆ کاریگەرییان لەسەر خاوبوونەوەی دڵ هەیە، و چارەسەری جیناتیکی.
پێشگری
- ڕێگرتنی سەرەتایی:
- • کۆنتڕۆڵکردنی پەستانی خوێن (Controlling blood pressure): پەیڕەویکردنی شێوازێکی ژیانی تەندروست و بەکارهێنانی دەرمان ئەگەر پێویست بکات.
- • کۆنتڕۆڵکردنی نەخۆشی شەکرە (Managing diabetes): ڕاگرتنی ئاستی شەکر لە خوێندا لە ئاستێکی تەندروستدا.
- • ڕاگرتنی کێشێکی تەندروست (Maintaining a healthy weight): خواردنی خۆراکی تەندروست و وەرزشکردن بە شێوەیەکی ڕێک.
- • وازهێنان لە جگەرەکێشان (Quitting smoking): جگەرەکێشان زیان بە دڵ دەگەیەنێت.
- ڕێگرتنی لاوەکی:
- • بەردەوامبوون لەسەر دەرمانەکان (Adhering to medications): وەرگرتنی دەرمانەکان بە شێوەیەکی ڕێک وەک ئەوەی پزیشک دیاری کردووە.
- • چاودێریکردنی نیشانەکان (Monitoring symptoms): ئاگاداربوون لە هەر گۆڕانکارییەک لە نیشانەکاندا و ڕاپۆرتکردنیان بۆ پزیشک.
- • پشکنینی بەردەوام لەلایەن پزیشکەوە (Regular check-ups): سەردانی پزیشک بە شێوەیەکی ڕێک بۆ چاودێریکردنی دڵ و تەندروستی گشتی.
- • پەیڕەویکردنی شێوازێکی ژیانی تەندروست (Adopting a healthy lifestyle): خواردنی خۆراکی تەندروست، وەرزشکردن، و کەمکردنەوەی سترێس.
دۆزینەوە
دەستنیشانکردنی شکستی دڵی دیاستۆلیک پێویستی بە هەڵسەنگاندنێکی وردی پزیشکی هەیە کە چەندین هەنگاو لەخۆدەگرێت. سەرەتا، پزیشک مێژووی تەندروستی نەخۆش وەردەگرێت و پشکنینی جەستەیی ئەنجام دەدات. لە کاتی پشکنینەکەدا، پزیشک گوێ لە دڵ و سییەکان دەگرێت بۆ دەنگی نائاسایی، وەک دەنگی زیادە یان قرپە، هەروەها پشکنینی هەڵئاوسانی قاچەکان و نیشانەکانی تری کۆبوونەوەی شلەمەنی دەکات. پاشان، چەند پشکنینێکی تاقیگەیی ئەنجام دەدرێن بۆ هەڵسەنگاندنی کارکردنی گورچیلەکان، جگەر، و ڕێژەی خوێن. هەروەها، پشکنینی خوێن بۆ دیاریکردنی ئاستی هۆرمۆنی (BNP) یان (NT-proBNP) ئەنجام دەدرێت، کە لە کاتی فشاری زۆر لەسەر دڵدا بەرز دەبێتەوە. ئەم پشکنینە دەتوانێت یارمەتیدەر بێت لە جیاکردنەوەی هەناسەتەنگی بەهۆی شکستی دڵەوە لە هۆکارەکانی تر. وێنەگرتنی دڵ بە بەکارهێنانی ئیکۆکاردیۆگرافی (Echocardiography) یەکێکە لە گرنگترین پشکنینەکان بۆ دەستنیشانکردنی شکستی دڵی دیاستۆلیک. ئیکۆکاردیۆگرافی وێنەی دڵ دروست دەکات بە بەکارهێنانی شەپۆلی دەنگی، ئەمەش ڕێگە بە پزیشک دەدات کە قەبارەی ژوورەکانی دڵ، ئەستووری ماسولکەی دڵ، و چۆنیەتی خاوبوونەوەی دڵ لە نێوان لێدانەکاندا ببینێت. لە شکستی دڵی دیاستۆلیکدا، ئیکۆکاردیۆگرافی دەتوانێت نیشان بدات کە دڵ بە شێوەیەکی دروست خاو نابێتەوە، هەرچەندە ڕێژەی پاڵنانی خوێن ( ejection fraction) ئاسایی بێت. هەندێکجار، پشکنینی سترێسی دڵ (Stress test) ئەنجام دەدرێت بۆ ئەوەی بزانرێت دڵ چۆن کاردەکات لە کاتی چالاکیدا. هەروەها، ڕەنگە پێویست بکات کە (Cardiac MRI) ئەنجام بدرێت بۆ وێنەگرتنی وردتری دڵ و دەستنیشانکردنی هۆکارەکانی تری نەخۆشییەکانی دڵ. لە هەندێک حاڵەتدا، ئەگەر هۆکاری شکستی دڵ ڕوون نەبێت، ڕەنگە بایۆپسی دڵ (Cardiac biopsy) پێویست بکات بۆ پشکنینی نمونەیەک لە ماسولکەی دڵ لەژێر مایکرۆسکۆپدا.
