شکستی دڵ (Heart Failure)
وەسف
شکستی دڵ (Heart Failure) حاڵەتێکە کە دڵ ناتوانێت بەشی پێویست خوێن پاڵ بنێت بۆ ئەوەی پێداویستییەکانی لەشی مرۆڤ دابین بکات. ئەمە بەو مانایە نییە کە دڵ وەستاوە، بەڵکو بەو مانایەیە کە دڵ بە شێوەیەکی تەواو کار ناکات. دەکرێت شکستی دڵ لە لای چەپ، لای ڕاست، یان هەردوو لادا ڕووبدات. هەروەها دەکرێت توند بێت (بە خێرایی دەست پێدەکات) یان درێژخایەن (بە تێپەڕبوونی کات گەشە دەکات). شکستی دڵ دەتوانێت بە هۆی چەندین هۆکارەوە دروست ببێت، لەوانە نەخۆشییەکانی دەمارەکانی خوێنبەر (coronary artery disease)، پەستانی خوێنی بەرز (hypertension)، نەخۆشییەکانی ماسولکەی دڵ (cardiomyopathy)، و کێشەی دەریچەکانی دڵ (valvular heart disease). کاتێک دڵ زیانی پێدەگات یان لاواز دەبێت، ناتوانێت بە شێوەیەکی کاریگەر خوێن پاڵ بنێت. ئەمەش دەبێتە هۆی ئەوەی کە خوێن لەناو دڵدا کۆببێتەوە و فشار زیاد بکات. ئەم فشارە زیادە دەتوانێت ببێتە هۆی ئەوەی شلەیەک بچێتە ناو سییەکان (pulmonary edema) و ئەندامەکانی تر، ئەمەش دەبێتە هۆی نیشانەکانی شکستی دڵ. شکستی دڵ نەخۆشییەکی باوە. مەزەندە دەکرێت کە نزیکەی 1-2% ی دانیشتوانی وڵاتە پێشکەوتووەکان تووشی بوون، و ڕێژەکە لەگەڵ زیادبوونی تەمەن زیاد دەکات. لەگەڵ ئەوەشدا، شکستی دڵ هۆکارێکی سەرەکییە بۆ خەواندن لە نەخۆشخانە و مردن، بەتایبەتی لە کەسانی بەتەمەن. بۆیە زۆر گرنگە کە زوو دەستنیشان بکرێت و چارەسەر بکرێت بۆ ئەوەی نیشانەکان کۆنتڕۆڵ بکرێن و کوالێتی ژیان باشتر بکرێت و تەمەن درێژتر بکرێت. گرنگی شکستی دڵ لەوەدایە کە دەتوانێت کاریگەرییەکی زۆر خراپی هەبێت لەسەر ژیانی کەسێک. نیشانەکانی وەک هەناسەتەنگی، شەکەتی، و ئاوسانی قاچەکان دەتوانن چالاکییە ڕۆژانەییەکان زۆر قورس بکەن. هەروەها، شکستی دڵ دەتوانێت ببێتە هۆی چەندین ئاڵۆزیی مەترسیدار، وەک وەستانی دڵ (cardiac arrest)، جەڵتەی مێشک (stroke)، و نەخۆشییەکانی گورچیلە (kidney disease). بەڵام بە چارەسەری گونجاو و گۆڕانکاری لە شێوازی ژیاندا، دەتوانرێت نیشانەکان کۆنتڕۆڵ بکرێن و کوالێتی ژیان باشتر بکرێت.
نیشانەکان
- نیشانە سەرەتاییەکان:
- • هەناسەتەنگی لە کاتی چالاکیدا (Dyspnea on exertion): هەناسەتەنگی لە کاتی هەوڵدان و چالاکیی جەستەییدا، بەتایبەتی لە کاتی سەرکەوتن بە پەیژە یان ڕۆیشتن.
- • شەکەتی و ماندووبوون (Fatigue): هەستکردن بە شەکەتی و ماندووبوون بە شێوەیەکی بەردەوام، تەنانەت دوای پشوودان.
- • ئاوسانی قاچەکان و پاژنەکان (Edema in legs and ankles): کۆبوونەوەی شلە لە قاچەکان و پاژنەکاندا، کە دەبێتە هۆی ئاوسان.
- • زیادبوونی کێش بە خێرایی (Rapid weight gain): زیادبوونی کێش بە شێوەیەکی لەناکاو بەهۆی کۆبوونەوەی شلە لە لەشدا.
