شکستی دڵی درێژخایەن (Chronic Heart Failure)
وەسف
شکستی دڵی درێژخایەن (Chronic Heart Failure - CHF) حاڵەتێکی پزیشکییە کە تێیدا دڵ ناتوانێت بە شێوەیەکی پێویست خوێن بۆ ئەندامەکانی لەش پاڵ بنێت. ئەمەش دەبێتە هۆی ئەوەی کە ئەندامەکان پێویستی خۆیان لە ئۆکسجین و خۆراک وەرنەگرن. شکستی دڵی درێژخایەن بە مانای ئەوە نییە کە دڵ بە تەواوی وەستاوە، بەڵکو بەو مانایەیە کە دڵ بە شێوەیەکی ئاسایی کار ناکات. ئەم حاڵەتە دەتوانێت بە هۆی چەندین هۆکارەوە دروست ببێت، لەوانە نەخۆشییەکانی دڵ، بەرزی فشاری خوێن، نەخۆشی شەکرە، و نەخۆشییەکانی دەریچەی دڵ. گەشەکردنی شکستی دڵی درێژخایەن بە شێوەیەکی ئاسایی بە هێواشی ڕوودەدات، بەڵام لە هەندێک حاڵەتدا دەتوانێت بە شێوەیەکی کتوپڕ دەست پێبکات. لە سەرەتادا، دڵ هەوڵ دەدات بۆ قەرەبووکردنەوەی ئەو کەمبوونەی کە هەیە، بەڵام لەگەڵ تێپەڕبوونی کاتدا، دڵ ماندوو دەبێت و ناتوانێت بەردەوام بێت لە قەرەبووکردنەوە. ئەمەش دەبێتە هۆی کۆبوونەوەی شلە لە لەشدا، بەتایبەتی لە سییەکان و قاچەکاندا. شکستی دڵی درێژخایەن حاڵەتێکی باوە، بەتایبەتی لەنێو بەساڵاچوواندا. مەزەندە دەکرێت کە نزیکەی 1-2%ی دانیشتووانی وڵاتە پێشکەوتووەکان تووشی ئەم نەخۆشییە بوون. گرنگی ئەم نەخۆشییە لەوەدایە کە دەتوانێت کاریگەرییەکی زۆر خراپی لەسەر کوالێتی ژیانی کەسەکە هەبێت و ببێتە هۆی کەمبوونەوەی تەمەن. هەروەها، شکستی دڵی درێژخایەن بارگرانییەکی زۆری دارایی دەخاتە سەر سیستەمی تەندروستی، بەهۆی ئەوەی کە پێویستی بە چاودێری و چارەسەری بەردەوام هەیە. بۆیە، زۆر گرنگە کە خەڵکی هۆشیار بن دەربارەی نیشانەکانی شکستی دڵی درێژخایەن و ئەگەر هەستیان بە هەر یەکێک لە نیشانەکان کرد، سەردانی پزیشک بکەن. هەروەها، گرنگە کە ڕێکارەکانی خۆپارێزی بگیرێنە بەر بۆ کەمکردنەوەی مەترسی تووشبوون بەم نەخۆشییە.
نیشانەکان
- نیشانە سەرەتاییەکان:
- • هەناسەتەنگی لە کاتی چالاکیی جەستەییدا (هەناسەتەنگی لە کاتی هەوڵدان)
- • شەکەتی و بێهێزی بەردەوام
- • هەڵئاوسانی قاچەکان و پاژنەکان (ئێدێما)
- • زیادبوونی کێش بە شێوەیەکی کتوپڕ بەهۆی کۆبوونەوەی شلە
- • کۆکەی وشک، بەتایبەتی لە شەودا
- نیشانە پێشکەوتووەکان:
- • هەناسەتەنگی لە کاتی پشوودا یان لە کاتی خەوتندا (ئۆرتۆپنێا)
- • پێویستی بەوەی کە بە چەند سەرینێک بخەویت بۆ ئەوەی هەناسەتەنگ نەبیت (پارۆکسیزماڵ نۆکتۆرناڵ دیسپنێا)
- • خێرابوونی لێدانی دڵ یان لێدانی دڵ بە شێوەیەکی ناڕێک
- • ئازاری سنگ
- • لەدەستدانی ئیشتها و دڵتێکەڵهاتن
هۆکارەکان
- هۆکارە سەرەکییەکان:
- • نەخۆشییەکانی دەماری خوێنبەرەکانی دڵ (Coronary Artery Disease - CAD): ئەمە باوترین هۆکاری شکستی دڵە. کاتێک دەمارە خوێنبەرەکانی دڵ تەسک دەبنەوە یان دەگیرێن، خوێن بە ڕێکوپێکی ناگات بە ماسولکەکانی دڵ، ئەمەش دەبێتە هۆی لاوازبوونی دڵ.