بەڕێوەبردن
بەڕێوەبردنی درێژخایەنی شکستی دڵی دیاستۆلیک پێویستی بە پابەندبوون بە شێوازێکی ژیانی تەندروست و چاودێریکردنی بەردەوامی پزیشکی هەیە. نەخۆش دەبێت بەردەوام بێت لەسەر وەرگرتنی دەرمانەکان وەک ئەوەی پزیشک دیاری کردووە، و نابێت بەبێ ڕاوێژکردن بە پزیشک هیچ دەرمانێک ڕابگرێت یان دەستکاری بکات. گۆڕانکاری لە شێوازی ژیاندا ڕۆڵێکی گرنگ دەگێڕێت لە بەڕێوەبردنی ئەم نەخۆشییە. نەخۆش دەبێت خواردنی تەندروست بخوات کە ڕێژەیەکی کەم لە خوێ و چەوری تێدابێت، و ڕێژەیەکی زۆر لە میوە و سەوزە و دانەوێڵەی تەواو. هەروەها، گرنگە کێشێکی تەندروست ڕابگیرێت و وەرزش بە شێوەیەکی ڕێک بکرێت، بەڵام دەبێت لەگەڵ پزیشک ڕاوێژ بکرێت بۆ دیاریکردنی جۆری وەرزش و ئاستی چالاکیی گونجاو. نەخۆش دەبێت بە شێوەیەکی ڕێک سەردانی پزیشک بکات بۆ چاودێریکردنی دڵ و گورچ
هۆکاری مەترسی
- فاکتەرەکانی گۆڕانپەزیر:
- • پەستانی خوێنی بەرز (Hypertension): کۆنتڕۆڵکردنی پەستانی خوێن دەتوانێت مەترسییەکەی کەم بکاتەوە.
- • نەخۆشی شەکرە (Diabetes): کۆنتڕۆڵکردنی ئاستی شەکر لە خوێندا.
- • قەڵەوی (Obesity): دابەزاندنی کێش.
- • بەرزی کۆلیسترۆڵ (High cholesterol): کۆنتڕۆڵکردنی کۆلیسترۆڵ.
- فاکتەرەکانی ناگۆڕانپەزیر:
- • تەمەن (Age): مەترسییەکە لەگەڵ زیادبوونی تەمەندا زیاد دەکات.
- • ڕەگەز (Sex): لە ژناندا زیاترە.
- • بۆماوەیی (Genetics): هەبوونی مێژووی خێزانی نەخۆشیی دڵ.
- • نەژاد (Race): لە هەندێک نەژادەکاندا زیاترە.
ئالۆزەکان
- ئاڵۆزییەکانی کورتخایەن:
- • ئێدێمای سییەکان (Pulmonary edema): کۆبوونەوەی شلەمەنی لە سییەکاندا.
- • هەناسەتەنگی توند (Severe shortness of breath)
- • ناتەواوی گورچیلە (Kidney dysfunction)
- • ئاریتمیا (Arrhythmias): لێدانی دڵی نائاسایی.
- ئاڵۆزییەکانی درێژخایەن:
- • ناتەواوی دڵ (Heart failure progression): خراپتربوونی شکستی دڵ بە تێپەڕبوونی کات.
- • کێشەی گورچیلە (Chronic kidney disease)
- • بەرزی پەستانی خوێنبەرەکانی سییەکان (Pulmonary hypertension)
- • مردن (Death)