- • کۆکەی وشک بەتایبەتی لە شەودا (Dry cough, especially at night): کۆکەی وشک کە لە شەودا خراپتر دەبێت، بەهۆی کۆبوونەوەی شلە لە سییەکاندا.
- نیشانە پێشکەوتووەکان:
- • هەناسەتەنگی لە کاتی پشوودا (Dyspnea at rest): هەناسەتەنگی تەنانەت لە کاتی پشوودا یان پاڵکەوتنیشدا.
- • ئاوسانی سک (Abdominal swelling): کۆبوونەوەی شلە لە سکدا (ascites)، کە دەبێتە هۆی گەورەبوونی سک و هەستکردن بە ناڕەحەتی.
- • لەدەستدانی ئیشتیها (Loss of appetite): کەمبوونەوەی ئارەزووی خواردن بەهۆی کۆبوونەوەی شلە لە دەوروبەری ڕیخۆڵەکاندا.
- • سەرگێژخواردن و گێژبوون (Dizziness and lightheadedness): کەمبوونەوەی ڕێژەی خوێن کە دەگات بە مێشک، دەبێتە هۆی سەرگێژخواردن.
- • لێدانی دڵی خێرا یان ناڕێک (Rapid or irregular heartbeat): دڵ لێدانێکی خێرا یان ناڕێکی دەبێت، کە دەکرێت هەستی پێبکرێت.
هۆکارەکان
- هۆکارە سەرەکییەکان:
- • نەخۆشییەکانی دەمارەکانی خوێنبەر (Coronary artery disease): ئەمە باوترین هۆکاری شکستی دڵە. کاتێک دەمارەکانی خوێنبەر تەسک دەبنەوە یان دادەخرێن، خوێن بە ڕێکوپێکی ناگات بە ماسولکەی دڵ، ئەمەش دەبێتە هۆی لاوازبوونی ماسولکەی دڵ.
- • پەستانی خوێنی بەرز (Hypertension): پەستانی خوێنی بەرز بۆ ماوەیەکی درێژخایەن دەبێتە هۆی ئەوەی دڵ زیاتر کار بکات بۆ پاڵنانی خوێن، ئەمەش دەبێتە هۆی ئەستووربوونی ماسولکەی دڵ (hypertrophy) و لە کۆتاییدا دەبێتە هۆی شکستی دڵ.
- • نەخۆشییەکانی ماسولکەی دڵ (Cardiomyopathy): ئەمە بریتییە لە نەخۆشییەکانی ماسولکەی دڵ کە دەبنە هۆی لاوازبوونی یان ئەستووربوونی ماسولکەی دڵ. دەکرێت هۆکاری بۆماوەیی یان هۆکاری دیکەی هەبێت، وەک هەوکردنی ڤایرۆسی یان بەکارهێنانی ماددە هۆشبەرەکان.
- هۆکارە یارمەتیدەرەکان:
- • کێشەی دەریچەکانی دڵ (Valvular heart disease)
- • نەخۆشییەکانی دڵ لەدایکبوون (Congenital heart defects)
- • هەوکردنی ماسولکەی دڵ (Myocarditis)
چارەسەرەکان
- چارەسەری شکستی دڵ ئامانجیەتی کۆنتڕۆڵکردنی نیشانەکان، باشترکردنی کوالێتی ژیان، و درێژکردنەوەی تەمەنی نەخۆشەکە. چارەسەرەکە بە شێوەیەکی گشتی بریتییە لە بەکارهێنانی دەرمان، گۆڕانکاری لە شێوازی ژیاندا، و لە هەندێک حاڵەتدا نەشتەرگەری.
- دەرمانەکان بە شێوەیەکی بەرفراوان بەکاردەهێنرێن بۆ چارەسەری شکستی دڵ. هەندێک لەو دەرمانانەی کە بەکاردەهێنرێن بریتین لە:
- * **ئەیسی ئینهیبیتەرز (ACE inhibitors):** ئەم دەرمانانە یارمەتی دەدەن بۆ فراوانکردنی دەمارەکانی خوێنبەر و کەم
پێشگری
- ڕێگرتنی سەرەتایی:
- • کۆنتڕۆڵکردنی پەستانی خوێن (Control blood pressure): بە پەیڕەوکردنی شێوازێکی ژیانی تەندروست و بەکارهێنانی دەرمان ئەگەر پێویست بێت.
- • کۆنتڕۆڵکردنی نەخۆشی شەکرە (Control diabetes): بە ڕێکوپێک پشکنینی ڕێژەی شەکر و بەکارهێنانی دەرمان ئەگەر پێویست بێت.