- • بەرزی فشاری خوێن (Hypertension): فشاری خوێنی بەرز دەبێتە هۆی ئەوەی کە دڵ زیاتر کار بکات بۆ پاڵنانی خوێن، ئەمەش دەبێتە هۆی ئەستووربوونی ماسولکەکانی دڵ (Hypertrophy) و لە کۆتاییدا دەبێتە هۆی شکستی دڵ.
- • نەخۆشییەکانی ماسولکەکانی دڵ (Cardiomyopathy): ئەم نەخۆشییانە دەبنە هۆی لاوازبوونی ماسولکەکانی دڵ، ئەمەش دەبێتە هۆی ئەوەی کە دڵ نەتوانێت بە شێوەیەکی پێویست خوێن پاڵ بنێت.
- هۆکارە یارمەتیدەرەکان:
- • نەخۆشی شەکرە (Diabetes)
- • نەخۆشییەکانی دەریچەی دڵ (Valvular Heart Disease)
- • هەوکردنی ماسولکەکانی دڵ (Myocarditis)
چارەسەرەکان
- چارەسەری شکستی دڵی درێژخایەن ئامانجی کەمکردنەوەی نیشانەکان، باشترکردنی کوالێتی ژیان، و درێژکردنەوەی تەمەنی نەخۆشەکەیە. چارەسەرەکە پێکدێت لە بەکارهێنانی دەرمان، گۆڕانکاری لە شێوازی ژیان، و لە هەندێک حاڵەتدا نەشتەرگەری.
- دەرمانەکان بەشێکی سەرەکیین لە چارەسەری شکستی دڵ. چەندین جۆری دەرمان بەکاردەهێنرێن، لەوانە: (ئەی سی ئی ئینهیبیتەرز - ACE inhibitors) و (ئەی ئاڕ بیز - ARBs)، کە یارمەتی فراوانکردنی دەمارەکانی خوێن دەدەن و فشاری خوێن دادەبەزێنن. (بێتا بلۆکەرز - Beta-blockers) یارمەتی هێواشکردنەوەی لێدانی دڵ دەدەن و فشاری خوێن دادەبەزێنن. (دیورێتیکس - Diuretics) یارمەتی لابردنی شلەی زیادە دەدەن لە لەشدا و هەناسەتەنگی و هەڵئاوسان کەم دەکەنەوە. (ئێم ئاڕ ئەی - MRAs) یارمەتی پاراستنی ئاستی پۆتاسیۆم دەدەن و کاری دڵ باشتر دەکەن. (ئێس جی ئێڵ تی ٢ ئینهیبیتەرز - SGLT2 inhibitors) لە سەرەتادا بۆ چارەسەری شەکرە بەکاردەهێنران، بەڵام ئێستا بۆ چارەسەری شکستی دڵیش بەکاردەهێنرێن و کاری دڵ باشتر دەکەن.
- لە هەندێک حاڵەتدا، نەشتەرگەری پێویست دەبێت. ئەگەر هۆکاری شکستی دڵ نەخۆشییەکانی دەریچەی دڵ بێت، ئەوا ڕەنگە پێویست بکات دەریچەکە چاک بکرێتەوە یان بگۆڕدرێت. ئەگەر خوێنبەرەکانی دڵ گیرابن، ئەوا ڕەنگە پێویست بکات (بایپاس - Bypass) یان (ئەنجیۆپلاستی - Angioplasty) ئەنجام بدرێت. لە حاڵەتە زۆر قورسەکاندا، ڕەنگە پێویست بکات دڵ بگۆڕدرێت.
- چاودێری پاڵپشتیکەر (Supportive care) بریتییە لە ڕێنمایی دەربارەی خۆراک و وەرزش و بەڕێوەبردنی سترێس. نەخۆشەکان دەبێت خۆراکێکی تەندروست بخۆن کە ڕێژەیەکی کەمی خوێ و چەوری تێدابێت. هەروەها، دەبێت بە شێوەیەکی ڕێک و پێک وەرزش بکەن، بەڵام دەبێت لەگەڵ پزیشکەکەیان ڕاوێژ بکەن دەربارەی جۆری وەرزش و ئاستی چالاکییەکەیان.
- چارەسەری نوێ (Novel treatments) لە بواری توێژینەوەدان و هیوایەکی نوێ دەبەخشن بە نەخۆشانی شکستی دڵ. ئەم چارەسەرانە بریتین لە چارەسەری جیناتیکی (Gene therapy) و بەکارهێنانی خانە بنەڕەتییەکان (Stem cells) بۆ چاککردنەوەی ماسولکەکانی دڵ.
پێشگری
- ڕێگرتنی سەرەتایی:
- • کۆنتڕۆڵکردنی فشاری خوێن (Controlling Blood Pressure)
- • کۆنتڕۆڵکردنی کۆلیسترۆڵ (Controlling Cholesterol)
- • وازهێنان لە جگەرەکێشان (Quitting Smoking)
- • پاراستنی کێشی تەندروست (Maintaining a Healthy Weight)
- ڕێگرتنی لاوەکی:
- • بەکارهێنانی دەرمانەکان بە شێوەیەکی ڕێک و پێک (Taking Medications as Prescribed)
- • چاودێریکردنی کێش و نیشانەکان بە شێوەیەکی بەردەوام (Monitoring Weight and Symptoms Regularly)
- • بەشداریکردن لە بەرنامەکانی بووژاندنەوەی دڵ (Participating in Cardiac Rehabilitation Programs)
- • سەردانی پزیشک بە شێوەیەکی ڕێک و پێک (Regular Doctor Visits)
دۆزینەوە
دەستنیشانکردنی شکستی دڵی درێژخایەن پشت دەبەستێت بە چەندین هەنگاو کە پێکدێن لە هەڵسەنگاندنی کلینیکی، پشکنینی تاقیگەیی، وێنەگرتن، و تاقیکردنەوەی تایبەت. لە سەرەتادا، پزیشک مێژووی تەندروستی نەخۆشەکە وەردەگرێت و پرسیار دەربارەی نیشانەکان و ئەو دەرمانانە دەکات کە بەکاریاندەهێنێت. پاشان، پشکنینی جەستەیی ئەنجام دەدات، کە تێیدا گوێ دەگرێت لە دڵ و سییەکان بۆ بیستنی دەنگی ناڕێک، هەروەها پشکنینی قاچەکان دەکات بۆ بوونی هەڵئاوسان. پشکنینە تاقیگەییەکان یارمەتیدەرن بۆ دەستنیشانکردنی هۆکارەکانی شکستی دڵ و هەڵسەنگاندنی کاری گورچیلە و جگەر. گرنگترین پشکنینەکان بریتین لە پشکنینی خوێن بۆ دیاریکردنی ئاستی (BNP) و (NT-proBNP)، کە ماددەیەک دەردەدرێت لەلایەن دڵەوە کاتێک فشار دەخرێتە سەری. هەروەها، پشکنینی خوێن بۆ دیاریکردنی ئاستی ئەلیکترۆلیتەکان (وەک سۆدیۆم و پۆتاسیۆم) و کریاتینین و یۆریا ئەنجام دەدرێت بۆ هەڵسەنگاندنی کاری گورچیلە. وێنەگرتن ڕۆڵێکی گرنگی هەیە لە دەستنیشانکردنی شکستی دڵ. (ئیکۆکاردیۆگرافی - Echocardiography) گرنگترین تاقیکردنەوەیە، کە تێیدا بە بەکارهێنانی شەپۆلی دەنگی وێنەی دڵ دەگیرێت و دەتوانرێت قەبارەی ژوورەکانی دڵ، ئەستووری ماسولکەکانی دڵ، و کاری دەریچەکانی دڵ هەڵسەنگێندرێت. هەروەها، (ئێکس ڕەی سینه - Chest X-ray) ئەنجام دەدرێت بۆ بینینی قەبارەی دڵ و بوونی شلە لە سییەکاندا. لە هەندێک حاڵەتدا، (MRI) ی دڵ یان (CT scan) ی دڵ ئەنجام دەدرێت بۆ وێنەگرتنی وردتری دڵ. تاقیکردنەوەی تایبەت وەک (تاقیکردنەوەی سترێس - Stress test) ئەنجام دەدرێت بۆ دیاریکردنی ئەوەی کە ئایا خوێنبەرەکانی دڵ تەسک بوونەتەوە یان نا. هەروەها، (هۆڵتەر مۆنیتەر - Holter monitor) بەکاردێت بۆ تۆمارکردنی لێدانی دڵ بۆ ماوەی ٢٤-٤٨ کاتژمێر بۆ دیاریکردنی هەر ناڕێکییەک لە لێدانی دڵدا. بە پشتبەستن بە ئەنجامی ئەم تاقیکردنەوانە، پزیشک دەتوانێت دەستنیشانی شکستی دڵ بکات و پلانی چارەسەری گونجاو دابنێت.