- • ڕاگرتنی کێشێکی تەندروست (Maintain a healthy weight): بە پەیڕەوکردنی ڕێجیمێکی تەندروست و وەرزشکردن.
- • وازهێنان لە جگەرەکێشان (Quit smoking): جگەرەکێشان یەکێکە لە هۆکارە سەرەکییەکانی نەخۆشییەکانی دڵ.
- ڕێگرتنی لاوەکی:
- • بەردەوامبوون لەسەر دەرمانەکان (Adherence to medications): وەرگرتنی دەرمانەکان بە شێوەیەکی ڕێکوپێک وەک ئەوەی پزیشک دیاری کردووە.
- • چاودێریکردنی نیشانەکان (Monitoring symptoms): ئاگاداربوون لە نیشانەکانی شکستی دڵ و ڕاپۆرتکردنی هەر گۆڕانکارییەک بۆ پزیشک.
- • پشکنینی ڕێکوپێک (Regular check-ups): سەردانی پزیشک بە شێوەیەکی ڕێکوپێک بۆ ئەوەی دڵت بپشکنرێت و دڵنیاببیتەوە لەوەی کە چارەسەرییەکان کاریگەرن.
- • پەیڕەوکردنی شێوازێکی ژیانی تەندروست (Adopting a healthy lifestyle): خواردنی خۆراکی تەندروست، وەرزشکردن، و کەمکردنەوەی سترێس.
دۆزینەوە
دەستنیشانکردنی شکستی دڵ بریتییە لە چەند هەنگاوێک کە پزیشک ئەنجامی دەدات بۆ ئەوەی دڵنیا بێت لەوەی کە نەخۆشەکە تووشی شکستی دڵ بووە. سەرەتا، پزیشک مێژووی تەندروستی نەخۆشەکە وەردەگرێت و دەپرسێت دەربارەی نیشانەکانی وەک هەناسەتەنگی، شەکەتی، و ئاوسانی قاچەکان. هەروەها دەپرسێت دەربارەی نەخۆشییەکانی پێشووی نەخۆشەکە، وەک پەستانی خوێنی بەرز، نەخۆشی شەکرە، و نەخۆشییەکانی دڵ. پاشان، پزیشک پشکنینی جەستەیی ئەنجام دەدات. لە کاتی پشکنیندا، پزیشک گوێ دەگرێت بۆ دڵ و سییەکانی نەخۆشەکە بە بەکارهێنانی گوێگرتن (stethoscope). گوێگرتن بۆ دڵ دەتوانێت یارمەتی بدات بۆ دەستنیشانکردنی دەنگی ناڕێکی دڵ (murmurs) یان دەنگی زیادەی دڵ (extra heart sounds). گوێگرتن بۆ سییەکان دەتوانێت یارمەتی بدات بۆ دەستنیشانکردنی بوونی شلە لە سییەکاندا (rales). هەروەها، پزیشک قاچەکانی نەخۆشەکە دەپشکنێت بۆ بوونی ئاوسان. بۆ پشتڕاستکردنەوەی دەستنیشانکردنەکە، چەند پشکنینی تاقیگەیی و وێنەیی ئەنجام دەدرێن. پشکنینەکانی خوێن دەتوانن یارمەتی بدەن بۆ دەستنیشانکردنی هۆکارەکانی شکستی دڵ، وەک نەخۆشییەکانی گورچیلە و نەخۆشییەکانی غودەی دەرەقی. هەروەها، پشکنینی خوێن دەتوانێت ڕێژەی هۆرمۆنێک بە ناوی (BNP) یان (NT-proBNP) دیاری بکات، کە لە کاتی شکستی دڵدا ڕێژەکەی بەرز دەبێتەوە. وێنەگرتنی سینگ بە تیشکی ئێکس (Chest X-ray) دەتوانێت یارمەتی بدات بۆ دەستنیشانکردنی گەورەبوونی دڵ (cardiomegaly) و بوونی شلە لە سییەکاندا. ئەلیکترۆکاردیۆگرام (Electrocardiogram - ECG) دەتوانێت یارمەتی بدات بۆ دەستنیشانکردنی لێدانی دڵی ناڕێک (arrhythmias) و نیشانەکانی زیان گەیاندن بە ماسولکەی دڵ. ئیکۆکاردیۆگرام (Echocardiogram) گرنگترین پشکنینە بۆ دەستنیشانکردنی شکستی دڵ. لەم پشکنینەدا، شەپۆلی دەنگی بەکاردێت بۆ دروستکردنی وێنەی دڵ. ئیکۆکاردیۆگرام دەتوانێت یارمەتی بدات بۆ دیاریکردنی قەبارەی دڵ، توانای پاڵنانی دڵ (ejection fraction)، و بوونی کێشە لە دەریچەکانی دڵدا. هەروەها، پشکنینی سترێس تێست (Stress test) دەتوانێت یارمەتی بدات بۆ دیاریکردنی ئەوەی کە ئایا نەخۆشییەکانی دەمارەکانی خوێنبەر هۆکاری شکستی دڵن.
بەڕێوەبردن
بەڕێوەبردنی درێژخایەن و شوێنکەوتنی بەردەوام پێویستە.
هۆکاری مەترسی
- فاکتەرەکانی گۆڕانپەزیر:
- • پەستانی خوێنی بەرز (High blood pressure): کۆنتڕۆڵکردنی پەستانی خوێن دەتوانێت مەترسیی تووشبوون بە شکستی دڵ کەم بکاتەوە.
- • نەخۆشی شەکرە (Diabetes): کۆنتڕۆڵکردنی ڕێژەی شەکر لە خوێندا دەتوانێت مەترسیی تووشبوون بە شکستی دڵ کەم بکاتەوە.
- • قەڵەوی (Obesity): کەمکردنەوەی کێش دەتوانێت فشار لەسەر دڵ کەم بکاتەوە و مەترسیی تووشبوون بە شکستی دڵ کەم بکاتەوە.
- • جگەرەکێشان (Smoking): وازهێنان لە جگەرەکێشان دەتوانێت تەندروستی دڵ باشتر بکات و مەترسیی تووشبوون بە شکستی دڵ کەم بکاتەوە.
- فاکتەرەکانی ناگۆڕانپەزیر:
- • تەمەن (Age): مەترسیی تووشبوون بە شکستی دڵ لەگەڵ زیادبوونی تەمەندا زیاد دەکات.
- • ڕەگەز (Race): ڕەشپێستەکان مەترسیی تووشبوونیان بە شکستی دڵ زیاترە.
- • مێژووی خێزانی (Family history): ئەگەر کەسێک لە خێزانەکەت تووشی شکستی دڵ بووبێت، ئەوا مەترسیی تووشبوونی تۆش زیاترە.
- • نەخۆشییەکانی دڵ لەدایکبوون (Congenital heart defects): هەندێک کێشەی دڵ کە لە کاتی لەدایکبووندا بوونیان هەیە، دەتوانن مەترسیی تووشبوون بە شکستی دڵ زیاد بکەن.
ئالۆزەکان
- ئاڵۆزییەکانی کورتخایەن:
- • کۆبوونەوەی شلە لە سییەکان (Pulmonary edema): ئەمە حاڵەتێکی مەترسیدارە کە دەبێتە هۆی هەناسەتەنگی توند و پێویستی بە چارەسەری بەپەلە هەیە.
- • دابەزینی پەستانی خوێن (Hypotension): شکستی دڵ دەتوانێت ببێتە هۆی دابەزینی پەستانی خوێن، کە دەبێتە هۆی سەرگێژخواردن و بێهۆشی.
- • تێکچوونی گورچیلەکان (Kidney dysfunction): شکستی دڵ دەتوانێت کاریگەری لەسەر گورچیلەکان هەبێت و ببێتە هۆی کەمبوونەوەی توانای کارکردنیان.
- • لێدانی دڵی ناڕێک (Arrhythmias): شکستی دڵ دەتوانێت ببێتە هۆی لێدانی دڵی ناڕێک، کە دەکرێت مەترسیدار بێت.
- ئاڵۆزییەکانی درێژخایەن:
- • زیان گەیاندن بە ئەندامەکانی تر (Organ damage): بەهۆی کەمبوونەوەی خوێن کە دەگات بە ئەندامەکان، دەکرێت زیان بە ئەندامەکانی تر بگات.
- • نەخۆشییەکانی گورچیلە (Chronic kidney disease): شکستی دڵ دەتوانێت ببێتە هۆی نەخۆشییەکانی گورچیلە بە تێپەڕبوونی کات.
- • نەخۆشییەکانی جگەر (Liver disease): کۆبوونەوەی شلە لە دەوروبەری جگەر دەتوانێت ببێتە هۆی زیان گەیاندن بە جگەر.
- • مردنی لەناکاو (Sudden cardiac death): شکستی دڵ مەترسیی مردنی لەناکاو زیاد دەکات بەهۆی لێدانی دڵی ناڕێک.