بەڕێوەبردن
بەڕێوەبردنی شکستی دڵی درێژخایەن پێویستی بە چاودێری بەردەوام و گۆڕانکاری لە شێوازی ژیان هەیە. نەخۆشەکان دەبێت بە شێوەیەکی ڕێک و پێک سەردانی پزیشک بکەن بۆ ئەوەی دۆخی تەندروستییان چاودێری بکرێت و دەرمانەکانیان ڕێک بخرێت. هەروەها، دەبێت کێشی خۆیان بە شێوەیەکی ڕۆژانە چاودێری بکەن و ئەگەر زیادبوونێکی کتوپڕیان لە کێشیاندا بینی، دەبێت پەیوەندی بە پزیشکەکەیانەوە بکەن. گۆڕانکاری لە شێوازی ژیان ڕۆڵێکی گرنگی هەیە لە بەڕێوەبردنی شکستی دڵ. نەخۆشەکان دەبێت خۆراکێکی تەندروست بخۆن کە ڕێژەیەکی کەمی خوێ و چەوری تێدابێت. هەروەها، دەبێت واز لە جگەرەکێشان بهێنن و کحول نەخۆنەوە. وەرزشکردن بە شێوەیەکی ڕێک و پێک یارمەتی بەهێزکردنی دڵ دەدات، بەڵام دەبێت لەگەڵ پزیشکەکەیان ڕاوێژ بکەن دەربارەی جۆری وەرزش و ئاستی چالاکییەکەیان. چاودێریکردنی بەردەوام (Regular monitoring) بریتییە لە پشکنینی فشاری خوێن، لێدانی دڵ، و ئاستی ئۆکسجین لە خوێندا. هەروەها، ڕەنگە پێویست بکات پشکنینی خوێن ئەنجام بدرێت بۆ دیاریکردنی ئاستی (BNP) و (NT-proBNP) و هەڵسەنگاندنی کاری گورچیلە. بە چاودێریکردنی بەردەوامی دۆخی تەندروستی، دەتوانرێت هەر گۆڕانکارییەک لە دۆخی نەخۆشەکەدا بە زوویی دەستنیشان بکرێت و چارەسەری پێویست وەرب
هۆکاری مەترسی
- فاکتەرەکانی گۆڕانپەزیر:
- • بەرزی فشاری خوێن (Hypertension)
- • بەرزی کۆلیسترۆڵ (Hypercholesterolemia)
- • جگەرەکێشان (Smoking)
- • قەڵەوی (Obesity)
- فاکتەرەکانی ناگۆڕانپەزیر:
- • تەمەن (Age): مەترسی تووشبوون بە شکستی دڵ لەگەڵ زیادبوونی تەمەندا زیاد دەکات.
- • ڕەگەز (Gender): پیاوان زیاتر لە ژنان تووشی شکستی دڵ دەبن.
- • مێژووی خێزانی (Family History): ئەگەر کەسێک لە خێزانەکەت تووشی شکستی دڵ بووبێت، ئەوا مەترسی تووشبوونت زیاتر دەبێت.
- • نەژاد (Race): ئەفریقی-ئەمریکییەکان زیاتر لە سپییەکان تووشی شکستی دڵ دەبن.
ئالۆزەکان
- ئاڵۆزییەکانی کورتخایەن:
- • هەناسەتەنگی توند (Acute Dyspnea)
- • هەڵئاوسانی توندی قاچەکان و سک (Severe Edema)
- • دابەزینی فشاری خوێن (Hypotension)
- • شۆکی کاردیۆجێنیک (Cardiogenic Shock)
- ئاڵۆزییەکانی درێژخایەن:
- • زیان گەیاندن بە گورچیلەکان (Kidney Damage)
- • زیان گەیاندن بە جگەر (Liver Damage)
- • کەمی خوێن (Anemia)
- • مردنی کتوپڕی دڵ (Sudden Cardiac Death)